Сүжигт гүний хошууны хийдэд саатсан англи дэслэгчийн тэмдэглэл
Британийн явган цэргийн Эссексийн хороо хэмээгч нэгтгэлийн дэслэгч Г. С. Бинстийд 1913 оны 9, 10 сард Монгол нутгаар аялсан тухайгаа Вангийн Азийн Нийгэмлэгийн Сэтгүүл (Journal of the Royal Asiatic Society)-д 1914 онд нийтлүүлсэн байна.
Британийн явган цэргийн Эссексийн хороо хэмээгч нэгтгэлийн дэслэгч Г. С. Бинстийд 1913 оны 9, 10 сард Монгол нутгаар аялсан тухайгаа Вангийн Азийн Нийгэмлэгийн Сэтгүүл (Journal of the Royal Asiatic Society)-д 1914 онд нийтлүүлсэн байна. Дэслэгч тухайн үеийн Монголын, ялангуяа сүм хийдийн амьдралыг нүдээр үзэж, тэмдэглэн бичсэн, бас схем зураг хавсаргасан тул нийтлэл нь нэн сонирхолтой, манай түүхийн бас нэгэн баримт болохын тул уншигчдадаа товч боловч танилцуулах нь зүйтэй хэмээн бодов.
Халхын Сэцэн хан аймгийн Сайд Сүжигт гүний хошуу нь одоогийн Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумийн нутаг юм. Бинстийдийн өөрийн тодорхойлсноор Сэцэн хааны өргөөнөөс 60 бээр доошоо, Сан бэйсийн өргөөнөөс 160 бээр доор, Хэрлэн мөрний хөвөөнд орших сүм хэмээжээ.
Дэслэгч Бинстийд хоёр монгол ламаар газарчлуулан Барга, Хайлаараас аяллаа эхэлж, Хэрлэн голын хөвөөгөөр явсаар, Өргөө орж, тэндээсээ Ерөө дэх Монголорын алтны уурхай хүрээд, Хиагтыг зорьсон бөгөөд энэ зуураа Сүжигт гүний хошууны сүмд долоо хоног саатсан аж. Тэр тухай тэмдэглэлээ “Халхын тал дахь Ламын хийд дэх амьдрал” хэмээн нэрийдэн хэвлүүлсэн байна. Уг хийдэд бүтэн долоо хоносон нь бас учиртай аж. Юу гэвэл тэрбээр Монголоор аялахынхаа өмнө найзаараа дамжуулан Балжир хэмээх ламыг хэлмэрч, хөтөч, туслахаар ажиллуулахаар олж авчээ. Балжир лам нь Бээжингийн Юн хэ гүн буюу Найралт найрамдуу сүмд олон жил сууж, нанхиад хэлэнд ус цас болсон хүн байсан бөгөөд Хэрлэний хөвөөнд, Сүжигт гүний хошуунд өссөн, гэртээ 16 жил хариагүй байсан ажээ. Тэгээд зам зуураа төрсөн нутагт нь саатаж, ядаж холоо хонохыг зөвшөөрвөл Өргөө хүргэж өгье хэмээн амласан аж.
Тэмдэглэлийнхээ эхэнд Бинстийд Монголын засаг захиргааны нэгжийн тухай, Сүжигт гүний хошууны түүхийн талаар нэлээд дэлгэрэнгүй, бас чиг тун нямбай, үнэн зөв тайлбар өгчээ. Манжаас өмнө ямар хуваарьтай байсныг, дараа нь тэд Монголын хүчийг сарниулахын үүднээс хэрхэн олон нэгжид хэсэглэн хуваасан тухай болон Даян хаанаас эхлээд Гэрсэнз, Амин дурал, Норов сэцэн хан, Үмүхэй, Чойжамц гэсэн дарааллаар Сэцэн хан аймаг, тус хошууны түүхийг ч өгүүлж. Мэдээллээ харин хэнээс, ямар судар номоос авснаа дурдсангүй.
Үүний дараа Монголчууд цол, зэрэг хэргэмийг маш чухалд тооцдог, хятадууд үүнийг нь ашиглаж Монгол ноёдыг татах бодлого явуулдгийг, мөн Богд хаан ч сөргөөр төстэй бодлого явуулж, өөрийнхөө засгийн үед бүх ноёдод автоматаар нэг нэг зэрэг нэмсэн талаар бичжээ. Ингээд хан, ван, бэйл, бэйс, гүн, засаг-ийн тухай, тэр бүх хэргэм хошууны нэрний өмнө орж, хошууд олон өөр хувилбар нэртэй болдог тухай тайлбарлан өгүүлжээ. Сүжигт гүний хошуу л гэхэд албан нэр нь энэ боловч захирагчийнхаа зэрэг цолоос болоод Далай гүн хошуу, Далай засаг хошуу гэх мэтээр нэрлэгдэх нь түгээмэл гэнэ. Бодоод байхад, манайхны одоо хүртэл ардын, гавьяат, тэргүүний гэх мэт цолтойгоо зууралдсаар, ач холбогдолтойд тооцсоор байгаагийн уг эх нь социализм ч биш бүр Манжийн үетэй холбоотой ч байж мэдэх юм.
Үүний дараа сүмд төвөд болон хятад хийцийн хийдүүд байгаагийн ялгааг барилга архитектурын талаас тайлбарласан байна. Энэ бүхний эцэст сая нэг сүмд ирсэн тухайгаа бичиж эхлэв. Хэлмэрч Балжир ирж яваагаа урьдчилан дуулгаж чадаагүй учир нутгийнхан нь ер нь мэдэхгүй байж. 9 сарын 1-нд хошууны нутагт ормогцоо шөнө нэг айлд буусан нь Бинстийдийн бичсэн үгээр бол “маш хачирхалтайгаар Балжирын нэг хамаатных байж таарч”. Захын нэг айлд буухад л садан нь таарсан нь англи хүнд бол хачин л байх, цөөн хүнтэй Монголд бол хошуу нутгийн хүн бүр бараг хамаатай байх нь сонин юм ч биш л дээ. Даанч тэр айл нь ядуу, боломжгүй айл болоод бас л сүм рүү Балжир ламыг ирж яваа тухай мэдээ хүргүүлж чадсангүй. Маргааш нь тээр тэнд сүм цайран харагдаад эхлэнгүүт л Балжирын сэтгэл машид хөдөлж эхлэв гэнэ. 16 жил нутгийн бараа хараагүй гэхээр арга ч үгүй юм даа. Тэгээд Балжир англи дэслэгчийг түрүүлж очоод “Балжир ирж байна, өргөөг нь бэлд” хэмээн хэлж өгөөч, сүмд маань надад зориулсан өрөө байнга байх ёстой хэмээн гуйснаас харахад бас л нөлөө бүхий, том лам байсан нь илт. Үнэхээр Бинстийдийг очоод захын ламд Балжирын ирж явааг дуулгахад хэний тухай ярьж байгааг нь шууд мэдээд л сүмд ганцхан байх хятад маягийн байшинд аваачин, өрөөг нь бэлдсэн байна. Тэр байшин Балжир ламын авга ахын өмч байжээ.
Ингээд Балжирыг араас нь сүйх тэрэгтэй заларч ирмэгц, мөнөөх авга нь болон бусад лам нар нөр их хөл хөөр болон угтсан байна. Ялангуяа Монголыг тусгаар тогтнолоо зарласнаас хойш Юн хэ гүнд, бараг л “дайсны нутагт барьцаанд үлдсэн” халх лам нарт Бээжингийн засаг хэрхэн аяглаж байсныг мэдэхгүй учраас санаа нь маш зовж байсан гэнэ. Маргааш нь аав ах хоёр нь ирж, Балжирыг хориод бээрийн зайд орших төрсөн гэрт нь залсан байна.
Аав ахыгаа ирэхэд Балжир замын хувцсаа сольж, үнэтэй торгон дээл өмсөн гоёсон гэнэ. Тэрэнд нь тэмдэглэл хөтлөөч тун дургүй. Учир нь энэ хэсэгт монгол, англи хүний сонирхолтой ялгаа харагдана. Балжир тэр бүх гоёл, бас ах дүү нартаа авсан маш их бэлэг, торго зэргээ бүгдийг заавал авч явна гэсээр нэн том ачаатай болжээ. Бинстийд болохоор замд явж сурсан цэргийн хүн, багаахан юмтай. Тэгээд “миний хэлмэрч надаас хамаагүй том ачаатай” хэмээн дургүйцсэн байдаг. Ачаа хүндэрснээр аялал ч тодорхой хэмжээгээр удааширсан юм байх. Балжирын талаас бодвол 16 жил гэртээ ирээгүй, бас Бээжингээс ирж байгаа хүн торго дурдан зөөлгүй яах вэ дээ. Гэхдээ англи эрийг тайтгаруулсан нэг зүйл нь сүмд түүнийг тун найрсгаар дайлан зочилжээ.
Балжирын авга ах урьд сүмийнхээ Да лам байсан, одоогоор Мамба дацангийн (Момбойн гэж бичсэн нь Мамбын байх ёстой, М.С.) ширээт лам хийдэг, тэр хавьдаа хүндтэй лам, нэртэй оточ гэнэ. Энэ сүмд тэрбээр өөрийнхөө хөрөнгөөр Мамба дацан барьсан, түүнийг нь Бинстийд Гол сүмийн дараа хоёрт орохуйц чухал хэмээн дүгнэжээ. Балжирынх баян айл аж. Балжирыг багад эцэг нь мянгаад адуу, хоёр мянгаад хонь, мянгаад үхэртэй байсан боловч хэд хэдэн жил дараалан зуд ган болж, Халх даяар мал хорогдсоноос одоо тал нь л үлджээ. Дараа нь дэслэгч ширээт ламын гэр орны байдал, монгол гэр болон хятад маягийн зуслангийн байшингийн доторх, мөн дугануудын дүр байдал, Бурхадын хөрөг зураг, тавилга зэргийг тодорхойлов.
“Монголчууд Европчуудаас зөвхөн орсуудтай л харилцаж үзсэн учраас бүх харийнхныг Орос хэмээнэ. Овоо мэдлэгтэй, юм үзсэн нэг нь харин Франц орос, Англи орос, Герман орос гэж хэлдэг” гэнэ. Дөнгөж саяхан, наяад оны үед Хадбаатар аварга самбогийн ДАШТ-д түрүүлж ирчхээд, ямар ямар улсын бөхийг ялав даа хэмээн асуухад, “Мэдэхгүй ээ, эхлээд Унгар гэнэ үү нэг оросыг, дараа нь Румын гээд бас нэг оросыг ялсан” гэж ярьсан гэдэг. Зуун жилд бас өөрчлөгддөггүй зүйл байдаг ч юм уу? Өмнө манайхны зэрэг цолыг тун чухалд тооцдог хэмээсэнтэй ч энэ дүгнэлт хамаатай.
Англи эрийн бас нэг гайхсан зүйл нь хэдийгээр Ширээт лам алдартай оточ байсан ч орж ирсэн улсын ихэнх нь хамт сууж байгаа ширээт ламд бус харин өөрт нь хандаж эм тан залахыг гуйж байсан явдал аж. Эмч биш гэдгээ тайлбарлаад ч нэмэргүй гэнэ. Тэрийг нь хүмүүс даруухан загнаж л байна хэмээн хүлээн авна. Дэслэгчид үзүүлэх гэж ирсэн хүмүүсийн ихэнх нь нүд, арьсны өвчтэй, хатигтай улс байжээ.
Монголчуудын нүүр гараа огт угаадаггүйг, ялангуяа хүүхнүүд нь усанд огт ордоггүйг нэг талаар гайхахын зэрэгцээ нөгөө талаар “гэр” хэмээх сууцанд бүсгүй хүн усанд орох ямар ч хаалт хамгаалалт байхгүй, тэгээд ч жилийн долоо найман сар нь хүйтэн байдаг учраас усанд орох ч аргагүй юм хэмээн ойлгон өгүүлж. Шүд угаах гэсэн ойлголт, хэрэгсэл ч байхгүй хирнээ бүгд яралзсан цагаан шүдтэй байгаа нь цагаан идээний ач биз хэмээн таамагласан байна.
Тэмбүү ихэд тархсан байсныг, Хужирбуланд орос офицерүүдийн сургасан цэргүүдийг орос эмч нар үзэхэд 90 илүү хувь нь тэмбүүтэй байсныг, мөн сонирхолтой нь тэмбүүг эмчлэхэд Барууны эмнэлгээс илүүтэй дорнын эмч нарын өөрсдийнх нь арга илүү тохиромжтойг мөн өгүүлсэн байна.
Өвөр Монгол, Халхын сүмдэд бас ялгаа гарсан байсныг дараах ажиглалт үзүүлнэ. Өглөөний хурал зарлахдаа заримдаа нэг лам дуганын голд зогсоод өөрийнхөө хоолойгоор гүнгэнэн дууддаг байсныг Бинстийдийн хөлсөлж явсан хоёр ламын нөгөө нь болох Харчины лам хараад, нутагт нь хэзээ ч ингэдэггүйг хэлж, ихэд гайхаж байсан гэнэ. Хурал зарлах өөр нэг арга нь дун үлээх бөгөөд буруу эргүүлэгтэй дун ховор эрдэнэд тооцогддог, Балжир Бээжингээс авчирсан тийм дунгаа хожим Өргөөнд 150 рублиэр зарсан хэмээж.
Бинстийд үүний дараа тус сүмд болсон шашны нэгэн томоохон зан үйлийн талаар нэн нарийн дүрслэн бичжээ. Мөн “Ганжуурын сүм гэж тусгай сүм байсан, учир нь тэнд 1310-аад онд монгол хэлнээ орчуулагдсан Ганжуур судрыг хадгалдаг, бүх сүм угаас Бээжин, эсвэл Гүмбумд хэвлэгдсэн Ганжуурыг олж авах гэж ихэд хичээн хөөцөлддөг” хэмээн бичсэн байгааг нягтлан үзүүштэй юм.
“Энэхүү сүм нь хошууны шашны төв болохоос гадна нийслэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг, хошууны ноён нь тэр үед Өргөө явсан эзгүй байсан, гэхдээ би өргөөнд тэднийд зочилсон, тэрбээр Автономит Монгол улсын Цэргийн яамны нэг дэд сайдын үүрэг гүйцэтгэдэг юм билээ” хэмээн өгүүлж.
Дараа нь дэслэгч хошууны захиргаа болох гэрт очсон байна. Тэнд үүргээ гүйцэтгэж буй болон тэтгэвэртээ суусан хоёр захирагчтай уулзжээ. “Захирагч” нь хошууны хоёрдахь чухал албан тушаал, нэгдэх нь “туслагч” хэмээн тайлбарлажээ. Мань хоёрт Бинстийд Баргын Амбаны өгсөн монгол пасспортоо, Хайлаар дахь Оросын консулын өгсөн Орос пасспорттой хамт үзүүлсэн байна. Хоёр захирагч Англи гэж сонсоо ч үгүй байсан бөгөөд Японы нэгэн хэсэг үү? хэмээн асууж байсан аж.
Англи дэслэгчийн ажигласан бас нэгэн зүйл бидний хувьд маш сонирхолтой байж болох юм. Түүнийхээр монголчуудын бүхий л анги давхарга, зэрэг хэргэмтэн болон жирийн ард хоорондын харьцаа маш энгийн юм гэнэ. Хошууны захирагч нь л гэхэд дэслэгчийн гал тогоо болгон ашигладаг байсан тэргэнд нь, шалаар суучхаад хөтөчтэй нь болон энгийн лам, жижиг банди нартай хүртэл ижил зиндаанд хөөрөлдөж байж. Сүмийн Да лам ч мөн хошууны засгийн дүү нь атлаа бүгдтэй энгийн харьцдаг гэнэ. Нэг өдөр гэрт суугаад юм бичиж байхад нь үүдээр энгийн малчны хувцастай “a black man“ хэмээн үгчлэн орчуулсан “хар хүн” орж ирээд газраар суучихав гэнэ. Тэгээд үзгийг нь их л сонирхон ширтэж байж.гэтэл Балжирын хэлснээр тэр хүн тэргүүн зэргийн тайж, хошуу ноёны ах, маш чинээлэг, их малтай хүн байжээ. Хувцас хунар, харьцаа байдлаар нь бол жирийн малчнаас ялгах аргагүй байсан гэнэ. Дараа нь хаин тэр тайжтайгаа дотно танилцан, тайж хүн ямар эрхтэй болох, дөрвөн зэрэг тайжийн ялгаа, хамжилга гэж ямар хүнийг хэлдэг талаар сайтар яриулж авчээ. Тайж түүнд Монголын хүн ам цөөрч буй тухай, өөрөө тэргүүн зэрэг тайжийн хувьд 16 өрх хамжилгатай байх эрхтэй боловч ердөө дөрөвхөнтэй гэх мэтээр олон сониныг хуучилсан байдаг.
Монгол лам нарыг Европ шашныхантай харьцуулахад эмэгтэй хүнтэй ойр, зарим нь бүр хамт амьдарч байгааг гайхан бичиж. Эмэгтэйчүүд сүмд их ирдэг, тэдэнтэй харьцаж байгаа байдлаас нь энэ бүгдийг ажиглах амархан байсан, харин дэлхий нийтэд түгээмэл үзэгддэг шашны төлөөлөгчид ижил хүйстэнтэйгээ хамтрах тохиолдол нэг ч ажиглагдсангүй гэжээ.
Хийдэд амьдардаг нэгэн эмэгтэй анхаарлыг нь гойд татсан байна. Солио өвчтэй тэр хүүхэн өвчин нь хөдлөхөөрөө гарт таарсан бүгдийг сүйд хийдэг тул хошууны захиргаанаас өвчин нь хөдөлсөн үед хүзүүгээр нь маш том хүнд, гинж углаж орхидог аж. Заримдаа өвчнөө эхлэхийг мэдвэл өөрөө гинжээ зүүчихдэг гэнэ. Хошуунд эмнэлэг ч, шорон ч байхгүй тул хоёр хүүхэдтэй бүсгүйн хувьд тэр л хамгийн сайн, бас хүнлэг арга юм гэж дүгнэсэн байна.
Эцэст нь Чойжин буух зан үйлийг үзсэнээ нэн нарийн дүрслэн бичсэнээр дэслэгчийн тэмдэглэл өндөрлөж байна. Нийтлэлийн төгсгөлд болгон шашны зан үйлийн холбогдолт үгс, мөн зарим зураг хавсаргажээ. Зураг нь харамсалтай нь маш бүдэг юм.
Халхын Сэцэн хан аймгийн Сайд Сүжигт гүний хошуу нь одоогийн Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумийн нутаг юм. Бинстийдийн өөрийн тодорхойлсноор Сэцэн хааны өргөөнөөс 60 бээр доошоо, Сан бэйсийн өргөөнөөс 160 бээр доор, Хэрлэн мөрний хөвөөнд орших сүм хэмээжээ.
Дэслэгч Бинстийд хоёр монгол ламаар газарчлуулан Барга, Хайлаараас аяллаа эхэлж, Хэрлэн голын хөвөөгөөр явсаар, Өргөө орж, тэндээсээ Ерөө дэх Монголорын алтны уурхай хүрээд, Хиагтыг зорьсон бөгөөд энэ зуураа Сүжигт гүний хошууны сүмд долоо хоног саатсан аж. Тэр тухай тэмдэглэлээ “Халхын тал дахь Ламын хийд дэх амьдрал” хэмээн нэрийдэн хэвлүүлсэн байна. Уг хийдэд бүтэн долоо хоносон нь бас учиртай аж. Юу гэвэл тэрбээр Монголоор аялахынхаа өмнө найзаараа дамжуулан Балжир хэмээх ламыг хэлмэрч, хөтөч, туслахаар ажиллуулахаар олж авчээ. Балжир лам нь Бээжингийн Юн хэ гүн буюу Найралт найрамдуу сүмд олон жил сууж, нанхиад хэлэнд ус цас болсон хүн байсан бөгөөд Хэрлэний хөвөөнд, Сүжигт гүний хошуунд өссөн, гэртээ 16 жил хариагүй байсан ажээ. Тэгээд зам зуураа төрсөн нутагт нь саатаж, ядаж холоо хонохыг зөвшөөрвөл Өргөө хүргэж өгье хэмээн амласан аж.
Тэмдэглэлийнхээ эхэнд Бинстийд Монголын засаг захиргааны нэгжийн тухай, Сүжигт гүний хошууны түүхийн талаар нэлээд дэлгэрэнгүй, бас чиг тун нямбай, үнэн зөв тайлбар өгчээ. Манжаас өмнө ямар хуваарьтай байсныг, дараа нь тэд Монголын хүчийг сарниулахын үүднээс хэрхэн олон нэгжид хэсэглэн хуваасан тухай болон Даян хаанаас эхлээд Гэрсэнз, Амин дурал, Норов сэцэн хан, Үмүхэй, Чойжамц гэсэн дарааллаар Сэцэн хан аймаг, тус хошууны түүхийг ч өгүүлж. Мэдээллээ харин хэнээс, ямар судар номоос авснаа дурдсангүй.
Үүний дараа Монголчууд цол, зэрэг хэргэмийг маш чухалд тооцдог, хятадууд үүнийг нь ашиглаж Монгол ноёдыг татах бодлого явуулдгийг, мөн Богд хаан ч сөргөөр төстэй бодлого явуулж, өөрийнхөө засгийн үед бүх ноёдод автоматаар нэг нэг зэрэг нэмсэн талаар бичжээ. Ингээд хан, ван, бэйл, бэйс, гүн, засаг-ийн тухай, тэр бүх хэргэм хошууны нэрний өмнө орж, хошууд олон өөр хувилбар нэртэй болдог тухай тайлбарлан өгүүлжээ. Сүжигт гүний хошуу л гэхэд албан нэр нь энэ боловч захирагчийнхаа зэрэг цолоос болоод Далай гүн хошуу, Далай засаг хошуу гэх мэтээр нэрлэгдэх нь түгээмэл гэнэ. Бодоод байхад, манайхны одоо хүртэл ардын, гавьяат, тэргүүний гэх мэт цолтойгоо зууралдсаар, ач холбогдолтойд тооцсоор байгаагийн уг эх нь социализм ч биш бүр Манжийн үетэй холбоотой ч байж мэдэх юм.
Үүний дараа сүмд төвөд болон хятад хийцийн хийдүүд байгаагийн ялгааг барилга архитектурын талаас тайлбарласан байна. Энэ бүхний эцэст сая нэг сүмд ирсэн тухайгаа бичиж эхлэв. Хэлмэрч Балжир ирж яваагаа урьдчилан дуулгаж чадаагүй учир нутгийнхан нь ер нь мэдэхгүй байж. 9 сарын 1-нд хошууны нутагт ормогцоо шөнө нэг айлд буусан нь Бинстийдийн бичсэн үгээр бол “маш хачирхалтайгаар Балжирын нэг хамаатных байж таарч”. Захын нэг айлд буухад л садан нь таарсан нь англи хүнд бол хачин л байх, цөөн хүнтэй Монголд бол хошуу нутгийн хүн бүр бараг хамаатай байх нь сонин юм ч биш л дээ. Даанч тэр айл нь ядуу, боломжгүй айл болоод бас л сүм рүү Балжир ламыг ирж яваа тухай мэдээ хүргүүлж чадсангүй. Маргааш нь тээр тэнд сүм цайран харагдаад эхлэнгүүт л Балжирын сэтгэл машид хөдөлж эхлэв гэнэ. 16 жил нутгийн бараа хараагүй гэхээр арга ч үгүй юм даа. Тэгээд Балжир англи дэслэгчийг түрүүлж очоод “Балжир ирж байна, өргөөг нь бэлд” хэмээн хэлж өгөөч, сүмд маань надад зориулсан өрөө байнга байх ёстой хэмээн гуйснаас харахад бас л нөлөө бүхий, том лам байсан нь илт. Үнэхээр Бинстийдийг очоод захын ламд Балжирын ирж явааг дуулгахад хэний тухай ярьж байгааг нь шууд мэдээд л сүмд ганцхан байх хятад маягийн байшинд аваачин, өрөөг нь бэлдсэн байна. Тэр байшин Балжир ламын авга ахын өмч байжээ.
Ингээд Балжирыг араас нь сүйх тэрэгтэй заларч ирмэгц, мөнөөх авга нь болон бусад лам нар нөр их хөл хөөр болон угтсан байна. Ялангуяа Монголыг тусгаар тогтнолоо зарласнаас хойш Юн хэ гүнд, бараг л “дайсны нутагт барьцаанд үлдсэн” халх лам нарт Бээжингийн засаг хэрхэн аяглаж байсныг мэдэхгүй учраас санаа нь маш зовж байсан гэнэ. Маргааш нь аав ах хоёр нь ирж, Балжирыг хориод бээрийн зайд орших төрсөн гэрт нь залсан байна.
Аав ахыгаа ирэхэд Балжир замын хувцсаа сольж, үнэтэй торгон дээл өмсөн гоёсон гэнэ. Тэрэнд нь тэмдэглэл хөтлөөч тун дургүй. Учир нь энэ хэсэгт монгол, англи хүний сонирхолтой ялгаа харагдана. Балжир тэр бүх гоёл, бас ах дүү нартаа авсан маш их бэлэг, торго зэргээ бүгдийг заавал авч явна гэсээр нэн том ачаатай болжээ. Бинстийд болохоор замд явж сурсан цэргийн хүн, багаахан юмтай. Тэгээд “миний хэлмэрч надаас хамаагүй том ачаатай” хэмээн дургүйцсэн байдаг. Ачаа хүндэрснээр аялал ч тодорхой хэмжээгээр удааширсан юм байх. Балжирын талаас бодвол 16 жил гэртээ ирээгүй, бас Бээжингээс ирж байгаа хүн торго дурдан зөөлгүй яах вэ дээ. Гэхдээ англи эрийг тайтгаруулсан нэг зүйл нь сүмд түүнийг тун найрсгаар дайлан зочилжээ.
Балжирын авга ах урьд сүмийнхээ Да лам байсан, одоогоор Мамба дацангийн (Момбойн гэж бичсэн нь Мамбын байх ёстой, М.С.) ширээт лам хийдэг, тэр хавьдаа хүндтэй лам, нэртэй оточ гэнэ. Энэ сүмд тэрбээр өөрийнхөө хөрөнгөөр Мамба дацан барьсан, түүнийг нь Бинстийд Гол сүмийн дараа хоёрт орохуйц чухал хэмээн дүгнэжээ. Балжирынх баян айл аж. Балжирыг багад эцэг нь мянгаад адуу, хоёр мянгаад хонь, мянгаад үхэртэй байсан боловч хэд хэдэн жил дараалан зуд ган болж, Халх даяар мал хорогдсоноос одоо тал нь л үлджээ. Дараа нь дэслэгч ширээт ламын гэр орны байдал, монгол гэр болон хятад маягийн зуслангийн байшингийн доторх, мөн дугануудын дүр байдал, Бурхадын хөрөг зураг, тавилга зэргийг тодорхойлов.
“Монголчууд Европчуудаас зөвхөн орсуудтай л харилцаж үзсэн учраас бүх харийнхныг Орос хэмээнэ. Овоо мэдлэгтэй, юм үзсэн нэг нь харин Франц орос, Англи орос, Герман орос гэж хэлдэг” гэнэ. Дөнгөж саяхан, наяад оны үед Хадбаатар аварга самбогийн ДАШТ-д түрүүлж ирчхээд, ямар ямар улсын бөхийг ялав даа хэмээн асуухад, “Мэдэхгүй ээ, эхлээд Унгар гэнэ үү нэг оросыг, дараа нь Румын гээд бас нэг оросыг ялсан” гэж ярьсан гэдэг. Зуун жилд бас өөрчлөгддөггүй зүйл байдаг ч юм уу? Өмнө манайхны зэрэг цолыг тун чухалд тооцдог хэмээсэнтэй ч энэ дүгнэлт хамаатай.
Англи эрийн бас нэг гайхсан зүйл нь хэдийгээр Ширээт лам алдартай оточ байсан ч орж ирсэн улсын ихэнх нь хамт сууж байгаа ширээт ламд бус харин өөрт нь хандаж эм тан залахыг гуйж байсан явдал аж. Эмч биш гэдгээ тайлбарлаад ч нэмэргүй гэнэ. Тэрийг нь хүмүүс даруухан загнаж л байна хэмээн хүлээн авна. Дэслэгчид үзүүлэх гэж ирсэн хүмүүсийн ихэнх нь нүд, арьсны өвчтэй, хатигтай улс байжээ.
Монголчуудын нүүр гараа огт угаадаггүйг, ялангуяа хүүхнүүд нь усанд огт ордоггүйг нэг талаар гайхахын зэрэгцээ нөгөө талаар “гэр” хэмээх сууцанд бүсгүй хүн усанд орох ямар ч хаалт хамгаалалт байхгүй, тэгээд ч жилийн долоо найман сар нь хүйтэн байдаг учраас усанд орох ч аргагүй юм хэмээн ойлгон өгүүлж. Шүд угаах гэсэн ойлголт, хэрэгсэл ч байхгүй хирнээ бүгд яралзсан цагаан шүдтэй байгаа нь цагаан идээний ач биз хэмээн таамагласан байна.
Тэмбүү ихэд тархсан байсныг, Хужирбуланд орос офицерүүдийн сургасан цэргүүдийг орос эмч нар үзэхэд 90 илүү хувь нь тэмбүүтэй байсныг, мөн сонирхолтой нь тэмбүүг эмчлэхэд Барууны эмнэлгээс илүүтэй дорнын эмч нарын өөрсдийнх нь арга илүү тохиромжтойг мөн өгүүлсэн байна.
Өвөр Монгол, Халхын сүмдэд бас ялгаа гарсан байсныг дараах ажиглалт үзүүлнэ. Өглөөний хурал зарлахдаа заримдаа нэг лам дуганын голд зогсоод өөрийнхөө хоолойгоор гүнгэнэн дууддаг байсныг Бинстийдийн хөлсөлж явсан хоёр ламын нөгөө нь болох Харчины лам хараад, нутагт нь хэзээ ч ингэдэггүйг хэлж, ихэд гайхаж байсан гэнэ. Хурал зарлах өөр нэг арга нь дун үлээх бөгөөд буруу эргүүлэгтэй дун ховор эрдэнэд тооцогддог, Балжир Бээжингээс авчирсан тийм дунгаа хожим Өргөөнд 150 рублиэр зарсан хэмээж.
Бинстийд үүний дараа тус сүмд болсон шашны нэгэн томоохон зан үйлийн талаар нэн нарийн дүрслэн бичжээ. Мөн “Ганжуурын сүм гэж тусгай сүм байсан, учир нь тэнд 1310-аад онд монгол хэлнээ орчуулагдсан Ганжуур судрыг хадгалдаг, бүх сүм угаас Бээжин, эсвэл Гүмбумд хэвлэгдсэн Ганжуурыг олж авах гэж ихэд хичээн хөөцөлддөг” хэмээн бичсэн байгааг нягтлан үзүүштэй юм.
“Энэхүү сүм нь хошууны шашны төв болохоос гадна нийслэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг, хошууны ноён нь тэр үед Өргөө явсан эзгүй байсан, гэхдээ би өргөөнд тэднийд зочилсон, тэрбээр Автономит Монгол улсын Цэргийн яамны нэг дэд сайдын үүрэг гүйцэтгэдэг юм билээ” хэмээн өгүүлж.
Дараа нь дэслэгч хошууны захиргаа болох гэрт очсон байна. Тэнд үүргээ гүйцэтгэж буй болон тэтгэвэртээ суусан хоёр захирагчтай уулзжээ. “Захирагч” нь хошууны хоёрдахь чухал албан тушаал, нэгдэх нь “туслагч” хэмээн тайлбарлажээ. Мань хоёрт Бинстийд Баргын Амбаны өгсөн монгол пасспортоо, Хайлаар дахь Оросын консулын өгсөн Орос пасспорттой хамт үзүүлсэн байна. Хоёр захирагч Англи гэж сонсоо ч үгүй байсан бөгөөд Японы нэгэн хэсэг үү? хэмээн асууж байсан аж.
Англи дэслэгчийн ажигласан бас нэгэн зүйл бидний хувьд маш сонирхолтой байж болох юм. Түүнийхээр монголчуудын бүхий л анги давхарга, зэрэг хэргэмтэн болон жирийн ард хоорондын харьцаа маш энгийн юм гэнэ. Хошууны захирагч нь л гэхэд дэслэгчийн гал тогоо болгон ашигладаг байсан тэргэнд нь, шалаар суучхаад хөтөчтэй нь болон энгийн лам, жижиг банди нартай хүртэл ижил зиндаанд хөөрөлдөж байж. Сүмийн Да лам ч мөн хошууны засгийн дүү нь атлаа бүгдтэй энгийн харьцдаг гэнэ. Нэг өдөр гэрт суугаад юм бичиж байхад нь үүдээр энгийн малчны хувцастай “a black man“ хэмээн үгчлэн орчуулсан “хар хүн” орж ирээд газраар суучихав гэнэ. Тэгээд үзгийг нь их л сонирхон ширтэж байж.гэтэл Балжирын хэлснээр тэр хүн тэргүүн зэргийн тайж, хошуу ноёны ах, маш чинээлэг, их малтай хүн байжээ. Хувцас хунар, харьцаа байдлаар нь бол жирийн малчнаас ялгах аргагүй байсан гэнэ. Дараа нь хаин тэр тайжтайгаа дотно танилцан, тайж хүн ямар эрхтэй болох, дөрвөн зэрэг тайжийн ялгаа, хамжилга гэж ямар хүнийг хэлдэг талаар сайтар яриулж авчээ. Тайж түүнд Монголын хүн ам цөөрч буй тухай, өөрөө тэргүүн зэрэг тайжийн хувьд 16 өрх хамжилгатай байх эрхтэй боловч ердөө дөрөвхөнтэй гэх мэтээр олон сониныг хуучилсан байдаг.
Монгол лам нарыг Европ шашныхантай харьцуулахад эмэгтэй хүнтэй ойр, зарим нь бүр хамт амьдарч байгааг гайхан бичиж. Эмэгтэйчүүд сүмд их ирдэг, тэдэнтэй харьцаж байгаа байдлаас нь энэ бүгдийг ажиглах амархан байсан, харин дэлхий нийтэд түгээмэл үзэгддэг шашны төлөөлөгчид ижил хүйстэнтэйгээ хамтрах тохиолдол нэг ч ажиглагдсангүй гэжээ.
Хийдэд амьдардаг нэгэн эмэгтэй анхаарлыг нь гойд татсан байна. Солио өвчтэй тэр хүүхэн өвчин нь хөдлөхөөрөө гарт таарсан бүгдийг сүйд хийдэг тул хошууны захиргаанаас өвчин нь хөдөлсөн үед хүзүүгээр нь маш том хүнд, гинж углаж орхидог аж. Заримдаа өвчнөө эхлэхийг мэдвэл өөрөө гинжээ зүүчихдэг гэнэ. Хошуунд эмнэлэг ч, шорон ч байхгүй тул хоёр хүүхэдтэй бүсгүйн хувьд тэр л хамгийн сайн, бас хүнлэг арга юм гэж дүгнэсэн байна.
Эцэст нь Чойжин буух зан үйлийг үзсэнээ нэн нарийн дүрслэн бичсэнээр дэслэгчийн тэмдэглэл өндөрлөж байна. Нийтлэлийн төгсгөлд болгон шашны зан үйлийн холбогдолт үгс, мөн зарим зураг хавсаргажээ. Зураг нь харамсалтай нь маш бүдэг юм.
Зочин
зочин
Цээгий
delgersaihan
Амараа
Зочин
b
Зочин
Зочин
Puujee
Зочин
zochin
Зочин
he
Usand bainga oroh geheesee iluu
suvd
Зочин
ehhe
Зочин
Bat
Зочин
Unshigch
Г. Ууганбаяр
иргэн
Mongol