Ярослав Вэйс

РОБОТ 100 НАС ХҮРЛЭЭ

Ойролцоогоор зуун жилийн өмнө Орос-Беларусийн хилийн ойролцоох Петровичи тосгонд жүүд гаралтай Азимовын гэр бүлд нэгэн хүү мэндэлж түүнд Исаак гэдэг нэр өгчээ. Түүний төрсөн огноо яг тодорхой биш ч 1919 оны 10-р сараас 1920 оны эхэн хооронд төрсөн бололтой. Азимовын гэр бүлийнхэн 1923 оны 2 сарын 3-ны өдөр Балтын тэнгисийн усан онгоцоор Зөвлөлт Холбоот улсаас Нью-Йоркт ирж гурван хүүхдийнхээ хамгийн томын төрсөн өдрийг 1920 оны 1 сарын 2 хэмээн албан ёсоор бүртгүүлжээ. Үүнээс хойш түүнийг америкаар Айзэк Азимов хэмээн нэрлэх болсон.

Хүүг төрөх тэр цаг үед, шинээр үүсэн байгуулагдсан Чехословак улсын уран зохиолын шинэ од болж байсан гучин настай Карэл Чапэк нь Петрович тосгоноос баруун зүгт мянга дөрвөн зуун километрийн зайд орших Праг хотын Үндэсний театрт шинэ жүжиг тавих талаар эргэцүүлж байв. Түүний жүжгийн баатрууд нь "хиймэл ажилчид" эсвэл "амьд, ухаалаг ажлын машинууд" байх ёстой байв. Тэднийг хэрхэн нэрлэх тухай толгойгоо гашилгаж байхад түүний санаанд эхлээд Хөдөлмөр/Лэйборс гэдэг нэр орж ирсэн боловч нэг л санаанд нь нийцсэнгүй. Энэ тухай ахтайгаа санал хуваалцав. Ах Ёсэф Чапэк бол олонд танигдсан зураач.. "Тэрийгээ робот гэж нэрлэ” хэмээн ах нь бийрээ амандаа зуун бувтнасаар зургаа үргэлжлүүлэн зурлаа. Чапэк ахынхаа саналыг шууд хүлээ авав.

Карэл Чапэк Р. У. Р. жүжгээ (жүжгийн нэрийг өгсөн корпорацын бүтэн нэрийг Россумын Универсал Роботс гэдэг) 1920 оны эхээр бичиж эхлэн оны сүүл гэхэд Үндэсний театрт нээлтээ хийнэ хэмээн төлөвлөж байж. Ийнхүү 1920 оны 11 сард Авэнтинум хэвлэлийн газарт график дизайныг нь янзлуулан Ёзэф Чапэкийн хийсэн сийлбэртэй модон хавтастайгаар зохиолоо хэвлүүлжээ. Храдец Кралове хотын сонирхогчдын театрын ажилчид түүний төлөвлөгөөг орвонгоор нь өөрчилж орхив. Үндэсний театрт тоглогдох байсан нээлтийг хойшлуулсныг нь тэд хүндэлж үзсэнгүй. Ингээд Р.У.Р. жүжгийн анхны тоглолтыг 1921 оны 1 сарын 2-нд төмөр замын улсын байцаагч найруулж, сайн дурын жүжигчид орон нутгийн театрт толилуулсан байна. Тус жүжиг Чехийн Үндэсний театрт гурван долоо хоногийн дараа л тоглогдсон. Гэсэн хэдий ч Р.У.Р. жүжиг тус театрт 6 жил тоглогдож, тасалбар нь шагаар зарагдаж байжээ.

x      x      x

Айзэк Азимовын адилаар Чапэкийн роботыг ч бага насанд нь. Бяцхан Исаакыг Нью Йорк руу аваачихаас дөрвөн сарын өмнө Р.У.Р. жүжгийн америк дахь нээлтийг Бродвэйн Гаррик театрт тоглосчихсон байлаа.

"Чапэкийн  танилцуулга хошин шог болон гурван үзэгдэлтэй хамтын жүжиг" гэх дэд гарчигтай Р.У.Р жүжиг тэр дороо хит болжээ. Ингэх нь ч тодорхой байв. Хүний соёл иргэншилд технологийн дэвшлийн учруулж болох хөнөөлт нөлөөг ухаалгаар судалж, хэрцгий прагматик ухаантан болон түрэмгий бизнес эрхлэгч Россумээр захируулсан нийгмийг үзүүлсэн сэрэмжлүүлэгт зүйрлэлийг Чапэк жүжгээрээ харуулж чадсан. 

Уг зүйрлэлийн олон тайлбар бий. Хувиа хичээсэн капитализмыг хатуу шүүмжилсэн гэсэн дүгнэлтээс эхлээд зохиолч үүний яг эсрэг байдлаас буюу үймээн самуун, хувьсгалын аюул заналаас сэрэмжлүүлж байсан гэдэг таамаглал хүртэл бий. Жүжгийн гол дүрүүд нь үнэндээ хүмүүс юм гэх нэгэн байхад, зарим нь робот машин гэж тайлбарлана. 

Чапэкийн зүйрлэл, дүрслэлийн талаарх илүү шинэ тайлбарууд зуун жилийн дараагаас их гарах болов. Россум Универсал Роботс байгууллагыг өнөөгийн нүдээр харвал хөрөнгийн хэмжээ, инноваци хийх тэмүүлэл болон олон улсын харилцаанд үзүүлэх нөлөөллөөр нь Google, Apple, Tesla нарыг нэгтгэсэнтэй дүйцүүлж болохуйц дэлхийн хэмжээний биотехнологийн корпорац байж болох юм.Драмын жүжгийн гол баатар болох Хэлэна Глорява бол хүний эрхийн чиглэлээр дэлхий даяар үйл ажиллагаа явуулж буй өнөөгийн төрийн бус байгууллагын идэвхтний нийтлэг дүр төрх гэх гаргалгаа ч байна. Хүмүүсийн зохион бүтээсэн бүтээл, бүтээгдэхүүн бүхэл бүтэн гаригийг ч устгах чадалтай байдагчлан роботууд өөрсдийн бүтээгчид болох хүмүүсийг устгаж болох санаа ч бас илэрч байна.

Үзэгчдийн магтаалт сэтгэгдэл давамгайлж буй ч жүжгийн талаарх орчин үеийн шүүмж төдий л нааштай биш. Ялангуяа зүүний үзэлтэй соёлын авангардчуудын үнэлж буйгаар Чапэк нь массын сониуч занг л хөдөлгөх гэж зохиолоо бичсэн болохоос тэнд шинэ зүйл ер үгүй гэх. 

Р.У.Р. жүжиг тоглогдсон газар бүрийнхээ үзэгчдийн сонирхолыг татаж байсан. 1921 ондоо багтаж Ахэн хотод, жилийн дараа Варшав, Белградад, мөн өмнө дурдсанчлан Нью-Йоркт нээлтээ хийв. 1923 онд Лондон, Вена, Берлин, Цюрихт, дараа жил нь Парис, Токио, Будапешт, Краков хотуудад тоглогджээ. Арван жилийн дотор Европын ихэнх хэлээр орчуулагдсан. Ертөнцийн дайнномын алдарт зохиолч Хэрбэрт Вэллс өндрөөр үнэлж, Чапэкийг Нобелийн шагналд нэр дэвшүүлж байлаа. 1938 онд БиБиСи телевиз Р.У.Р.-ыг анхны драмын жүжиг хэмээн толилуулснаар шинжлэх ухааны уран зөгнөлт жанрын түүхэн дэх анхны телевизийн бүтээл болжээ.

Тус жүжиг дэлхийн тайзыг эзэгнэж, Чехийн уугуул робот дэлхийн соёл, шинжлэх ухааны орон зайг эзэлж эхлэв. Хэн нэг хүн дэлхийн алдартан болох боломжтой бол түүнээс ялгаатай нь Робот улам бүр хүчирхэгжиж буй технологич иргэншлийн бэлгэдэл болжээ. Хэдийгээр робот дэлхийг байлдан дагуулахад эцэг нь болох Карэл Чапэкийн хувь нэмэр аугаач гэсэн түүнээс 30 насаар залуу Азимов илүү биш гэхэд дутуугүй үүрэг гүйцэтгэсэн.

х     x     x

Бруклиний чихрийн бизнес эрхлэгчийн хүү Колумбын Их Сургуульд амьтан судлалын чиглэлээр сурч эхэлсэн боловч эцэст нь биохимийн чиглэлээр зэрэг хамгаалж дараа нь Бостоны Их сургуулийн Анагаахын сургуульд хэдэн жил багшилжээ. Үүнээсээ бүр өмнө тэрээр шинжлэх ухааны зөгнөлт зохиол бичиж эхэлсэн, тэр нь ч нэлээд амжилт олсон. Тэрээр өөрийн анхны богино өгүүллэг болох Marooned of Vesta-г 1939 оны 3-р сард Amazing Stories сэтгүүлд хэвлүүлж байжээ. Робби нэртэй роботуудын тухай анхны богино өгүүллэгээ 1940 онд Super Science Stories сэтгүүлд хэвлүүлжээ.

1940, 1950-иад оны үед шинжлэх ухааны уран зөгнөл жанрын төв нь Америкт байлаа. Америкийн зуун шүү дээ. Энэ зохиолын төрөлд Робэрт А.Хэнлайн ба Айзэк Азимов хэмээх хоёр зохиолч цойлдог байв. Шинжлэх ухааны уран зөгнөлийн алтан үеийн Аугаа Гурвалын нөгөөх нь Британийн зохиолч Артур Кларк.

Энэ жанрын түүхэнд Азимов хоёр чиглэлийг барьж аван түүнтэйгээ холбоотой цуврал ном бүтээж байсан. Тэр нь Галактикийн баатарлаг үйлсийн тухай өргөн хүрээтэй туульс нөгөө нь роботуудын тухай цуврал. Энд Би 1950 оны робот цуврал, Ган агуй, Нүцгэн нар, Үүрийн роботууд туужууд Роботууд ба эзэнт гүрэн зэрэг роман багтана.

Аливаа салбар, сэдвийг хөгжүүлэхэд зөвхөн түүнийг олж нээж илрүүлэгчид төдийгүй байнга цааш нь системтэйгээр хөгжүүлж, өөрчилж буй хүмүүс чухал үүрэгтэй. Азимов яг үүнийг хийсэн. Чухамдаа тэрээр хиймэл амьд зүйлс эсвэл амьд машин гэх мэтийн хуучин сэдвийг Чапэкийн роботоор баяжуулж, үүнээс гаралтай роботикийн шинжлэх ухааны талаар нэмж оруулсан юм. Хуульчийн нүдээр гэхээсээ илүү байгаль судлаачийн уран ухаанаар тэрээр өөрийн бүтээсэн ертөнцөд зэрэгцэн амьдардаг хүн, роботууд харилцан дагаж мөрддөг гурван хуулийг зохиосон.

1. Робот нь хүнд хор хөнөөл учруулах ёсгүй, мөн түүний идэвхгүй байдлаас болж хүн хохирох ёсгүй.
2. Нэгдүгээр хуультай зөрчилдөхөөс бусад тохиолдолд робот хүний өгсөн тушаалыг дагаж мөрдөх ёстой.
3. Эхний хоёр хуультай зөрчилдөхөөс бусад тохиолдолд робот өөрийн оршихуйг хамгаалах ёстой.

Эдгээр хуулийг боловсруулснаараа Азимов туйлын чухал нэг алхам хийжээ: Хиймэл амьд зүйл болох робот нь хүндаюул занал байхаа больж, харин түүний хамтрагч, хамгаалагч, зарц нь болжээ. Улс төрийн нэр томьёонд бид Азимовыг хүний нүүр царайтай робот бүтээсэн гэж хэлж болох юм. 

Ийм ч учраас Азимовын хуулиудыг өнөөдөр эш татсан хэвээр. Роботуудыг аажмаар өнөөгийн бодит ертөнцтэй нийцэхүйцээр сайжруулж бүтээсээр байна. Өнөөдөр тэд аль хэдийнээ үйлдвэрлэлийн бааз, цэргийн зэвсэглэл, хагалгааны өрөө, болон гал тогооны өрөөний нэгээхэн хэсэг болжээ. Өөрөөр хэлвэл үндсэндээ тэд амьгүй биш амьд роботууд болсон. Хэлний гайхамшигтай увдис бол дүрмийн хувьд амьд зүйлийг амьгүйгээс, машин, тоног төхөөрөмжийг оршихуйгаас ялгах чадвар юм. Гал тогооны универсал хэрэгсэл, автомат удирдлагатай таксинаас эхлээд бид роботуудаар хүрээлүүлээд байна. 

x     x     x

Роботын чех гарал болон Чапэкийн жүжгийн талаарАйзэк Азимов үргэлж дурсдаг байв. Өөрийнхөө бичсэн роботуудын тухай өгүүллэгтээ биш ч гэлээ шинжлэх ухааны алдартай бүтээлүүддээ хэнээс ч илүү эшлэн бичдэг байсан. Тэгсэн мөртөө яг жүжиг нь болохоор түүний сонирхлыг төдийлөн татаагүй бололтой. Энэ нийтлэлийн зохиогч миний бие энэ талаар Азимовоос өөрөөс нь шууд асууж байсан. 1988 оны сүүлчээр тэрээр Манхэттены төв цэцэрлэгт хүрээлэнгээс нэлээд дээш байрлах Пэнтхауст зочилж очиход нь уулзаж асуусан. Азимов хариулахдаа “тэр жүжгийг би мэднэ, гэхдээ надад ямар ч гойд нөлөө үзүүлээгүй” гэсэн. Түүнийхээр санаа нь сайн ч жүжигт роботын талаарх сонирхолтой байж болох өгүүлэмж тусгагдаагүй аж. 

Харин энэ шүүмжлэлийг Чапэк яаж хүлээж авах байсныг Бурхан л мэдэх биз. Магадгүй энийг төдийлөн нэг их тоохгүй байх байсан ч юм билүү.. Энэ хоёр зохиолчийг бүхэл бүтэн нэг үе төдийгүй тэдний соёлын угшил болон үзэл санаа нь зааглаж байсан. 

Чапэкийг энэ жүжигээ бусад бүтээлүүдээсээ дээрд үзэж байгаагүй гэж Колумбын их сургуулийн профессор Виллиам Э. Харкинс үздэг. Харкинсынхаар бол Чапэк нэг удаа ярилцлагадаа “Энэ жүжгийг хэн ч бичиж чадах байсан” гэсэн нь үүний нотолгоо хэмээн Харкинс хэлсэн дээ. 

Магадгүй хэн ч бичиж болох байсан ч чухам тэр л бичсэн. Түүний ачаар зуун жилийн өмнө Праг хотноо робот нь бүх цаг үеийн хамгийн алдартай чех хүн болж мэндэлсэн юм. Нью-Йоркт Айзэк Азимовын тодорхойлсноор робот нь дэлхийн хамгийн чухал орчин үеийндомог болж чаджээ. Технологийн хөгжлийн ачаар роботын домог улам бүр хувьсан шинэчлэгдэж бодит байдал болон хувьсаж байна.