Төв нь та биднээс 27 мянган гэрлийн жилийн тэртээд орших олон тэрбум оддын бөөгнөрөл тэнгэрийн заадас шөнийн тэнгэрт тал дугуй татуулан гэрэлтэх нь энгүй огторгуйн өчүүхэн цэг бөмбөрцөг дээр орших хүмүүн бидэнд итгэл найдвар бэлэглэх зам мөр, гэгээн алсад хүргэх жим суваг, сансар хорвоог оёж тогтоосон заадал оёор мэтээр харагдан, үлгэр домог, үг ярианд маань хүндэт сууриа эзлэх ажгуу. Олон өөр хэлтний тэнгэрийн заадсыг нэрлэх үгийг сонирхон харьцуулж үзэх нь тухайн ард түмний хэл сэтгэлгээний онцлогийг нээн илрүүлэх бас нэгэн учиг мэт.

Энэтхэг-Европ хэлтний хувьд ихэнх улс үндэстэн “сүүн зам” хэмээн нэрийддэгийн уг үндэс нь латин хэлний “Виа Лактеа – Сүүний зам” хэмээх нэршлээс үүдэлтэй юм. Латины нэршил нь харин эртний Грекийн “галаксиас кикло – Сүүний тойрог” гэсэн үгээс гаралтай¹. Тэнгэрийн заадсын шинжлэх ухааны нэрийг “Галактик” гэдэг нь аанай л тэр грек хэлний “сүү” хэмээх “галаксиа” билээ.  Грекэд яагаад тэнгэрийн заадсыг сүү хэмээсэн тухай домог бий. Зевс нэг удаа Хера хатнаа унтаж байхад нь  Херакл² хүүгээ хөхүүлэхээр аваад иржээ. Херакл нь Херагийн хүү биш, Зевсийн бурхан биш - хүн гэргий Алкменагаас төрсөн хүүхэд юм. Тиймээс хүүгээ бурханы сүү хөхөөд бурханы чадлыг олог гэж бодож. Хераклыг мөөмийг нь хөхөж байхад нь Хера гэнэт сэрээд уурласандаа түлхэж орхисон гэнэ. Ингэхэд асгарсан сүү зам болон тогтсон нь тэр ажгуу.




Европын бараг бүх хэлтнүүд ийнхүү “Сүүн зам” хэмээх боловч Европ доторх Европ бус хэлтэн болох финчүүд ганцаараа харин “Сүүний” бус “Шувууны зам - Линнунрата” хэмээдэг нь сонирхолтой. Финландын эртний домог ёсоор энэ ертөнц гээч усны шувууны өндөг хагарч бүтсэн эд ажээ. Өндөгний хальс нь тэнгэр байсан гэнэ. Дэлхийн хязгаарт “Линтукото” буюу “шувуудын үүр” оршино. Шувуудын тэр үүр болбоос дулаахан сайхан газар учраас өвөлдөө усны шувуу ирдэг ажээ. Шөнийн тэнгэрт сунайн цайрах тэр зүйл тэгэхээр шувуудын Линтукотод, гэртээ ирж буй зам ажээ.

Хятадад “мөнгөн гол” хэмээн нэрийдэх нь сайхан сонстох ч домог нь харин эмгэнэлт хайрын түүхийг өгүүлнэ. Нэхмэлчин охин, үхэрчин хүү хоёрын хайр сэтгэлийн түүх. Гэргийгээ аваад санаа муут хадам эхээсээ зугтсанд өнөөх хатан эх хайртай хоёр залууг үүрд мөнхөд хагацаахаар мөнгөн самаа шидэн, заагласан нь тэрхүү “мөнгөн гол” буюу “тэнгэрийн заадас” болон тогтсон ажээ. Жилдээ ганц удаа, 7 сарын 7-ны өдөр “мөнгөн гол”-ыг гатлан хайртай хоёр учирдаг юм гэдэг.

Энэ удаад миний бие дэлхийн олон хэлний “тэнгэрийн заадал”-ыг нэрлэх үгийг гэхээсээ илүү Монгол, Алтай язгуурын соёлтой холбоотой, Төв Евразийн түрэг хэлтнүүдийн үгийг цуглуулан, харьцуулж үзэхийг зорьсон юм.

Монгол хэлэнд бол “тэнгэрийн заадас, заадал, зүйдэл”, “тэнгэрийн оёдол, оёор” гэхээс гадна “тэнгэрийн зам”, “эрхтийн зам” хэмээсэн хувилбарууд тохиолдоно. “Тэнгэрийн зам” хэмээхийн тухайд Ринчен гуайн бичиж авсан сонирхолтой домог буй. Ринчен гуайн 1936 оны 7 сарын 13-нд Шарнууд овгийн Дагийраазаагаас бичиж авсан домогт “Урд дээр цагт үй түмэн хүн, цэрэг, мал баруун зүгт аян дайн, их нүүдэл хийж яваад нэг хэсэг нь дээд тэнгэрт гараад явчихсан гэдэг юм. Тэгээд тэр олон хүн малын зам нь огторгуйд шөнө тодрон харагддаг юм гэнэ” гэж өгүүлдэг³.




Түрэг хэлтний “тэнгэрийн оёор”-ын нэрлэлтийг утга хэллэгийн ойр шинжээр нь ангилан үзвэл:

Нэгэн зүйл. Диваажин, тэнгэр, бурханы оронд хүргэх зам хэмээсэн утгатай Кипчакийн Көк ёлу, Туркийн Гөк ёлу  (тэнгэрийн зам) хэмээх бүлэг үгс байна. Замыг тэнгэрийн гэхээсээ илүү цайвар, цагаан өнгийг нь онцолсон Туркийн нэгэн аялгуун дахь “Аклик” (цагаалин), Телеутын “Кар ёлу” (Цасан зам), Шор, сайга хэлтний “Кира чол, Киранин чол” (Хяруун зам), Алтайн ойрад хэлний “Куруудун ёли” (Хяруун зам) гэх мэт хэллэг байна. Энд нэг сонирхолтой зүйл бол түрэг хэлтний “хяруу” хэмээх “кира, киран, куруу” гэх мэт үгс нь монгол бичгийн хэлний “кирагу”-тай гарал нэг болох нь тодорхой юм.

Нэгэн зүйл. Замыг нь зам хэмээвч тодорхой амьтны зам хэмээсэн хэлнүүд олон байна. Нүүдлийн мал аж ахуй, нүүдлийн иргэншлээ хадгалсаар буй хэлнүүдэд нь таван хошуу малын нэр оруулсан нь сонирхолтой юм. Тухайлбал, Казакад “ак маяа жоли”, Туркменд “ак маяанин ёли” хэмээхийн аль аль нь “Цагаан ингэний зам” гэсэн үг. Киргизэд тэгвэл “Кой жолу” гэх нь “Хонины зам” ажээ. Киргиз, бусад түрэг хэлтний хонийг “кой” хэмээх нь манай баруун аймгуудад “хой” гэдэгтэй чухам ижил юм.

Нэгэн зүйл. Алтай язгуурын хэлтний төрөл хэмээн тооцогддог Фин-Угр хэлтэнтэй хэл соёлын холбоотой явсаар ирсэн бүлэг түргүүдийн хувьд өмнө өгүүлсэн фин домгийн адилаар “шувуун зам” хэмээх үгийг хэрэглэдэг ажээ.  Үүнд Кипчакийн “куш ёли”, Башкирын “кош юли”, Каракалпакийн “куш ёли”, Казакийн “Кош жоли” бүгдийг багтааж болно. Зарим хэлнээ шувуу гэж ерөнхий нэрлэлтийг бус чухам ямар төрлийн шувуу болохыг зааж өгсөн байдаг. Тухайлбал Татаарт “Киеэк каз юли”, Чувашт “Каяак хур сүлэ” гэдэг нь “Зэрлэг галууны зам” гэсэн үг юм. Нэг талаас Фин-Угр хэлтний нөлөө байж болох ч нөгөө талаас үнэхээр тэнгэрийн заадас гэдэг усны шувуудын нүүдэлтэй адил харагдах нь улс үндэстэн бүрд адил байж болохыг үгүйсгэшгүй.

Нэгэн зүйл. Тал нутгаас бүр баруунш нүүж, уугуул нүүдэлч соёл, тэнгэр шүтэх шүтлэгээ алдан, лалын шашинд орсон олон түрэг хэлнээ, жишээлбэл Ногайд “Ажи ёлу”, “Туркэд “Хажи ёлу”, Азербайжанд “Хажилар ёлу” буюу “Мөргөлийн зам” хэмээх нь мэдээж хэрэг шашны нөлөөнд орсноос нь хойш буюу харьцангуй хожуу орж ирсэн үг болох нь тодорхой.

Нэгэн зүйл. Монгол хамгийн ойр, Монгол хэл соёлын нөлөөнд байсаар ирсэн түрэг хэлтнүүд болох якут, тува нарын хувьд монгол үг хэллэгийг өөрийн хэлнээ буулган хэрэглэх нь гайхах асуудал биш. Якутад “Халлаан сийга”, Тувад “Дээр Тий” хэмээх нь Монгол хэлний “Тэнгэрийн оёор, тэнгэрийн заадас” гэдэгтэй яг дүйнэ. Якут хэлнээ өөр нэг хувилбар буй нь “Тэнгэрийн хүүгийн зам” гэдэг. Тэнгэрийн хүү мөсөн дээгүүр цаа барихаар хөөж яваа нь тэр гэх ажээ.

Энэ бүхнийг дүгнэн өгүүлбээс, Төв Еврази даяар тархан суурьшсан олон түрэг хэлтний тэнгэрийн заадсыг нэрлэх үгсийн онцлогийг ажиглан, ерөнхийлөн нэгтгэвэл а. дүр төрх, хэлбэр байдлыг нь тодотгон “тэнгэрийн зам, мөр” гэж хэлсэн, б. Цайран гийх өнгийг нь онцлон “Цагаалин”, “Цасан зам”, “Хяруун зам” гэсэн, в. Нүүдэлч ахуйдаа тохируулан нэрийдсэн “Цагаан ингэний зам”, “Хонины зам” гэх мэт хэллэггүүд байх ажээ.

Нөгөөтэйгүүр, хэл шинжлэлийн зурагзүйн талаас авч үзвэл түрэг хэлт ертөнцийн хамгийн Баруун захаас лалын соёл нөлөөлөн “Мөргөлийн зам” гэсэн хэллэг түрэн орж ирсэн бол Хойд талаас нь Фин-Угр хэлтний нөлөө байраа эзлэн “Шувууны зам” хэмээх хэллэгээ шахсан, харин Дорнод этгээдээс нь талын Монгол хүрээгээ тэлэн “зүйдэл, оёдол, заадас” хэмээх үгсээ түрэг хэлтэнд тулган оруулсан, нэн сонирхолтой дүр зураг харагдаж байгаа юм.      
  
Эцэст нь Монгол соёлтой холбогдох бас нэгэн хэлтний үг, домгийг сонирхуулъя. Мажар хэлнээ тэнгэрийн оёорыг “Хадак утяа” хэмээх нь “Цэргийн зам, дайчдын зам” гэсэн үг юм. Хүннүгийн хааны хүү, мажарчуудын өвөг болсон Атилла хааны хүү Цабаг нөгөө талын унгарчууд болох сэкэли буюу Трансилваниагийнхан хөнөөхөөр хөөхөд тэрбээр “тэнгэрийн заадал”-аар зугтсан тул тийн нэрийдсэн гэх ажээ.   
       
 
                                                                                                                 
¹ Тэр тойрог, дугуй хэмээх “кикл” нь “цикл - сикл” болоод “мотоцикл – моторт дугуй”, “байсикл – хоёр дугуйт” гэх мэт үгэнд буй.
² Латинаар Херкулэс, орос хэлээр бол Геракл хэмээдэг.
³ Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг, 137-р тал дахь тайлбарыг үзнэ үү.