“Красная звезда” сонины тусгай сурвалжлагч Б.М.Лапин, З.Л.Хацревин нар оргодол герман цэрэгтэй ярилцаж байна.

Тэд “Монгол хүү”, “Сүхбаатар” уран сайхны кино зохиолыг бичилцэж, Халх голын тулаанд фронтын сэтгүүлч явсан. Тэр жилээ “Монголд өнгөрүүлсэн зун” туужаа хамтран тууривсан гар нийлдэг уран бүтээлч, үхэл ч салгаагүй анд нөхөд байлаа. 

Борис Матвеевич Лапин

Зөвлөлт-Оросын яруу найрагч, нийтлэлч, кино зохиолч. Сэтгүүлч, цэргийн сурвалжлагч. 1932 оноос Захар Хацревины хоршоо зохиолч болсон. 1905 онд эмчийн гэр бүлд төрж, 1925 онд Брюсовын нэрэмжит Урлаг-уран зохиолын их сургуулийг дүүргэж Европ, Азийн олон орноор аялан, Дорно дахины олон хэлийг бие даан сурчээ.

Лапины сонины нийтлэлээс урлаг амтагдана. Яруу найргийн үгийн урыг сэтгүүл зүйд шингээсэн. Сонин Лапины оюун санааг улс төрөөр оргилуулан тодорхой, бодитой, түргэн шуурхай болгосон гэлтэй. Түүний ном ингэж бий болдог. Бүтээлүүд нь тун өвөрмөц. Нэг бүтээлд нь туульс, шүлэг, баримт, нийтлэл, шинжлэх ухааны өгүүлэл, уянга, улстөрийн хоржоон, өгүүллэг бас үнэн бий. Энэ бүгд хэдэн нүүрт найралдан багтдаг. Тэгсэн мөртөө эрээвэр хураавар бус харин ч ая дангаа олж яруу найрсал болдог. Лапины баатруудыг өмнөтгөлд нь “бодож олсон дүр” гэдгийг уншигчдад заавал сануулж хэлмээр амьд, сүнслэг байдаг.

Баруун гар талаас нэг дэх нь Б.М.Лапин, хоёр дахь нь З.Хацревин.
Дайны эхний өдрүүдэд фронт дээр Зөвлөлтийн дайчинтай хамт

Захар Львович Хацревин

Зөвлөлтийн зохиолч, орчуулагч, кино зохиолч, сэтгүүлч, цэргийн сурвалжлагч. 1932 оноос Борис Лапины хоршоо зохиолч болсон. 1903 онд жүүд гэр бүлд төрж, Дорно дахины хэлний дээд сургууль төгссөн, перс хэлний мэргэжилтэн. Тэрээр 1922 оноос уран зохиол туурвиж эхэлжээ.

Хацревин гайхалтай төсөөлөн бодох чадвартай. Ер нь үлгэр лугаа адил ургуулан боддог. Тэр бүхнээ цаасан дээр буулгахдаа нүдэнд харагдуулж, сэтгэлд ургуулах шидтэй төрсөн хүн. Уйгагүй, нямбай гэж жигтэйхэн. Ерөөс авьяас, залхуурал хоёр нэг саванд багтдаг ч эд биш. Аль ч зохиолч өөрийн “дотоод шүүмжлэл”-тэй байдаг бөгөөд Хацревиний бүтээлийн чансааг тэр нь л тодорхойлдог. 

Хоёр зохиолчийн энэ эрхэм чанар арга, бэлгэ мэт сүлрэн зохиолдоход дутуу нь гүйцэж, дундуур нь дүүрээд нэг нь бүхэл болдог. Тэд ч үүнийгээ олж харснаар хорших болжээ. Нэг үгэндээ тэднийг Ильф, Петров хоёртой зүйрлэбээс та амархан ойлгоно. 

Хоршоо эрсийн “Монгол хүү”

Зөвлөлтийн “Ленфильм” студи 1936 онд бүтээсэн “Монгол хүү” уран сайхны кино зохиолыг Б.М.Лапин, З.Л.Хацревин хоёр Лев Славинтай хамтран бичжээ. Монгол ардын “Аршийн мод” үлгэрээр зохиомжилсон тус киноны нээлт 1936 оны долоодугаар сарын 17-нд, Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойн өдрүүдээр “Ард” кино театрт болсон юм. 

Энэ киног социалзмын жилүүдэд олон нийтэд гаргахыг хориглосон гэдэг яриа үнэмшил муутай сонстдог. Ардын хувьсгалыг магтан Ар, Өвөр Монголын “нийгмийн ялгаа”-г харуулсан бүтээл хэт үлгэрийн байсан учир гаргаад ч сүүлийн үеийн үзэгчид тоох хөг нь өнгөрсөн болов уу. Харин тус бүтээл 1909 оноос үүсэлтэй АНУ-ын National Board of Review байгууллагын чансаагаар 1936 оны “Шилдэг гадаад кино” төрөлд шалгарсан нь баримт юм.

Уг кино зохиолыг 1937 онд Зөвлөлтийн “Госполитиздат" хэвлэлийн газар «Приключения храброго монгола: (современная сказка)» буюу «Эрэлхэг монголын адал явдал: (орчин цагийн үлгэр)» тууж болгон, 136 нүүрээр хатуу хавтастай, 10 мянган хувь хэвлэсэн байдаг. Өдгөө хуучин ховор номсын жагсаалтад багтжээ. 

Ховор номын сайтад доорх байдлаар танилцуулжээ:

Азийн цээжинд хоёр Монгол бий. Хооронд нь хольж хутгахын аргагүй. Нэг нь Гадаад Монгол буюу хувьсгалаар бие даасан, эрх чөлөөт монголчуудын тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс. Энэ оронд ард түмэн нь засагладаг, энд гуйланчлал үгүй.

Малчин ардаас бүрдсэн бат бөх арми нь бүгд найрамдах улсынхаа хилийг чандлан сахиж суудаг. Хэнээс гээч! Хилийн нөгөө этгээдэд хэдийнээс баян, жаргалтай орон руу өнгөлзсөн Японы цэргийн ангиуд сүлжилдсээр байгаа юм. Бүр хэдэнтээ энэ улс руу довтолсон. Гэвчиг их буу, пулемёттой Монголын малчид эзлэн түрэмгийлэгчдийг гэдрэг цохисон. 

Манай Зөвлөлт Холбоот Улс нь Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улстай нөхөрлөсөн 1921 онд Японы хөлсний этгээд барон Унгернийг хязгаараасаа хөөхөд нь бид монголчуудад тусалсан юм. Хэрэвзээ хэрэг гарвал дахиад туслахад бэлэн. Бас зүгээр л Өвөр Монгол гэж өөр нэг Монгол бий. Энэ газар ноёд засаглаж, буддын лам нар хөлхөж, хятад худалдаачид хөлжиж, япон офицерууд эзэгнэдэг. Ард түмэн нь ядуу бөгөөд боолчлогдож байдаг. Манай үлгэр Ар Монголд эхлээд, Өвөр Монголд үргэлжилж эргээд Ар Монголд амар сайхандаа жаргана.

Монголоор мэргэшсэн кино зохиолчид

ЗХУ-ын Ташкентийн “Цокс”, Ленинградын “Ленфильм”, “Монгол кино” үйлдвэрийн хамтын бүтээл, “Сүхбаатар” киноны зохиолыг Б.Лапин, З.Хацревин хоёр А.Г.Зархи, И.Е.Хейфиц нартай хамтран бичсэн юм. Зөвлөлтийн тал “Монгол хүү” кино зохиол нь сайн бүтээл болоод зогсохгүй, АНУ-ын шалгуурт нийцсэн учир манай хоршоо зохиолчдыг багтаа авсан нь дамжиггүй. Түүнээс гадна Б.Лапин залуудаа Азийн олон орон тэр дундаа Монголд хоёронтаа ирсэн, харин З.Хацревин Халх голын тулаанд хоршоо нөхрийн хамт цэргийн сурвалжлагчаар оролцсон зэрэг олон зүйлээр манай оронтой холбоотой байлаа. Хоршоо зохиолчид Халх голын тулалдааны тухай “Монголд өнгөрөөсөн зун” өгүүллэгийн түүврээ 1939 онд хэвлүүлжээ. 

Үүрд хамт: Мартаж болохгүй

Дэлхийн II дайн эхлэхэд Б.Лапин, З.Хацревин хоёр “Красная звезда” сонины тусгай сурвалжлагчаар томилогдон фронт руу явцгаасан байдаг. Тэд суман мөндөр дундуур албаа гүйцэтгэн сониндоо “Фронтоос бичсэн захидал” булан хөтөлж эхэлсэн нь уншигчдын сэтгэлд хүрч, өнөөдөр тусдаа нэр томъёо болжээ. Гэвч тэд 1941 оны есдүгээр сарын 19-нд Киевийн бүслэлтийн үеэр хоёул амь эрсэджээ. Монголын кино урлагт түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хоршоо зохиолчдыг товч танилцуулахад ийм. Бид тэднийг мартах учиргүй.