Эстон улс хорин жилийн өмнө тавьсан зорилгодоо хүрч “Умардын бар” болж чаджээ. Нэг сая хагас буюу Монголоос хоёр дахин цөөн хүнтэй, газар нутгаараа 45.3 мянган ам км буюу Баян-Өлгий аймагтай тэнцэх хэдий ч нэг хүнд ногдох ДНБ нь өнгөрсөн жилд 26 мянган ам.долларт хүрсэн нь ЗХУ задран унасан 1991 оныхоос арав дахин өссөн харагдана.

Ерөнхий сайд асан Март Лаар эдийн засгийн нээлттэй бодлогоо 1992 онд эхлүүлж, төрийн хөрөнгийг хувьчилж, мөнгөний болон татварын ухаалаг, тогтвортой бодлого явуулж эхлэв. Цөөхөн хүнтэй ч, өндөр бүтээмжтэй байхын тулд мэдээлэл харилцааны технологийн боломжуудыг бүрэн ашиглах шаардлагатайг улс төрийн хүчнүүд нь яваандаа хүлээн зөвшөөрсөн аж. Засгийн газар нь төрийн үйлчилгээг хүнд сурталгүй, хүний шууд оролцоо багатайгаар иргэддээ хүргэдэг болж, төрийн байгууллагууд хурлаа ч цаас хэрэглэхгүй, цахимаар хийж эхлэв.

Бүх яам, агентлаг өөрийн үйлчилгээний мэдээллийн сангаа цахим хуудсандаа байршуулж иргэддээ цаг хугацаа, орон зайнаас үл хамааран үйлчилж эхэлснээс хойш хориод жил өнгөрчихөж.

Өнөөдөр Эстон дэлхий дээр хамгийн баталгаатай, өндөр нууцлалтай иргэний үнэмлэхийг бүрэн ашигласнаар иргэн, байгууллага бүр асар олон мэдээллийн сантай харьцах боломж бүрджээ. Дэлхийд анх удаа улс төрийн бүх түвшний сонгуулийг 2005 оноос хойш онлайнаар явуулж байна. Тус улсад банкны шилжүүлгийн 99, татвар төлөлтийн 95, эмийн жорын 98 хувь нь онлайнаар хийгдэж, өнгөрсөн жилээс дэлхийд анх удаа цахим-иргэншил олгодог болсон аж. Бизнес эрхлэгчид 20 минутын дотор компани бүртгүүлж, өөртэйгөө холбоотой эд хөрөнгө, хууль зүйн мэдээллийг шалган шинэчилж, мөн өөрийн бараа, үйлчилгээний мэдээллийн сангаа улсын сервертэй холбож байна.

Хөдөө орон нутагт Wi-Fi өргөн тархаж, тус улсын нийслэл Таллин уг үйлчилгээний хүртээмжээрээ дэлхийд эхний аравт эрэмбэлэгджээ. Төрийн бүх байгууллага, бүх шатны сургууль, хүн амын 80 хувь нь кабелийн холболттой бол хүн амын тавны дөрөв нь гэртээ компьютертой, нутгийн бүх цэгт 3G, эсвэл 4G сүлжээ хүрч байна.

Эстончууд өөрсдийгөө цахим улс (e-Estonia) гэж нэрлэх болжээ. Төр засгийн ба бизнесийн бүх үйлчилгээ цахимд шилжиж, бараг хүн бүр англиар ярина. Цахим цагдаагийн (e-Police) үйлчилгээ нь иргэдийн амь нас, өмч хөрөнгийн аюулгүй байдлыг бүрэн хамгаалж буй гэнэ. Жишээ нь, замын цагдаа өмнөө яваа машины дугаараар хэний машин болох, түүний техникийн үзүүлэлтүүд, бүх төрлийн даатгалын бүртгэл, хүчин төгөлдөр эсэхийг хэдхэн секундэд мэдчихнэ. Цагдаа зогсоогоод таны аль нэг зөвшөөрөл дуусахад хэд хоног үлдсэнийг сануулах жишээтэй.

Хүүхдээ сургуульд хэзээ очсон, явсныг, гэрийн даалгавар нь юу болох, ямар дүн авсныг нь эх эцэг нь дуртай үедээ мэдэж, хүсвэл мессежээр ч хүлээн авна. Хүн амын орлогын татвар төлөхөд хувь хүн дунджаар долоон минут зарцуулдаг. Таны эрүүл мэндийн бүх мэдээллийг эмч цахимаар харах боломжтой бөгөөд уг мэдээллийн эзэн нь аль нэг эмнэлэг биш, та өөрөө юм. Эмийг жороор нь аль ч эмийн сангаас цахим үнэмлэхээ уншуулаад авах боломжтой. Таны тэтгэврийн, эсвэл эрүүл мэндийн даатгалын санд хэдэн евро байгааг дуртай цагтаа шалгаж орхино. Машинаа зогсоолд байрлуулах зай олох, төлбөрийг нь хийхдээ гар утсаа ашиглаж байх юм. Хамгийн чухал нь таны мэдээллийг ямар байгууллагын хүн хэзээ, хэдэн удаа шалгасныг та өөрөө нягталж болох тул хувь хүний нууцлал аль нэг байгууллагын хавтсанд байснаас илүү ашигтай, найдвартай болсон гэж эстончууд үзэж байна.

Цэцэрлэг, сургуулийн хөтөлбөрийг багш нар баяжуулж, орон нутгийн онцлогийг тусган, хүүхдүүдтэй ажиллах, тэднийг шалгах, дүгнэх олон янзын аппликэйшн бий болгожээ. Эстон хүүхдүүд хоёрдугаар ангиасаа программын код судалж, бага багаар түүнийг зохиож буй нь гар утас, таблет, компьютер, тэдний программууд яаж ажилладгийг ойлгуулж байна.

Цахим үйлчилгээний сервер бүрийг төвлөрсөн бус, хоорондоо холбогдсон платформтой, төгсгөл нь нээлттэй үйл явц байхаар бүтээсэн аж. Хувь хүмүүс болон байгууллагууд өөрт нь нээлттэй сервер тус бүрт Х-Road гэх өргөн чөлөөгөөр нэвтэрч холбогддог гэнэ.
 
Эстонд төрийн үйлчилгээ цахимжсанаас хойш ажилтны орон тоо, зардал эрс багасаж, авлига устав. Цахим гарын үсгийг баталгаажуулсан хууль бүх данс, үйлчилгээг “шилэн” болгоход гол үүрэг гүйцэтгэжээ. Тэнд баталгаатай, аюулгүй цахим гарын үсэг хэрэглэх болсноос хойш жилд ДНБ-ий хоёр хувьтай тэнцэх үргүй зардал хэмнэгдсэн нь нь батлан хамгаалахын төсөвтэй нь тэнцэж байна.


Цахим засаглалтай болох тухай монголчууд бид өнгөрсөн зууны эцсээс ярьсаар л өдий хүрэв. Төр засгийн дарга, даамлууд дэлхийн олон орноор, түүний дотор Эстон руу хэдэн арваараа явж туршлага судлаад иржээ. Боловсролын дундаж түвшин доогуур, хувийн сонирхол нь нийтийнхээс дээгүүр, улс төрийн намууд нь мафи болчихсноос өдгөө цахим засаглал маань алдаг оног мэдээлэлтэй цахим хуудаснаас хэтэрсэнгүй.

Монголын зуун мянгаад аж ахуйн нэгж нийгмийн даатгалын тайлангаа сар бүр цахимаар илгээдэг. Сарын эхний тав хоногт багтаж тэр тайлангаа цаасан дээр буулган дүүргийнхээ нийгмийн даатгалын байцаагчид тушаана. Байцаагчаар гарын үсгийг нь зуруулж, тамгаар нь баталгаажуулна. Ахиад өөр нэг өдөр очиж ажилтан бүрийнхээ нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын дэвтэрт шимтгэл төлсөн бичилт хийлгэнэ. Хэрэв олон зуун ажилтантай компанийн нягтлангийн ард дугаарлаж таарвал гурав дөрвөн цаг хүлээнэ. Цайны цаг болчихвол коридорт хөөгдөж гараад ахиад нэг цаг болно.

Ийм их гар ажиллагаа орж буйгаас нийслэлийн 500 гаруй нас барсан иргэний тэтгэврийг хуулийн дагуу дараагийн сар дуустал нь олгоод зогсоохын оронд тодорхой төрийн албан тушаалтнууд тэднийг амьд байгаа мэтээр тэмдэглэн хувьдаа завшсан хэрэг саяхан гарсан. Тэд 1000 гаруй удаагийн гүйлгээгээр 1.5 тэрбум төгрөг шилжүүлж аваад зогсохгүй нас барагсдын нэрээр тэтгэврийн зээл авч, нийгмийн даатгалын сангаас төлүүлж байжээ. Арилжааны банкууд ч 750 сая төгрөгийн тэтгэврийн зээлийг тэдгээр нас барсан хүмүүсийн нэрээр олгосон байна. (“Өнөөдөр” сонин, 2015.10.09)

Ийм бантан хутгах боломж олгочихоод цахим засаглал нэвтрүүлчихсэн гэж суугаа сайд, түшмэд ямар чадвар, хувийн сонирхолтой хүмүүс вэ?

Эстонд эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг байгууллага нь цахимаар төлөөд л болно. Шаардлагатай байгууллага ч, энгийн иргэд ч өөрсдийн шимтгэлийн тайлан, мэдээлэл, дансны үлдэгдлээ цахим гарын үсгээ уншуулаад л шалгачихна.

Эстоний энэхүү туршлагыг хөрш Финланд хэрэгжүүлж буй нь цахим дэд бүтэц, хүртээмжийг нь олон улсад хүлээн зөвшөөрснийг харуулна. Ирээдүйг хэн ч баттай хэлж чадахгүй, гэвч түүнийг сайн тооцоотой төлөвлөж болно. Эстонд ирээдүйг өнөөдрөөс эхэлдэг гэж үзэж байна.