-Та энэ жил УИХ-ын сонгуульд ИЗН-аас нэр дэвшсэн. Ялагдал гээчийн “амт”-ыг хэр хүлээж авсан бэ?

-Миний нэр дэвшсэн нь зарчмын асуудал байсан. Юуны эсрэг, ямар шугамын хаана нь байна вэ гэдгээ илэрхийлэх гэсэн юм. Түүнээс биш Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Монголын хамгийн хөрөнгөтэй хүмүүстэй жирийн эмч өрсөлдөөд ялах магадлал мянганы юмуу арван мянганы нэг хувь байсан л даа. Ма­найх­ны төр “түшилцэх” гэж, дарга болох гэж нэр дэвшдэг ойлголтыг эвдье гэж бодсон. Хамгийн гол нь сонгож буй хүмүүсийнхээ төлөө үйлчилдэг байх ёстой гэдгийг л илэрхийлэхийг зорьсон. Жорлонгийн цаасан дээр нэрээ бичээд тараасан гэж хүмүүс намайг их шоолж байсан л даа. Клинтон ялагдаад хэлсэн үг, Америкийн ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчидийн үгийг ч сонссон байх. Тэд сонгогчдодоо хандаад “Та бүхэнд үйлчлэх бололцоо олгооч ээ” л гэдэг. Манайхан шиг байхгүй, нам төр нь мэдэгдэхгүй, байшин ч юм уу, багана ч юм уу нэг юмыг “түшилцэх” гэж, түшмэл болъё гэж гуйдаггүй юм. МАХН хүн амины хэрэг үйлдсэн шүү дээ

-Хүмүүс таныг яагаад ИЗН-ыг сонгосон юм бол гэж боддог. Өнөөдөр МАХН, АН хоёрыг бараадахгүйгээр улс төрийн мөр хөөнө гэдэг их бэрх болсон цаг байна шүү дээ?

-Үнэн, үнэн. Бодитой улс­төрд орно гэвэл ийм л бай­далтай байгаа. Хүнийхээ хувьд би идеалист зан аран­шин­тай. Тийм учраас улс­төрд ам­жилт олдоггүй байх л даа /инээв/. Өнөөдөр манай сон­гууль ардчилсан сонгуу­лиас илүү сүлжээний бизнес болж хувирчээ. Энэ болгоныг шүүмж­лээд бичдэг атлаа дээрх хоёр намд элсэх нь зохимжгүй байсан юм. Бодит амьдрал миний идеал, бод­лоос ихээхэн өөр юм гэдгийг ойлгож байна. Өөрийн намын­хандаа АН-тай ойр шадар байж, нэгдэж нийлье гэдэг бодлоо хэлж байгаа.

-Журмын нөхөд тань хэр хүлээн авч байна вэ?

-Өнгөрсөн сонгуулийн цо­хилтын дараа өөрөөр харах бол­сон. Сонгуулийн өмнө ма­най нам Засгийн газрын хоёр ги­шүүн­тэй, газраас тасарчих­сан байлаа. Одоо хөрсөн дээрээ бууж байгаа гэж бодож байна.

-Дээрх хоёр нам чинь эвс­чихлээ. Хамтарсан Зас­гийн газар байгуулаад л. Тэр нь нийгмийн шаардлагаар зөв­шөөд байгаа хэрэг үү, эсвэл хуйвалдаад, бүлэглэ­лүүд ашиг сонирхлын тохи­ролцоо хийгээд байна уу. Энэ талаар юу бодож байна?

-Жирийн иргэн, эмч хүний нүдээр харж хэлье. Аль нь ч биш байх аа. Элбэгээ даргын хэлсэн л онох байх. МАХН төр барьж байхдаа хүн амины хэ­рэг үйлд­сэн шүү дээ. Иргэ­дийнхээ эсрэг зэвсэг хэрэглэ­сэн. Үүнээ­сээ айсан. Нийт мас­саараа хү­лээн зөвшөөрөхгүй байна гэд­гийг ойлгосон. Орон гэрээ ч ша­таал­галаа. Нөгөө­тэй­гүүр, хууль бус аргаар тө­рийн эрхийг авлаа.

-Сонгуулийн луй­вар бул­хайг нь хэлж байна уу?

-Бидний нүдэн дээр, гадаа­дын ажиглагчдын харцан дор бүх луйврыг хэрэглэн төрийн эр­гэлт хийсэн. Латин Америк, Аф­рикийн орнууд шиг танк, пуужин хэрэглэлгүй төрийн эргэлт хийв. Том гэмт хэрэг шүү. Үүнээсээ айсан юм. Ай­сан­даа цочир ааш гаргаж, эсэр­­гүүцсэн иргэдийн­хээ амь насыг Улаан­баатар хотын төв гудамжинд, ГХЯ-ны үүдэн дээр олон зуун хүний өм­нө золбин нохой агнаж байгаа шиг бү­рэлгэлээ. Энэ үйлдлээсээ өөрс­­­дөө ч үхтэлээ айсан даа. Ийм учраас нөгөө талаас юу ч хэлсэн хүлцэнгүй­гээр дагахад бэлэн байв. Нөгөө­дүүл ч үүнийг нь ашигласан. Бас ашиг­­лагдсан. Ийм л процесс болсон болохоос бус үсэрч, дэвхэрч хөгжих гээд зөвшил­цөөгүй. Монголын түү­хийн дө­рөв дэх том бололцоо гэж хэ­лээд байгаад нь итгэхгүй бай­на. Дэлхийн санхүүгийн хям­рал эхэлчихсэн байх үед ингэж хэлэх нь инээдтэй сон­согдож байлаа. Одоо хар, үсэрч дэв­хэрч байгаа нь хаа байна. Зас­гийн газраа ч бүрэн байгуулж чадаагүй явна.

-Энэ Засгийн газрын хур­дыг хэмжицгээе. С.Баяр анх гарч ирэхдээ их эрч хүчтэй байсан санагдана. Одоо наз­гай байдалтай байна. УИХ ч гэсэн эмтэрхий тогоо шиг байх юм?

-Энэ нь хоёр талтай. Зас­гийн газрыг толгойлж байгаа хүн нь хүчтэй лидер гэдгийг ойлгож байна. Гэхдээ сэтгэл нь амраад назгайрчээ. Ажлаа ч хийхгүй байгаа юм шиг байна лээ. Ялангуяа эхний 100 хоног буюу эхний зургаан сард маш их ажилтай баймаарсан. Зас­гийн газраа бүрдүүлээд, мон­голчуу­дын дөрвөн жилийн амьдралыг төлөвлөх гээд л. Ялсны дараахь гэмт хэргүүдээ­сээ мултрах аятайхан арга ол­сондоо санаа амраад л наз­гайрсан биз.

-Нөгөө талаас?

-АН-ын хамгийн том алдаа нө­гөө талаас гарч ирж байна. МАХН-ыг иргэдийн төлөө ажил­луулахын тулд шахаж шаардаж, хянаж байх сөрөг хүчин үгүй болов.

-Морио хурдлуулах та­шуур үгүй болов гэж боло­хоор?

-Ер нь хорвоогийн бүх юм хар цагаантай, тэнцвэртэй бай­­даг. Цагийн зүү ч гэсэн. Энэ тэнц­вэр алга боллоо. Одоо бо­дитой сөрөг хүчин гэвэл С.Оюун гишүүн л байх нь. Ганц­­хан хүн. МАХН-тай эвссэ­нээрээ АН сонгогчдынхоо өмнө том гай л авчирна. Энэ Засгийн газар дэлхийн санхүүгийн хямралаас улс орноо яаж авч гарах вэ гэ­сэн ямар ч төлөвлө­гөө боловс­руулсангүй сууж байна. Манайх байтугай Япон эдийн засгийн ухралтад орж байгаагаа мэдэгд­лээ. Өнгөрсөн долоо хоногт Герман мэдээлсэн. Дэл­хийн хамгийн баян 20 улс цуглаад хэрхэхээ зөвлөлдөж байхад манайх юу ч хийхгүй байна.

-Долдугаар сарын 1-ний хэрэг явдалтай холбоотой бүхнийг төр нягталж, иргэ­дийн­хээ төлөө ажиллаач. Барьж, хорьж байгаа хүмүү­сийг өмгөөлөх дуу хоолой бол АН байх болно гэж Ц.Эл­бэг­дорж мэдэгдэж байлаа. Н.Алтан­хуяг шадар сайд бо­лохоосоо өмнө энэ дуу хоо­лойг бид үл тасална гээд байсан. Одоо таг чиг болов?

-Энэ дуу хоолой тасраагүй. Харин Н.Алтанхуягийн хувьд дээрх үгийг сайд болох гэж л хэлсэн биз. Одоо нэг ч үг дууга­рахгүй байна. Нөгөөтэйгүүр, одоо өөрөө өөрөөсөө шаар­даад байх нь утгагүй болж бай­гаа юм. Хүн алаад гарын цусаа угаагаа­гүй байгаа хүмүү­сийн өвөрт ороод эмлүүлж байгаа хойно яая гэхэв.

-Нэгэнт эвсч хамтарсан Засгийн газрыг яаж хөдлө­хийг харахаас өөр бид яахав. Энэ Засгийн газраас иргэн хүний хувьд та юуг хүсч байна. Юу шаардах вэ?

-Энэ Засгийн газраас шаар­дах их хэцүү.

-Яагаад?

-Энэ Засгийн газар дотроо байтугай УИХ-аас ч ямар ч хя­налтгүй боллоо. Яг л 2000-2004 оны үе давтагдаж байна. Парла­мент доторхи далан хэ­дэн хүн нэг Засгийн газар бай­гуул­чихаар хэн нь хэнийгээ шаар­дах вэ. Ийм Засгийн газ­раас юм шаардахад төвөгтэй.

-Тэд хамгийн сайн хяналт бол нэг кабинетад цуг ажил­лах явдал. Хамгийн үр дүн­тэй систем гэж мэдэгдсэн?

-Шинээр юм бодож олдог юм бол өнөөх Америк, Англи, Японы парламентыг ийм “бол­гоод” үз дээ. Тэд юу­гаа хийж 200, 300 жилийн турш сөрөг хүчинтэй яваад ирсэн юм бол. Ардчиллын үнэ цэн нь сонгогч­дын талыг төлөөлсөн сөрөг хүчин нь хянахдаа байдаг байх. Ийм л байсан юм бол 1990 оны хувьсгал ч хэ­рэггүй байж. АН-ын энэ алхмыг ямар ч худал үнэн үгээр гоё­чилж хэлээд, энд тэнд нь шарх­ны лент наагаад, уруу­лын бу­даг түрхээд ч зөвдөхгүй. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын зо­рилгоос ухарсан. Гэхдээ би энэ намын гишүүн бус ч АН-д итгэдэг. Монголд түүхэн өөрч­лөлт хийсэн голдиро­лоо­соо буцаж гарахгүй. Энэ засагт байх эсэх, Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд хэрхэн оролцох, энэ дөрвөн жилийн хугацаанд яаж байх вэ гэх зэргээр огт өөр болох байх. Э.Бат-Үүл шиг, Ц.Элбэг­дорж шиг хүн байхад зайлшгүй өөрч­лөгдөж таарна.

-Одоогийн намын дарга нь энэ өөрчлөлтөд хувь нэмрээ оруулах байлгүй?

-Саяхны “Сант марал”-ын ТОП-10-ын жагсаалтад Алтан­туяагийнх нь нэр байхгүй л бай­на лээ. Элбэгээ даргынх хоёрт явах жишээтэй.

-Энэ Засгийн газар ажлаа эхэлж амжаагүй байтал, нөгөө олон “толгой”-гоо ашиг­лаж эх­­­лээгүй байтал дайрлага дайр­лаа гэдэг шиг дэлхийн сан­хүүгийн хямрал нүүр­лэлээ?

-Үгүй шүү дээ. С.Баяр бид их үсрэлтийнхээ өмнө ирлээ гэж хэлж байх үед энэ хямрал эх­лээд нэг жил болчихсон байсан юм. “Лэйман брадерс” чинь тэр үед дампуурчихсан байсан. Одоо харин санхүү­гийн хямрал эдийн засгийнх болон даамжирч байна.

Хоёрхон долоо хоногийн настай үг хэлдэг Ерөнхий сайд байж болохгүй

-Тэгвэл үүнийг яагаад олон түмэнд хэлдэггүй, ан­хаа­руулдаггүй байв?

-Яг зөв. Маш сайн эдийн зас­гийн зөвлөхүүдийн үгийг сонсох­гүйгээр шал худлаа эдийн зас­гийн шалтгаан хэлж, хуйвал­даа­наа далдлах гэж яах гэж худлаа ярив. Хоёрхон до­лоо хоногийн настай үг хэлдэг хариуцлагагүй Ерөнхий сайд байж болохгүй. Үсэрч хөгжинө гэдэг үгийг нь хэлж дуусаагүй байтал Сангийн сайд нь бид хөрөнгө оруулалтаа зогсооно гээд эхэлсэн.

-Та бид хоёрын ярианд долдугаар сарын 1-ний хэрэг явдал үе үе хавчуулагдсаар ирлээ. Энэ талаар таны үгийг сонсъё?

-Өнөөдөр Орост ямар ч ардчилал байтугай ардчилал­тай төстэй зүйл алга байна гэж дэлхийд ярих боллоо. Манайх яг энэ байдал руу орлоо. Хоёр том нам нь эвсчихээр юу ч дуу­гарах аргагүй болов. Хэдэн зуун хү­нийг барьж хориод, ял­лаж эх­лэв. Хоёр чулуу шидээд таван жил,хоосон вискиний шил барьж явсныхаа төлөө долоон жилийн ял авч байна. Таван чулуу ши­дээд таван жилийн ял авдаг хуультай юм байж. Тэг­вэл хотын төв гудамжинд та­ван хүнийг буудаад алчихсан хү­мүүсийг яах юм бэ. 500 жилийн ял өгөх үү. Энэ хэргийг үйлдсэн, үйлдэ­хэд дарга нь бай­сан хү­мүүс одоо телеви­зээр яагаад баа­тар болчихсон инээгээд ха­ниагаад, хөгийн хөгийн ярилц­лага өгөөд яваад байна вэ. Үүнийг ойлгох­гүй байна. Дараа­гийн миний хэлэх үгийг заавал цохон тэм­дэглээ­сэй гэж бодож байна.

-Юуг вэ?

-Тэр өдөр Монголд төр бай­гаагүй юм шүү. Миний бие тэр үеэр 22 цаг 40 минут хүртэл болсон явдлыг хараад зогсч байлаа.

-Төр байгаагүй гэж юуг хэлээд байна вэ?

-Тэр үед Монгол Улсад Ерөн­хий сайд байгаагүй. С.Баяр гэдэг хүн манай нам руу дай­раад байна, манай на­мынхан тэдний эсрэг жагсаад авраач ээ гэж бусдыг турхирч ядан намын­хаа байранд хор­годсон МАХН-ын дарга байсан болохоос бус Монгол Улсын Ерөнхий сайд биш байсан. Иргэдээ биш намын байшин­гаа хамгаалж байсан хүн. Мон­гол Улсын Засгийн га­зар бай­гаагүй. Онцгой байдлын ко­мисс чинь Өмнөговьд ч билүү хаа нэгтээ хоёр ямаа халуу­ра­хад л хуралддаг биз дээ. Бүх цэрэг, цагдаа, гаалиа дуудаад бөөн юм болдог. Тэр өдөр ху­ралдсангүй. Шадар сайд нь хаана юугаа хийж явав, бүү мэд. УИХ нь ч байгаагүй. Ядах­даа байнгын хороо нь ч хурал­даж болно оо доо.

-Ерөнхийлөгчийн хувьд?

-Ганцхан Ерөнхийлөгч гэ­дэг хүн 23 цагийн үед байх аа, зурагтаар гэнэт гарч ирсэн. Өм­нө нь Монголд болж бай­гаагүй процесс болж байхад Монголын төр байгаагүй юм. Монгол Ул­сын Ерөнхий сайд гэж байсан­гүй. Танай нам ингэ­сэн, тэгсэн гэсэн хоёр намын даргын хэрүүл л байлаа. Ийм атлаа төв гудам­жинд иргэнээ буудах болохоор төрийн хутга, буу, нударга нь гарч ирж бай­гаа юм. Чулуу шидсэн хүүх­дүүдийг шийтгэхдээ л нөгөө байгаагүй төр амь орчихсон гарч ирэх жишээтэй. Үүнийг бид асуух хэрэгтэй. Бүтэн өд­рийн турш Монголын төр бай­гаагүйн хариуцлагыг хэн хү­лээх вэ. Цагдаа нарыг хүн буу­даж байхад ч байгаагүй юм. Эс үйлдэхүй гэдэг хариуцлага энд байгаа биз. Ерөнхий сайд, Засгийн газар, Ерөнхийлөг­чийн институц, УИХ яагаад ажлаа хийгээгүй юм бэ гэдгийг хууль хяналтынхан гээд хэн ч эс асууж байна. Үүнийг одоо болтол ойл­гохгүй байна. Үүнийг тэсэхгүй явсаар өнөө­дөр хэлж байна. Монголын төр завсаргүй, тас­ралт­гүй ажиллах ёстой биз дээ. Н.Багабанди гуай Н.Энхбаярыг 11 цагт тан­гараг өргөх гэж бай­хад 10.20 цагийн үед өрөөндөө одон медаль хүртээгээд л зогсч байсан даг. Гэтэл тэр өдөр бас төр байхгүй байв. Үүнийг манай сэт­гүүлчид бусдаас асуугаа­рай, хүсч бай­на. Ер нь гадаа­дын экс­пертүүд авчирч мөрдөх ажил­лагааг нь хийлгэх хэ­рэгтэй байх.

-Виски хулгайлсан хүүх­дүүдийг бичлэгээр баримт­жуу­лаад дор нь барьж аваад яллаж дөнгөж байна. Хүн буудсан нөхдийг одоо болтол илрүүлэхгүй байгаа­гийн хариуцлагыг хэн хүлээх вэ гэсэн том асуудал байна?

-Тэр үймээн, утаа униарын үеэр би тэнд харж байсан. На­рийндаа яривал ихэнх вискийг нь буцааж шидсэнээр л тэр их гал дүрэлзсэн. Хүмүүс цонхоор нь гаргаж ирсэн вискиндээ сонингийн цаас дүрж шатаа­гаад буцааж шидэж байсан юм. Түүнээс биш “Аль кайда” шиг мундаг бүлэг вагон дүүрэн молотов бэлдэж ирээд шидэж байсныг би хараагүй.

-Та тэнд хэзээ очсон юм бэ?

-Би 16.30 цагаас 22.40 цаг хүртэл байсан. Манай найз нар над руу утасдаад цэрэг оруу­лах гэж байна гэхээр нь явж байлаа. Би бүгдийг нь ажиг­лаад л зогсч байсан.

-Арай чулуу шидсэн юм биш биз?

-Би чулуу шидээгүй. Харин нулимсан.

-Нээрээ юу?

-Нээрээ байлгүй яахав. Гу­дамжны хүүхдүүд энд тэнд өн­хөрч хэвтээ вискийг бариад гүйж байсан. Хүмүүс болиулж байв. Гэтэл төв гудамжинд хүн бууд­сан этгээдийг одоо хэн ч тани­хаа болив. Гэрчүүд цаг­даагийн машин байсан гэдгийг тодор­хойлоод байдаг. Цагдаа нар хүнийг нохой шиг алж явах үед Монголын төр хаана бай­сан юм бэ гэж дахин асуумаар байна. Монголын төрийг хам­гаалах ёстой асар басар нь гал­зуур­чихсан хүүхдээ, хөгш­дөө, хөр­шөө ноцоод явж бай­сан. Эзэн нь байдаггүй, нохой хорих хүн сураггүй. Буудах тушаал өгөөгүй юмаа гэхэд Монголын төр но­хойгоо хорио­гүйн төлөө хариуц­лага хүлээх учиртай. Ингэх ёс­той атлаа уучлаарай ч гэж хэл­сэнгүй. Бүр хариуд нь барьж аваад шийт­гэж байна. 30 мян­гаар нь бууд­сан ч нугалж, ху­галж чадаагүй ард түмнийг 200-аар нь хориод мохоохгүй ээ. 200 хүүхэд шүү дээ. 20 нас гэдэг чинь хүүхэд нас. Ажигласан бол тэнд буй хүмүүсийн олонхи нь эмэгтэй­чүүд байсан. Цагдаа на­рыг жа­далсан гээд байгаа үзүүр­тэй хашааг зургаан хүүхэн су­галж буй зургийг “Гамма”-гийн гэ­рэл зурагчид авсан байсан. Тэд­нийг АН-аас, “Буян”-гийн Жа­гаа бэлтгээд явуулсан гэхэд хэн итгэхэв дээ.

-Энэ бүхэн чинь нийг­мийн бухимдал, тэсрэлтийг л илэр­хийлж байгаа хэрэг гэж олон хүн өгүүлдэг. Үнэ­хээр тийм. Үймээн самууныг хэн нэгэн бодож зохиогоо­гүй, удирдаа­гүй гэж бодож байна?

-Тухайн үеийн болсон яв­дал олон жилийн үйл явдлын үр дүн байдаг. Зуднаар мал үхэх хоёр өдрийн цасных биш. Зун нь ган бол­сон, малчин өвс тэжээлээ ба­­заагаагүй, оторт гараагүй гээд олон шалтгаан бий. Долду­гаар сарын 1-ний хэрэг явдал үүнтэй л адил. Өнгөрсөн арваад жилийн турш төрд ажиллаж бай­гаа эрхмүү­дийн дампуурсан үйл ажилла­гаанд олон түмэн тэсэ­хээ байс­наа л илэрхийллээ. Сон­гох эрхийг нь яаж дором­жилж, үгүй хийж байна вэ. Тө­рийг луйв­раар, хууль бусаар авс­наараа өөрсдөө улс төрийн хоригдол болох ёстой. Энэ бү­хэнд л дургүйцэж, хэдэн арван мянгаа­раа цугларлаа шүү дээ. Ж.Бат­зан­дан, О.Магнай нар өм­нө орой нь хуралдаад л ийм олон хү­нийг цуглуулсан юм бол үнэ­хээр чадалтай залуучууд бо­лох гээд байна. Тийм биш. Тэд­ний жагсаал цуглаанд 20, 30-хан хүн л цугладгийг хүмүүс мэднэ. Харин тэд ийм олон хүн цуг­луулж чадвал үнэхээр мун­даг хувьсгалчид гэж нэрлэж болно оо. Тэдэнд тийм чадал даанч байхгүй.

-Сонгууль булхайтай болс­­­ныг эсэргүүцэж үзэл бод­лоо илэрхийлсэн, нийг­мийн бухимдал байсан, сис­темийн хямралын үр дүн гэдэг өнц­гөөс хараад одоо хоригдож, яллагдаад байгаа залуусыг өршөөж болдоггүй юм уу. Бай­шин шатаадаг нь гэмт хэрэг боловч нийгэмд эвлэрэл бий болгох үүднээс чингэвэл ямар вэ?

-Өршөөж болдоггүй юм уу гээд арчаагүй гуйх ёсгүй шүү. Таны асуулт дотор чинь ха­риулт нь байна. Нийгмийг бу­химдуул­сан тэр хүмүүст харин өөрсдөд нь хариуцлага тооцъё л доо. Мөн тэр өдөр нийгмийн хэв жур­мыг сахиулж чадалгүй, эзэнгүй байсан төр өөрөө хариуцлага хүлээх ёстой. До­ромжлуулж доромжлуулчи­хаад тэсвэрээ нэг өдөр алдсан хүмүүст хариуцла­га тооцох ёсгүй ээ. Нэг вискиг хэдэн төг­рөгөөр үнэлээд зургаан жил өгөөд байгаад хуульчдыг гайхаж байна. Хэдэн тэрбу­маар нь хулгайлсанд нь бага ял өгдөг байж. Манай хуулийн систем ямар олон нүүртэй, ялзарсан бай­на вэ гэдэг нь гарч ирж бай­на. Хууль гэдэг харь гаригийн­хан, эсвэл бур­хан хүрч ирээд зохиогоогүй байлтай. Тэр вискиг хулгайл­сан гэж тооцъё л доо. Тэ­гэ­хэд долоон жилийн ял оноож байгаа хуулийг би иргэн бүрт хандаж бүү дага гэж хэлмээр байна. Ийм зарчимтай хууль бидэнд хэрэггүй.

-Дагахгүй бол аваачаад л хорьж орхино шүү дээ?

-Тэгвэл тэр нийгмийн хувьс­гал, төрөө эргүүлдэг про­цесс чинь чухам ийм зүйлээс болдог байхгүй юу. Долдугаар сарын 1-ний талаар бичиж бай­гаа сонин цөөн байна. Ха­рин бид хоёр өөр өнцгөөс харах гэж оролдож бай­на л даа. Төрийн ялзрал, да­рамт, хүмүүсийн цөхрөл бухим­дал зэргийг ажих юм бол харин ч үүнээс илүү зүйл болох байсан юм. Иргэд маань гайгүй тэгс­хийгээд өнгөрлөө.

-Та түрүүн төр эзэнгүй байсны төлөө хэн хариуцла­га хүлээх юм бэ гэж асууж байна гэлээ. Үүнд хариулах нэг ч эрх мэ­дэлтэн гарахгүй байх аа?

-Яг үнэн. Энэ асуултыг бид хоёр дарга нарт тавиад ямар ч утгагүй. Бүгдээрээ нэг бүлэг болчихсон пар­ламент байна. Тэдний зөвхөн шөнийн хар дар­сан зүүд л болох гээгүй бол. Эрхзүйн хувьд утгагүй болж байгаа биз.

МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫГ ОЛОН УЛСЫН ШҮҮХЭД ӨГЧ БОЛНО

-Тэгээд энэ асуултыг хэнд тавих хэрэг вэ?

-Ийм учраас би иргэддээ тавьж байна. Танай сонины уншигчдад тавьж байна. Бас сэтгүүлчдэд зо­риулж байна. Та бүхэн улстөрчдийг рекламдагч биш байгаасай гэж бодно. Одоо хүртэл энэ асуултыг яагаад төрөөс асуухгүй байна вэ. Анхаарлын тэмдэг тавьж байгаад хэлье. Тэгэхдээ хүрэх юм бол Монгол Улсын Засгийн газрыг олон улсын шүүхэд хүн амины хэргээр өгч болно.

-Энэ асуулт нийгэм дунд яваад л байсан. Хүмүүсийн сэтгэлзүй сонин юм. Олимп ч боллоо. Наймдугаар сарын 14-нд олим­пийн алтан ме­далийн өнгө зүсийг ха­раад л бүгд мартаж орхисон. Одоо сүүмэлзэх тө­дий л бай­на. Үүн дээр нь эрх бариг­чид тоглолт хийсэн л дээ?

-Хүмүүсийн сэтгэлд дүүжин байх ёстой. Долдугаар сарын 1-нээс хойш бид хүн л бол­сон хойно инээх, ми­шээх хэрэг­тэй байв. Азаар олимп ч то­хиолоо. Гэхдээ Ерөнхий сайд тэр үеэр олны өмнө гарч ирээд “Би” Ерөнхий сайд Баяр байна “ураа, ураа” гээд хашгирч байхад нь долдугаар сарын 1-нд чи хаана байсан юм бэ гэж асуух ёстой байсан юм. “Би азтай Ерөнхийлөгч” гэж орилж байхад нь үүнийг бас асуух байсаан. Асуугаагүй нь бидний буруу. Долдугаар сарын 1-нд золбин нохой шиг буудуулчихаад нэг сарын дараа өмнө нь алга ташаад зогсч байгаагаараа л бид тэднийг толгой дээрээ байлгаж байна. Тэд ямар зодолдож, ноцолдож медаль авсан юм уу. Бид авсан болохоос. Гэхдээ би нэг зүйлд итгэж байна. Дэлхийн газрын зурагт байхгүй бай­сан улсаа байгуулаад, бүтэн зууны турш хэдэн арван мянгаараа буудуул­сан ч хугарч, нугарч үзээгүй энэ ард түмэн удахгүй сэргэнэ ээ. Ирэх дөрөв, найман жилд өөдөлнө, дэвжинэ. Монголчууд эрх чөлөөний агуу их мэдрэмжтэй. Төв Азийн цээжинд олон мянган жил оргилж явсан болохоор жирийн нэг нь ч ноён зантай, язгууртан араншинтай шүү. Япон, солон­госуу­дын 95 хувь нь боолын, гүйцэтгэгч сэтгэхүйтэй бол монголчуудын 95 хувь нь өөрөө өөртөө эзэн гэсэн язгууртан сэтгэлгээтэй байдаг юм. Өнөөдөр 200 хүүхдийг хориод, 200 бүсгүйг уйлуулаад ялласан ч бөхийнө л гэж байхгүй шүү.

-Та сонгуулийг сүлжээний биз­нес шиг болжээ гэсэн. Сон­гуульд өрсөлдөж байсны хувьд нарийн ширийн луйвар булхайг нь гадарладаг, дотор­лодог болсон байх?

-Монгол Улс жижгэрээд баг юмуу хороо болж байгаа юм. Том хороо гэхэд л 2000 сонгогчтой. Үүний 500 нь МАХН-д бүртгэлтэй байдаг юм байна. 300 нь АН-ынх. Хороо, хэсгийн дарга нь МАХН-ынхан байх жишээтэй. Нөгөө 500 хүнээ түлээ нүүрс, гурил будаа, тусламжийн бараа, комиссын хувцсаар аргална. Сонгууль болохоос өмнө цагаан сар, Мартын найман, цэргийн баяр, сонгуулийн өмнө, сонгуулийн дундуур, сонгуулийн шөнө мөнгө өгдөг юм билээ. АН-ынхан ч бас яг ийм. Бусад 500 хүнийг нь дээрх хоёр нам яг сонгуулийн үеэр хувааж, худалдаж авна. Үлдсэн 700 хүний 500 нь сонгуулийг огт тоохгүй, саналаа ч өгөхгүй. Үлдсэн 300 нь бие даагч, ИЗН, БНН-д саналаа өгөх жишээтэй. Энэ байдлыг хэвээрээ байгаасай гэж улстөрчид хүсдэг юм биш байгаа. Төрийн удирдлагад байгаа 300 орчим хүн юу ч болж байсан мөнхөд суудал­даа суухын хүслэнд автжээ.

-Үе залгамжилсан гэдэг шиг үү?

-Одоо ч байгаа шүү дээ. Аав хүү, авгай нөхөр, найз хүүхэн гээд бүх зүйлээрээ холбоотой байгаа биз. Бид Зимбабве энэ тэрийг шоолдог. Адил­хан байдалтай байна.

-Танд эд нараас, энэ байдлаас салах цаг ирнэ гэсэн найдвар байгаа юу?

-Байгаа. Тун ойрхон. Ерөөсөө энэ өвөл болж ч мэднэ.

-Тэр нь юу байх вэ?

-Ирэх жил Ерөнхийлөгчийн сон­гууль болно. Мэдээж хоёр том намын нэр дэвшигчид өрсөлдөнө. АН-аас Алтантуяа нь гарч ирвэл сонгог­дохгүй. Өөр хүн байх ёстой.

-Хэн байх ёстой гэж?

-Э.Бат-Үүл шиг, Элбэгээ шиг ард түмний хүсэн хүлээсэн идеалтай лидер байх ёстой. Тэр хүн дөрвөн жилийн өмнөх М.Энхсайханы унасан шалбааг дотор унахыг хүсэх үү. Үгүй. Тийм учраас тэр хүн намынхаа дарга болох хэрэгтэй. Үүний тулд шалтаг бас хэрэгтэй. Шалтгаан ч байна.

-Үүний тулд яах вэ?

-Намаа Засгийн газраас гаргах хэрэгтэй. Ингэж байж л Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд хүчтэй өрсөлдөнө.

-Ингэхгүй бол ялагдал хүлээнэ гэж та хэлэх гэж байна уу?

-Ингэхгүй бол утгагүй. Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд орох ч хэрэггүй болно.

-Энэ бол зөвхөн АН-ын ч асуудал биш. Монголчуудын хувь заяаны асуудал гэвэл болох уу?

-Тийм. Ерөнхийлөгчийн сонгууль гэсэн ийм шалтаг, шалтгаанаар түрүүн өгүүлсэн утгагүй байдлаа АН засах боломжтой. Үүгээрээ би АН-ыг магтаж яриагүй, Монголын ардчиллыг бодож өгүүлж байна.

-Ирэх жил болох Ерөн­хий­лөг­чийн сонгууль өнгөрсөн пар­ламентын сонгууль шиг луйвар булхайтай, бантан болж хуви­рах вий гэхээс айж байна шүү?

-Давтагдана аа.

-Тэгвэл таны итгэл найдвар талаар болох нь?

-Тийм учраас л АН энэ завхарсан Засгийн газраас салах хэрэгтэй. МАХН-ыг үргэлж буланд шахаж, зарц, үйлчлэгч шиг ажиллуулбал зүгээр. Бидний толгой дээр сандайлахгүй болно. Улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүйн гээд бүгдийн цусыг сорохоо болино. Зөв зүй тогтолдоо энэ өвөл орох байх аа.

-Түүнийг чинь харан байж больё?

-Болно оо…

-Сонгууль гэснээс НИТХ-ын сонгуулийг удахгүй дахин явуул­на. Ахин ирц хүрэхгүй бол яах вэ?

-Мэдэхгүй. Би сонирхохгүй байна. Хэдий нэр дэвшсэн ч гэсэн ингэж бодож байгаа. Орон нутгийн сонгуу­лийн талаар өөр бодол надад байдаг юм.

-Ямар бодол гэж?

-Орон нутгийн сонгуульд намууд оролцох ёсгүй. Сум, хороогоо сайхан болгоход намууд ямар хамаатай юм бэ. Орон нутгийн сонгуулиар өнөөдөр ямар их улстөржиж байна вэ. Улаан цагаанаараа үзэлцээд л. Бие биеэ алахаас буцахгүй болжээ. Атга бу­дааны төлөө юугаа ч худалдахаас буцахгүй байна. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс, сонгуулийг үндсээр нь өөрчлөх хэрэгтэй. Намаас нь салга­маар байна. Аймгийн Засаг даргыг Ерөнхий сайд батламжлах хэрэггүй. Иргэд өөрсдөө л мэдээд шууд сон­годог болоосой. Иргэдийн сонгосон хүнийг хэн нэгэн хүн батламжлаад байх утгагүй. УИХ-ын сонгогдсон гишүүнийг Ерөнхийлөгч батална, батлахгүй гээд байвал яах вэ.

-Үүнтэй л адил гэсэн үг үү?

-Яг ийм агуулгатай юм л даа. Одоогийн энэ намаар гардаг сис­темээр хэнбугай нь ч гарсан онцын ялгаагүй. Том намууд дундаасаа намын бүлгээ байгуулаад, дундаасаа хотын даргаа сонгоно биз. Ингэж хотын даргаа сонгохын үр дүнг бид амсч байна. Дэлхийн хамгийн бохир, утаатай, түгжрэлтэй, стресстэй хот болж хувирлаа. Яагаад гэвэл тэр хүн иргэдийн өмнө хариуцлага хү­лээдэггүй учраас тэр л дээ.

-Ярилцлага өндөрлөх боллоо. Та уншигчдад хандаж юу өгүү­лэх вэ?

-Би Монголын ирээдүйд маш хүчтэй итгэдэг. Бид багаар бодоход найман сая монгол угсаатны өмнө асар том хариуцлага үүрч яваа. Их томоор яривал дэлхийн түүхэнд гарсан том өөрчлөлтийг хийж явсан ард түмний нэр бидний үед арилбал дэлхийн түүхэнд шившиг болно. Ийм учраас би Монголынхоо сайхан ирээдүйд маш их итгэдэг ээ. 20 жилийн дотор бид сансрын хурдаар хөгжинө.

-Ерөөл бат оршиг.