АНУ-ын Парламентын ордон болох Капитолын чанх өмнөд этгээдэд бас нэгэн бөмбөгөр орой бүхий эртний барилга сүндэрлэн буй. Энэ бол дэлхийн хамгийн том номын сан болох  АНУ-ын Конгрессын Номын Сангийн гурван барилгын нэг, Жефферсоны нэрэмжит байр нь юм. Дэлхийд хамгийн том гэдэг нь зөвхөн номын тоогоороо төдийгүй нийт номын тавцангийнхаа уртаар, мөн газрын зураг, кино хальс, хөгжмийн бүтээл, дуу бичлэг, хуулийн материал зэрэг номын сангийн бараг бүхий л чухал салбар, цуглуулгаараа дэлхийд хамгийн томд тооцогддог, тийм ч учраас нэгдсэн дүнгээрээ ойртох ч өрсөлдөгчгүйгээр тэрхүү алдрыг хүртдэг билээ.

Өдгөө тус номын санд 151 сая гаруй ном болон бусад материал хадгалагдаж байгаагаас 34,5 сая нь 470 өөр хэлээр бичигдсэн, каталогт орсон ном хэвлэл, 66,6 сая орчим нь гар бичмэл байна.

КНС-ийн уншлагын гол танхим


Конгрессын Номын Сангийн үүсэл маш сонирхолтой. 1800 онд Ерөнхийлөгч Адамсын гарын үсгээ зурж баталгаажуулсан, АНУ-ын парламентын хуралдааныг Филаделфигаас Вашингтон руу шинэ байранд нүүлгэх тухай тогтоолд “Конгресст зайлшгүй хэрэгцээтэй ном байж болно, тэдгээр номыг байрлуулах зохистой өрөө бэлдэх” гэсэн ганцхан өгүүлбэр орсон нь өдгөөгийн дэлхийн хамгийн том сан буй болох хуульзүйн суурь нь, эх үүсвэр нь болж өгчээ. Хэчнээн 200 гаруй жилийн өмнө гарсан тогтоол ч гэлээ, хууль тогтоол бүр нь үг үсэг болгоноороо биелж ирсэн энэ улсад их үйлийг эхлэхэд ердөө ганц өгүүлбэр ганцаддаггүй аж. Конгрессоос даруй 5000 доллар гаргаж, шинээр баригдсан Капитол ордонд бяцхан номын сан байгуулсан байна. Гол зорилго нь Конгрессын гишүүд мэдлэгтэй байх ёстой гэсэн санаа байв. (Ингэхэд манай УИХ-ын гишүүдийн чухам хэдэн хувь нь Улсын Төв Номын Сангаараа үйлчлүүлдэг бол? Номын сангаас энэ талаар тоо баримт гаргавал их л сонирхолтой дүр зураг харагдах байх даа)

Great Hall хэмээх Их танхим нь


Түүх ингэж эхэлсэн боловч харин яг чухам өнөөгийн энэхүү нүсэр номын сан бүрдэх гол нөхцөл нь Томас Жефферсонтой холбоотой юм. 1814 онд Британийн цэргүүд Капитолыг эзлэхдээ нөгөө жижиг номын санг үнсэн товрог болтол нь шатааж орхижээ. Тиймээс тэр үед тэтгэвэртээ гараад асан ерөнхийлөгч Жефферсон тавь гаруй жилийн туршид цуглуулсан бүх номоо Конгресст өгч, шинэ түүхийг нь эхлүүлэхээр шийдсэн байна. Ерөнхийлөгчийн бүх ном гэдгийн дотор урлаг, утга зохиол, гүн ухаан, гадаад хэлний ном голдуу байсан боловч цаана нь хоолны ном гээд бүхий л өөр төрлийн бүтээл ч байж, тэр бүхнийг Жефферсон “Манай Конгрессын сонирхохгүй сэдэв хэмээн заримыг нь үлдээхгэтэл болсонгүй. Ер нь Конгрессийн авч үздэггүй, хэрэгсдэггүй, холбоогүй салбар гэж байж боломгүй юм байна” хэмээсэн байдаг. Ингээд Жефферсоны 6487 номыг Конгресс авахдаа зүгээр ч авсангүй, 23950 доллараар үнэлсэн бөгөөд түүний хэлсэн тэр “хэрэгсэхгүй сэдэв гэж байхгүй” гэсэн санаа нь Конгрессын Номын Сангийн дэлхий нийтийн бүх хэлний, бүх салбарын бүхий л сонирхолтой номыг авдаг үзэл санаа, баримтлалынх нь хамгийн гол тулгуур нь болсон хэвээр байна.

Миний бие монгол уншигчдыг КНС-тай танилцуулах ажлыг үүргээ хэмээн бодож, байнга айлчлуулан үзүүлдэг. Монгол-Төвд номыг хариуцсан Сюзан Мэйнхэйт авхай ч монголчуудад элэгтэй. Зүүн гар талаас: МУГЖ Ягаанцэцэг, М. Саруул-Эрдэнэ, Сюзан Мэйнхэйт, Азийн тасгийн дарга ноён Цай, Монгол улсын ерөнхий консул асан Б.Ганболд


Шинэ түүхийг нь эхлүүлсэн Ерөнхийлөгч Жефферсоноор нэрийдсэн гол байрны хаалгаар ормогц жинхэнэ номын ертөнц, тансаг орчин угтан авна. Дээшээ хоёр давхарт нь гараад баруун гар тийшээ эргэвэл хана, шал, тааз бүгдийг нь гантиг боржин чулуугаар бүрсэн гэгээлэг урт хонгил угтах бөгөөд үүдэнд нь “Зөвхөн Конгрессын гишүүд болон Азийн уншлагын танхимын гишүүд орж болно” хэмээх бичиг өлгөөтэй. Манай монгол номын цуглуулга бүхий Азийн танхим, Конгрессын гишүүдийн номоо уншдаг өрөө хоёр яг өөд өөдөөсөө харан нэг хонгилд оршдог учраас тэр. Эрхэм уншигч та нэгэнтээ Вашингтон хотоор морилбол манай номын сангаар заавал дайраарай, ингэхдээ тэр хонгилын өмнөх “Зөвхөн Конгрессын гишүүд...” гэсэн сүртэй бичгээс эмээн эргэлзэх хэрэггүй, монгол номын уншигч мөний учир шууд л алхан чигээрээ явсаар хонгилын төгсгөлд харин баруун тийш эргэж эрхэм гишүүд рүү нь ороод хэрэггүй, зүүн гар тал дахь саруул өргөөнд тухална биз ээ.

Ардын жүжигчин Батчулуун гуай Монгол номын цуглуулгатай танилцаж буй нь:


Миний бие энэхүү танхимд гурван ч зуныг үдэж билээ. Рокхилл анх дипломат албанд цалингүй ажиллаж байсан гэдэгтэй яг адил зүйл надад тохиосон юм. Индианагийн Их Сургуульд зочин судлаачаар ажиллаж байхдаа зуныхаа амралтаар Вашингтон хотноо ирж, энэхүү Азийн танхимд овоорчихсон байсан каталогжоогүй олон монгол номыг бүртгэх ажилд сайн дураараа туслах болсон билээ. Монгол, кирилл, тод үсгээр бичигдсэн мянгаас илүү номыг янзалж өгсөн дөө. Шинэ сонин ном уншингаа хийгээд л суухад цаг хэрхэн өнгөрч байгаа нь мэдэгддэггүй, зугаатай ажил сан. Рокхилл сүүлд нь цалинтай болсон гэдэг шиг, хүн хэрвээ өөрийгөө харуулж чадвал энэ Америкт бас л хөдөлмөр, зүтгэлийг үнэлдэг л юм билээ. Нэг л өдөр “танд бид талархаж байна. Яг энэ ажлаа та уншлагын танхимд биш, жинхэнэ каталогийн тасагт хийж чадах уу, бид таныг монгол номын мэргэжилтнээр цалинтай ажиллуулмаар байна” гэсэн сэн. Тэнд нь дуртайяа ажиллаж байгаад хожим Төрийн Департаментын сургуулийн багшаар томилогдоод явах болоход минь хүртэл “Та дуртай цагтаа, амралтын өдрөөр ч ирж ажиллаж байж болно” гэсэн, би ч дотроо монгол хэл, монгол бичгийн багш хэмээх мэргэжлийн маань хэрэг байнга гарах юм даа хэмээн баярлаж, Бямба гарагт ирж үргэлжлүүлэн ажиллах болсон юм.

Харин өнөөдөр миний бие Конгрессын Номын Сангийн босгыг ажлаа хийх гэж биш, нэрт судлаач Рокхиллын үндэслэсэн Монгол номын цуглуулгыг сурвалжилж, монгол уншигчдадаа танилцуулах зорилгоор алхаж байна.

АНУ-ын Конгрессын Номын Сангийн Монгол номын цуглуулга өдгөө 6000 гаруй нэг сэдэвт бүтээл, 160 орчим цуврал, 2000 илүү микрофиш, 408 боть ховор номтой, дээр нь сар бүр Монгол улсаас болон Өвөр Монгол, Шинжаанаас ном авсаар буй. Монголын талаар хангалтай мэдээлэл өгөх энэхүү баян цуглуулгын хамгийн үнэ цэнтэй хэсэг нь албан ёсоор “Монгол ховор хуучин ном” хэмээн бүртгэгдсэн 80 монгол судар юм. Энэ наян номын дотор Ганжуур Данжуурын ном 27, уншлага, залбирал 19, түүх намтар 11, анагаах ухааны 5, хэлний 2 бүтээл болон Гэсэрийн туужийн нэг хэсэг бүртгэгджээ.

КНС-д Рокхиллын бэлэглэсэн гар бичмэл Ихэд тонилгогч судар.


20-р зууны эхээр Конгресын Номын санд ирсэн эдгээр судрын хамгийн анхны гурвыг  Уилллиам Рокхилл бэлэг болгон өгснөөр тус цуглуулгын эхлэл тавигдсан байна. Конгрессын номын сангийн Монгол-Төвд номын мэргэжилтэн Сюзан Мэйнхэйтийн бидэнд мэдээлснээр Рокхилл 1902 оны 11 сарын 29-ний өдөр тус номын санд дал орчим хуучин судар бэлэглэсний дотор хоёр гар бичмэл, нэг модон барын монгол ном байжээ. Үүнд:

Хутагт их нигүүлсэгч Цагаан лянхуа нэрт хөлгөн судар оршивай

Хутагт Ихэд Тонилгогч хамаг зүгүүдэд дэлгэрсэн гашуудан гэмшихээр хилэнцийг арилгаж, Бурхан болгон бүтээхүйеэ сайтар зохиосон нэрт хөлгөн судар

Гэгээн толь оршивай

Энэ гурван номын дотроос ялангуяа гар бичмэл “Ихэд тонилгогч” судар нэн хичээнгүй бүтээгдсэн, урлагийн үнэт бүтээлд тооцогдоно. Зөвхөн бичгийн хэв нь уран сайхан төдийгүй торгоор нарийн урласан бурхадын дүрээр судраа чимэглэсэн аж. Номын төгсгөл үгийг сийрүүлбэл: “Цагагчин таулай жил-үн дөрбэн сарайин арбан гурбан-ду тэгүсбэ. Сарандари, Даши чидан ядан судурлан бичибэй. Мэргэд үзэж, дутагу буюу нэм, илэгү буюу зас” гэсэн байна. Рокхилл тайландаа эдгээр номыг 1884-1901 оны хооронд Төвд, Монгол нутгаар явахдаа олж авсан хэмээн мэдүүлснээс үзэхэд энэхүү Ихэд тонилгогч судрыг бичсэн цагаагчин туулай жил нь Бадаргуулт төрийн 17-р он буюу 1891 оны цагаагчин туулай жил бололтой.    

Ихэд тонилгогчийн төгсгөл үг


Ийнхүү Рокхиллын бэлэглэсэн 3 монгол судраас эхтэй Монгол ховор номын нийт тоог судлаачид, номзүйчид 80 хэмээн тодорхойлсоор иржээ. Гэтэл үүнд бас анхааралтай хандууштай зүйл байх юм. Миний бие Рокхиллын бэлэглэсэн нийт судар, тэдгээрийн дотор Төвд судруудыг нарийвчлан сонирхож үзлээ. Гэтэл тэр дунд монгол, төвд давхар гарчигтай судар олон байснаас гадна яг төвд-монгол тэл хэлээр бичигдсэн дөрвөн ч судар байгаа нь тодорхой байв. Сюзан Мэйнхэйт авхайтай хамт хайж сурвалжлан, эдгээр дөрвөөс хоёрыг нь биеэр олж, нүдээр үзсэний маань нэг нь “Зүүдний утгыг сайтар номлосны цагаан шилийн толь хэмээх оршивай” гэсэн тэл хэлт судар, нөгөө нь “Зүрхний харанхуйг арилган айлдагч мянган нарны гэрэл оршивай” хэмээх төвд-монгол толь бичиг байлаа.

Үүнээс гадна хэдий олж үзэж чадаагүй боловч Рокхиллийн өөрийн орчуулснаар “The Great Sun making all words clear or the Sea of Words” хэмээх бас нэгэн төвд-монгол толь бичиг байгаа гэнэ. Мөн нэр нь орхигдсон шунхан барын нэг сударт 10 хуудас монгол- төвд тэл хэлт тайлбар, 100 хуудас Бурхад, Архад, Бодисатва нарын дүр байгаа, тэрхүү 10 хуудас тайлбарыг Жанжаа Ролбийдорж бичсэн хэмээн Рокхилл авгай өөрөө тэмдэглэн үлдээжээ.    

Энэ дашрамд үндсэн сэдвээс багахан халиад “тэл хэл” хэмээх үгийг хэрэглээд байгаагийнхаа учрыг тайлбарлавал, орсоор билингуал, англиар bilingual гэдэг нэр томьёог “хоёр хэлтэй”, “хоёр хэлээр ярьдаг” гэх мэтээр утгачлан орчуулсаар байгаа нь тэртээ хэдэн зуун жилийн өмнө ч тийм хоёр хэлээр ярьдаг хүн манай Монголд олон байсан, тэднийг нэрлэх “тэл хэлтэн” хэмээх тусгай нэр томьёо ч байсан, тэр нь өдгөө мартагдаад байгаа учраас Монгол Ганжуурт байгаа энэ сайхан үгийг олон дахин хэрэглэж, хэрэглэсэн өгүүлэл бүртээ басхүү тайлбарласаар байж, уншигч олны нүд, чихэнд дасган, сэргээх гэсэн санаатайнх юм аа.

Ийнхүү тэл хэлээр бичигдсэн үнэт судрууд зөвхөн “Төвд ном” гэсэн нэрийн дор тооцогдсон байгааг давхар бас Монгол номын цуглуулгад бүртгэж болох эсэхийг Сюзан Мэйнхэйт авхайгаас асуувал ихэд олзуурхан “Маш сонирхолтой санал байна шүү. Хэрэв тэгж яривал монгол–манж тэл хэлт судрууд ч манай номын санд олон бий, тэд зөвхөн манж ном хэмээн бүртгэгдсэн байдаг. Энэ талаар завтай болохоор тань хамтарч нэг юм хийх хэрэгтэй юм байна даа” гэсэн билээ.

Хэд гуравхан тэл хэлт судрыг тэртээ тэргүй Конгрессын Номын Санд хадгалагдсаар атал заавал монгол номын дор бүртгэх, ганц нэг тавиур, байр солих тийм чухал гэж үү хэмээн зарим уншигч маань гайхаж бас болох юм. Аяганы талаар устай байхыг хараад өөдрөг хүн “тал нь дүүрэн байна” гэдэг бол гутранги хүн “тал нь хоосон байна шүү дээ” хэмээн харуусдаг гэдэг. Түүн лугаа даяаршлын эрхээр өөр өөр үндэстэн хосууд, гэр бүлүүд олширч буй өнөө үед эрлийз хүүхдүүдээ бид нөгөө талдаа хамааруулах, цааш нь түлхэх сонирхол их байх шиг. АНУ-д жишээ нь америк, монгол холимог гэр бүлээс гарсан хүүхдээ америк гэх гээд байдаг тал бий. Цус, хэлний асуудал үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой учраас тал нь монгол хүүхдүүдээ нааш нь тоолох нь хэцүү асуудал ч байдаг байж магадгүй юм, үүнийг би мэдэхгүй. Харин гагцхүү мэдэж байгаа зүйл маань юу гэвэл тал нь монгол буюу тэл хэлт судруудаа тийм маягаар цаад талдаа тооцуулан алдаад баймааргүй. Учир нь өдгөө бидэнд мэдэгдэж байгаа монгол эртний судрууд манай Улсын Төв Номын Сан, Петрбург, Бээжин, Будапешт гэхчлэн тоотой хэдэн хотын номын сан, их сургуульд нэрээрээ, тоогоороо бүртгэлтэй байдаг, тэдгээр нь хэл соёлын маань судалгааны хамгийн чухал хэрэглэгдэхүүн болдог, судлаачид тэгж каталогт орсон номын нэр, гарчгийг мэдсэнээр очиж танилцах боломжтой болдог, хаана хэдэн ном хадгалагдаж байгаа тоо нь ч цөөхнөөр ч болов илүү олон байх тусмаа Монгол утга соёлын хүрээг тэлж өгөх юм даа.

Ийнхүү Рокхиллын бэлэглэсэн номоор сууриа тавьсан Монгол ховор номын цуглуулга арвижин баяжиж, Конгрессын Номын Сангийн хамгийн хүндтэй баримт хэрэглэгдэхүүний нэг болон, дэлхийн олон орны судлаач, уншигчдад Монгол хэл соёлыг түгээн цацруулсаар байгаа нь бахархууштай.