Нийслэлийн автобуснуудын тал нь үйлчилгээнд гараагүйгээс болж иргэд явгаран, ажилдаа хоцорч, хот ихээхэн бухимдлаар дүүрэв. Хотын амьдралын хэм хоёр хоног ийн алдагдлаа. Нийслэлийн болон хувийн өмчийн 1000 гаруй автобус 77 чиглэлд үйлчилдгээс хувийн хэвшлийнх нь ажил хаяснаас болж 37 чиглэлд нь нийтийн тээврийн үйчилгээ тасалдав.

Хэргийн эзэн хэн болохыг хэвлэл мэдээллийнхэн “Ухаалаг автобус” хөтөлбөр хэрэгжүүлж буй Нийслэлийн нийтийн тээврийн газар, автобусны хувийн компаниуд, “Улаанбаатар смарт карт” ХХК-ийн хооронд хэрэн хайлаа. Нийтийн тээврийн компаниудын орлого нь зардлаа ч нөхөж чадахгүй байгаа, түүнээс гадна хийсэн ажлын төлбөр нь цагтаа орж ирэхгүй болсон гэж хувийн компанийнхан гомдоллов. Худалдаа Хөгжлийн Банкаар дамжин “Улаанбаатар смарт карт” компанид орж ирдэг мөнгийг нийтийн тээврийн компаниудад тэр өдөрт нь хуваарилж буйг баримтаар харуулсан юм. Харин нийслэлийн удирдлагууд сар бүрийн нөхөн төлбөрийн 85 хувь буюу 1.5 тэрбум төгрөгийг төсвөөсөө олгочихсон гэв.

Төлбөр олгоод байхад ажил хаяж, иргэдийг хохироож буй нийтийн тээврийн компаниудыг цагдаагийн байгууллагаар шалгуулахыг Э.Бат-Үүл дарга үүрэгдэв. Талууд хоёр хоног маргалдсаны эцэст нэг цагийн зардлын тооцооны зөрүүгээ дахин нягталж, ахин тохиролцох болсноор хувийн хэвшлийн автобуснууд үйлчилгээнд гарч эхэллээ.

Нийслэлийн удирдлагуудын гурван сарын өмнө эхлүүлсэн тус хөтөлбөрийн энэхүү гацааны бодит шалтгаан нь гагцхүү цагт нь хийгээгүй төлбөр, цалингийн тооцооны асуудал биш юм. Энэ бол Монголын нийтийн засаглалын чадавхийн түвшин, нийтийн хөрөнгийг төсвөөр дамжуулан тооцоо судалгаагүй, хариуцлагагүй зарцуулдаг байсан “улсын юм, хэний ч биш” үзлийн үлдэгдэл гэж болно.

Санхүүжилт нь ухаалаг болох цагт

Улаанбаатар хотыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх стратегийг УИХ хоёр жилийн өмнө баталжээ. Энэ төлөвлөгөөний дагуу нийслэлийн нийтийн тээвэрт бүтцийн өөрчлөлт хийсэн байна. 2014 оны аравдугаар сарын 1-нээс нийслэлийн өмчит “Автобус-1”, “Автобус-3”, “Цахилгаан тээвэр” компаниудыг нэгтгэж “Зорчигч тээврийн нэгтгэл” байгуулав. Ингэж нэгтгэх үед нийтийн тээврийн үйлчилгээний 30 хувь нь төрийн буюу орон нутгийн өмчит байгууллагуудад, 70 хувь нь хувийн хэвшилд ногдож байсан юм. Тэгвэл энэ оны аравдугаар сард буюу нэг жилийн дараа энэ харьцаа байраа өөрчилжээ.

Гурван сарын өмнөөс нийслэл хот бүх автобусандаа ухаалаг карт суулган ажиллаж эхэлсний үр дүнд автобус тус бүрийн зорчигчийн тоо, ангилал, зорчиж буй сүүлийн чиглэл, сэлгэн суулт, давтамж тодорхой болж ирснээс нийтийн тээврийн үйлчилгээний бодит зардал, орлогыг тодорхой болгож, тээвэрлэлтийн оновчтой төлөвлөх боломж гарч байна.

Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэгчдийг энгийн, цагдаа, оюутнууд болон өндөр настан ба хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж дөрөв ангилдаг. Энгийнээс бусад ангиллын зорчигчид үйлчлүүлсний нөхөн төлбөрт өмнөх жилүүдэд улсын төсвөөс жил бүр 53 тэрбум төгрөг холбогдох яамдын төсвөөр дамжуулан компаниудад бөөндөн шилжүүлж иржээ. Харин 2015 оноос энэ төлбөрийг нийслэлийн төсөвт суулгаснаар дээрх гацаа үүссэн юм.

Нийслэлийн Тээврийн газар нөхөн олговрын тооцоог бодитой болгохын тулд 115 мянган өндөр настай болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг нийслэлийн Халамжийн газар өөрийн биеэр очиж авсан тодорхойлолтыг үндэслэн хүн бүр өдөрт хоёр удаа зорчихоор тооцож ухаалаг картыг нь цэнэглэх болов. 100 гаруй мянган оюутныг нийслэлийн Боловсролын газраас холбогдох сургуультай нь байгуулсан гэрээний үндсэн дээр гаргасан тодорхойлолтын дагуу ажлын өдөрт гэр, сургуулийн хооронд ирж очих, замдаа сэлгэж сууж болохоор ухаалаг картыг нь цэнэглэж байна. Яг үйлчлүүлснээр нь тооцоод ирэхээр өмнө нь хавтгайруулан олгож байсан нөхөн төлбөр эрс багасав. Нийслэл хот энэ оны есдүгээр сард хоёр тэрбум төгрөг нөхөн төлбөрт өгч байгаа нь өмнө улсын төсвөөс олгож байснаас бараг хоёр дахин бага болжээ. Иймээс хэмнэсэн төсвөөрөө нийтийн тээвэрт илүү хөрөнгө оруулах боломж бүрдэж байна.

Урьд нь хөгжлийн бэрхшээлтэй ба өндөр настай бүх иргэн, оюутан өдөр бүр хоёр удаа зорчсоноор тооцон нийтийн тээвэрт үйлчилдэг автобусны тоогоор нь тэнцүү хуваан олгож байсан нь компаниудад ашигтай байлаа. Харин одоо нэг цагийн орлого, зарлага, аль ч ангиллын зорчигчийн тоог бодитой тооцоод эхлэхээр нийтийн тээврийн компаниуд урсгал зардлаа ч дийлэхгүй болсон аж.

Үйлчилгээний орлого нь бодитой, бас цагтаа орохгүй болохоор эдгээр компани сүүлийн хэдэн сард ажиллагсдынхаа цалинг тавьж чадахгүй хүрчээ. Олон компани шатахуунаа зээлээр авч байсан тул санхүүгийн нөхцөл нь хүндэрч, аргагүй эрхэнд ажил хаясан байна.

Үүнээс гадна зуугаад автобус насжилтаараа энэ оны эцсээр үйлчилгээнээс хасагдах учир паркаа шинэчлэх шаардлага олон компанид тулгарна. Ер нь нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлж буй хувийн хэвшлийн хорин компаниас парк нь “залуу”, үйлчилгээ нь сайн, арай өндөр өгөөжтэй ажиллаж чадсан нь шалгарч үлдэх аж. Цөөхөн компанитай хамтрах сонирхол хотын удирдлагуудад бий. Уг нь бол нийтийн болон хувийн компаниуд хамжин явуулж, өрсөлдөж байж л өгөөжтэй болно.

Эстонийн Таллин хот нийтийн тээврийн үйлчилгээгээ төлбөргүй болгожээ. Зорчигчид сууж, буухдаа ухаалаг картаа уншуулаад л болно. Тасалбарын орлого нь зардлын гуравны нэгийг ч хаадаггүй байсан, зорчигчдыг манайх шиг ангилах, хянах, нөхөн төлбөр олгох маш их зардалтай учир ийм шийдвэр гаргажээ.

Нийтийн тээвэр өөрөө ухаалаг болох нь

Тендер нь шудрага яваагүй, хэт өндөр зардалтай систем оруулж ирсэн гэх шүүмжлэл өдгөө өрнөж байна. Энэ нь үнэн эсэхийг холбогдох хяналт шалгалтын байгууллага тодруулж нийтэд мэдэгдэх ёстой. Ямар ч л гэсэн нийслэлийн нийтийн тээврийн үйлчилгээг боловсронгуй, хүртээмжтэй болгох, цагийн хуваарь, чиглэл нь иргэдийн хэрэгцээнд тохирсон, үйлчилгээ нь тав тухтай, аюулгүй байх шаардлага аль хэдийнэ үүссэн бөгөөд тийм өөрчлөлтийг хийхэд ухаалаг картыг нэвтрүүлэхээс өөр сонголтгүй юм.

Нийслэл хот одоо нийтийн тээврийн үйлчилгээг оновчтой, өгөөжтэй болгохын тулд юуны өмнө нэвтрүүлж эхэлсэн ухаалаг картаа бүрэн ашиглах, нэгдсэн хяналтын системээ бүх боломжоор ажиллуулан, улмаар бүрдүүлсэн мэдээлэлийн бааздаа тулгуурлан тээвэрлэлтийн сүлжээгээ боловсронгуй болгох цаг болжээ.

Нийтийн тээврийн хэрэгсэлийн багтаамж, эргэлтийн зай, цагийн ачааллыг уян хатан зохицуулах, автобус бүрийг гэрэлтдэг цахим хаягтай болгох шаардлагатай. Автобусыг онгоц шиг сайн ашиглах өндөр шаардлага, стандарт тогтоох учиртай. Ашиглах стандартыг нас болон гүйлтийн хичнээн км зам туулснаар нь хослуулах ёстой. Солонгост найман жил болсон, 600.000 км яваад акталсан автобусыг засаж будаад эргэлтийн зайн хязгаар байхгүй Монголд авчирч, дахиад дөрвөн жил ашиглаж буйгаас хуучин автобус агаарын бохирдол, зорчигчдын тав тух, аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

Автобусны дугаар, чиглэл, хөдөлгөөний цагийн хуваарь бүхий мэдээлэл зогсоол бүрт байх ёстой. Гадаад, дотоодын жуулчид ч буудлын ойролцоогоос ухаалаг карт авах боломжоор хангагдах шаардлагатай. Шөнийн цагаар ч арай өргөтгөсөн чиглэлд, өндөр үнээр автобус үйлчлэх учиртай. Төлбөрөө төлөөгүй зорчигчдыг торгох, хэрэв картаа мартсан бол өндөр торгууль авах, картаа олоод авчирвал буцааж олгодог байж болох юм. Ухаалаг картаа бүрэн ашиглаж, үүн дээр нэмээд бусад төрлийн бараа, үйлчилгээ авах төлбөрийн хэрэгсэл болгох боломжтой. Ухаалаг картыг гар утсанд нь суулгаж чадвал бүр л хялбар байна.

Нийтийн тээвэр цагтаа явдаг, тав тухтай, байгаль орчинд ээлтэй болчихвол хотын иргэд машины оронд автобусыг сонгож нийслэлийн замын хөдөлгөөний ачаалал бууран, хотын агаарын бохирдлыг ч багасгах юм. Тээврийн олон чиглэл уулздаг, зангилаа буудлуудад зорчигчид тав тухыг ханган үйлчлэх цайны газар, худалдааны төв байхаар зохион байгуулах нь зүйтэй байна.

Нийтийн тээврийн үйлчлилгээнд ухаалаг картнаас гадна ухаалаг удирдлага шаардагдаж байна.