ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Хэл шинжлэлийн тасгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Боролзойг энэ удаагийн “Би Монголоо ингэж хөгжүүлнэ” буландаа урилаа. Хэл гэдэг улсын хөгжлийн гол тулгуур гэж эрдэмтэд үздэг. Тиймдээ ч хэл шинжлэлийн талаас, тэр дундаа цахим ертөнцөд хэл яаж эвдэрч байгаа талаар ярилцсан юм.

Монгол хэл эвдэрч байгаа талаар олон эрдэмтэн ярьж байна. Ямар байдлаар эвдэрч байгаа талаар ч өөр өөрсдийн санаагаа уралдуулж байна. Гэхдээ энэ бүхэнд залуу хүмүүсийн, судлаачдын дуу хоолой дутаад байгаа юм. Энэ тал дээр залуу судлаачийн хувьд өөрийн санаа оноогоо илэрхийлээч?
Манай эрдэмтэд янз бүрээр л ярьж, санаа оноогоо уралдуулж байна. Зарим нэг нь монгол хэл сүйрч, балран доройтож байна гэж ярих нь бий. Харин бид монгол хэлний хөгжлийг өөрийн жам ёсоороо явж байна гэдэг талаас нь харж байна л даа. Мэдээж хүмүүсийн яриад байгаа олон хэцүү асуудлууд байна. Гэхдээ сөнөж мөхөж байгаа хэлний тоонд орохдоо тулчихсан юм алга шүү дээ. Өнөөдөр монгол хэлээр ярьж байгаа хүн амын тоо цөөн байж болно. Гэхдээ цаашид Монголын хүн ам гурван сая руу дөхөж байна. Энэ чинь ядаж л монгол хэлээр ярьж байгаа хүний тоо жил бүр нэмэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ. Их энгийнээр ойлгоход ийм л байна.

Харин эрдэмтдийн шүүмжлээд байгаа зарим нэг асуудлуудыг Төрийн хэлний зөвлөл нь санаачилгатай ажиллаад, улсаас багахан дэмжээд өгөх юм бол шийдэж болмоор харагддаг. Тийм ч хэцүү асуудал биш. Өөрсдөө оролцоод, хийвэл хийчихэж болох л асуудал. Гэтэл яагаад хийхгүй байна вэ гэдэг нь сонирхолтой. Бидэнд тийм эрх алга байна шүү дээ. Эрх бүхий хүмүүс нь л шийдэж, зохицуулах ёстой л юм. Нэг талаас нь хараад үзвэл эх хэлний асуудал ярьж чамирхдаг болсон юм уу, хаашаа юм. Эх хэл гэж ярихаар л баатарлаг үйлс хийж байгаа юм шиг боддог нөхдүүд ч байх шиг байна. Энэ асуудлыг олон жил ярилаа шүү дээ. Өвчтөнөөр ярих юм бол онош нь тодорхой болчихсон. Онош тодорхой учраас одоо эмчилгээгээ хийх хэрэгтэй байна. Тийм цаг болчихож. Эмчлэх аргыг нь ч зарим нэг хүмүүс мэдэж байгаа. Эмчлэхэд ч гайгүй. Тэгэхээр эмчилгээгээ эхлэх цаг болсон.

Настай эрдэмтэд ингэж яриад байгаа нь цаг үе, орчинтой холбоотой байх, тийм үү. Тухайн үед хэрэглэгдэж байсан үг хэллэг өөрчлөгдөж, зарим нь байхгүй болоод ирэхээр бухимдаад байгаа юм биш үү?
Тийм байх талтай. Өнөөдөр гадаад үг хэллэг их орж ирж байна, монгол хэл мөхлөө гээд яриад байдаг. Гэтэл дээр үед ч гэсэн манж төвдөөс авахуулаад хятад, орос үг манай хэлэнд орж ирж л байсан шүү дээ. Руль, сигнал энэ тэр гээд маш олон гадаад үг монгол хэлэнд орж, өдий болтол хэрэглэгдсээр байна. Орчин цагт даяарчлалын нөлөөгөөр гадаад үг хэллэг илүү их орж ирж байгаа байх л даа. Гэхдээ миний бодлоор, энэ бүхнийг ярьж, тэр залуу буруу ярилаа, энэ ч тэглээ гээд яриад байгаа хүмүүс өөрсдөө үлгэр дууриалал болж чадахгүй байна. Тийм байхад хүүхэд залуус буруу бичиж, ярих нь аргагүй шүү дээ.

Жишээ нь, нэг хүн надад “Энэ гудамжны архичдын хэл хэтэрлээ” гэх маягийн юм ярьж байгаа юм. Ингэж туйлширч болохгүй шүү дээ. Тэр гудамжны архичин гээд байгаа хүмүүсийн яриаг хянах боломж ч байхгүй, шаардлага ч байхгүй. Гудамжны архичин юу ярих нь хамаагүй шүү дээ. Түүний оронд олон нийтэд хамгийн их үлгэр дууриалал болох ёстой эрдэмтэд өөрсдөө зөв ярьж, ухуулах ёстой шүү дээ. Гэтэл эрдэмтэд нь өөрсдөө буруу бичиж, ярьж байхад яаж хэлний асуудал цэгцрэх юм бэ.

Цахим ертөнц гэдэг нэг том хүчин зүйл хэл эвдрэхэд нөлөөлж байгаа. Цахим ертөнцийг заавал хянах ёстой юм уу, үгүй юм уу. Ямар бодлого баривал болох юм бэ?
Цахим ертөнц, мэдээлэл түүгээр дамжин орж ирж байгаа хэлний нөлөөг манайхан тоодоггүй байсан. Гэтэл одоо цахим мэдээллийн сайт телевизийн дараа ордог маш том мэдээллийн хэрэгсэл болсон байна шүү дээ. Сониноос ч илүү олон хүнд хүрч байна. Маш хүчтэй мэдээллийн хэрэгсэл болчихсон. Гэхдээ олон нийтэд хандсан, мэдээллийн сайтууд бол албан харилцаа. Харин манайхны хамгийн их ашиглаж байгаа мессеж, фэйсбүүк, твиттер орчин дахь бичвэр үнэхээр хэцүү л дээ.

Энэ талаар ч хүмүүс их ярьж байгаа. Мэдээж тэр орчин дахь хэл яриа, бичвэр зөв бичгийн дүрмийг алдагдуулж байгаа нь үнэн. Хамгийн гол нь түүнийг чинь хянах арга байхгүй шүү дээ. Тэр чинь хувийн харилцаа. Хэлний эвдрэлд нөлөөлөхийн хувьд нөлөөлж байгаа. Гол нь хүний хувийн харилцааны хэрэгслийг хянах боломж ч байхгүй, шаардлагагүй гэж би боддог. Эрдэмтэд галигийн стандарт гэдгийг саяхан шинэчилж гаргасан байсан. Галигийг ингэж бичнэ, тэр үсгийг тэгэж бичнэ гэсэн стандарт. Тэр нь бас л хэрэглэхэд учир дутагдалтай. Дээрээс нь гаргасан стандартаа хүмүүст хүргэж, үлгэр дууриалал үзүүлж чадахгүй байж буруу бичлээ гэж хэлээд байгаа юм шиг.

Үүнийг шийдэх арга байж л таараа. Гар утсанд монгол фонд суулгах, буруу бичсэнийг засдаг программ энэ тэр гээд л?
Тэгэж болохгүй биш болно. Гэхдээ миний анзаарч байгаагаар цахим орчин дахь хүмүүсийн хувийн харилцаа чинь бичгийн хэл биш шүү дээ. Ерөөсөө л ярианы хэл. Хүмүүс хоорондоо ярьж байна л гэсэн үг. Хэлний гол үүрэг харилцах. Тиймээс фэйсбүүк, твиттер орчинд хэл харилцах үүргээ сайн биелүүлж байгаа. Залуучууд буруу зөрүү бичсэн нь хамаагүйгээр хоорондоо ойлголцоод, харилцаад байж байна. Энэ бол хувийн харилцаа. Тиймээс тэнд бичгийн хэлээр бичих шаардлага ч байхгүй болов уу. Зүгээр л яриа явж байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хамгийн гол нь албан ёсны харилцааг тухайн хүн ялгаж салгах л хэрэгтэй байх. Жишээ нь, өргөдөл бичихдээ ярианы хэллэгээр биччихвэл утгагүй шүү дээ. Бичгийн хэлээр, үс үсгийн алдаагүй бичиж өгөх шаардлагатай. Жишээлэхэд, хүн унтлагынхаа хувцастай ёслолын арга хэмжээн дээр очдоггүйтэй л адил шүү дээ. Энэ чинь нэг нь албан харилцаа, нөгөөх нь хувийн харилцаа. Тэр хүн үнэхээр боловсролтой, мундаг л юм бол үүнийг нарийн сайн ялгах ёстой.

Блог гэж нэг дураараа дургидаг талбар байна шүү дээ. Асуудал хөндсөн нийтлэл бичдэг залуучууд хүртэл ярианы хэлээр бичиж байна. Түүнийг нь залуучууд инээд алдан уншиж, дуурайж байна шүү дээ. Үүнийг бас л зохицуулах шаардлагагүй юу?
Мэдээж энэ нь хэлний эвдрэлд нөлөөлж байгаа нэг хүчин зүйл л байх. Би үүнд шүүмжлэлтэй ханддаг. Тэгэж бичиж байгаа хүмүүст ч хэлдэг. Сүүлийн үед гайгүй болоод байгаа анзаарагддаг. Олон нийтэд хандаж бичиж нийтэлнэ гэдэг хариуцлагатай ажил. Тиймээс бичгийн хэлээрээ л зөв бичих ёстой болов уу. Бичгийн хэлээрээ бичихэд хүмүүст хангалттай ойлгуулна шүү дээ. Харин ярианы хэлээр бичээд байгаа залуусын нийтлэлд нэг давуу тал байдаг нь сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлэх, өвөрмөц содон өнгө аясыг гаргахад үнэхээр дөхөмтэй байгаа нь анзаарагддаг. Гэхдээ л олон нийтэд хандсан албан ёсны харилцаанд бичгийн хэлээ ашиглах нь зөв. Зарим хүмүүс ярианы хэллэгээр бичиж, буруу үлгэр дууриал үзүүлснээс болж залуучууд даган дууриаж байна гэж ярих хүмүүс байдаг. Нэг талаараа үнэн. Бүх нийтээрээ даган дууриагаагүй ч гэсэн тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байгаа. Гэхдээ ингэж бичиж байна гэж шүүмжлэхээсээ урд олон нийтэд хандаж ойлгуулах, сурталчлах хэрэгтэй байгаа юм. Үлгэрлэн дууриаж, сурталчилж ойлгуулахаас биш хүн болгоны хажууд зогсоод хянаад, торгоод байлтай биш дээ.

Ер нь манайд цахим орчин дахь хэл судлал гэж байна уу?
Мэдээж тодорхой хэмжээнд судалж байгаа. Монгол хэлийг хамгийн их “алж” байгаа газар интернэтийн ертөнц болсон гэж хэлэхэд болно. Нэг талаас интернэтийн орчин ямар ч хяналтгүй байгаа бөгөөд мэдээллийн хүчтэй хэрэгсэл болохынхоо хувьд иргэдийн эх хэлний боловсролд үзүүлж байгаа нөлөө нь ч асар их. Гэхдээ дээр дурдсан хувийн харилцаа, албан харилцааг ялгах хэрэгтэй гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Ер нь интернэт ертөнц дэх хэлний асуудлуудыг улс орнууд ч аль эрт судалж эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, Английн хэл шинжлэлч, профессор Дэвид Кристалын судалгаа байна. Тэрээр “Интернэт хэл шинжлэл” хэмээх судалгааны шинэ чиглэлийг үүсгэсэн бөгөөд “Хэл ба интернэт” хэмээх бүтээл туурвисан байдаг. Тэрбээр энэ бүтээлдээ хэлэнд интернэт ямар нөлөө үзүүлж байгаа болон интернэтэд хэрэглэж байгаа хэлэнд чухам ямар асуудлууд тулгарч байгаа талаар өгүүлсэн байдаг юм.

Урьд өмнөх судлаачид хэлний стандарт алдагдаж интернэт хэлний ирээдүйд муугаар нөлөөлнө гэсэн бол Дэвид Кристал харин үүнийг хэл шинжлэлд гарсан хувьсгал гээд хэлний олон хувилбар бий болж, хүний бүтээлч сэтгэлгээг нэмэгдүүлнэ хэмээн сайшаасан нь ч бий. Харин Монголд энэ асуудлыг одоохондоо “блогийн хэл”, “интернэтийн хэл” гэх мэтээр муушаан ярих төдий л байгаа юм. Хэлийг бохирдуулж байгаа талаас нь шүүмжлэхээс биш шинжлэх ухаанчаар хандаж судлах талаар хараахан учир дутагдалтай байна гэж үзэж болно.

Бид хэлний эвдрэлийн талаар ярьсан. Өвчний онош нь тодорхой болсон гээд байгаа. Тэгэхээр одоо яаж эмчлэх ёстой юм бол?
Бид зөв бичгийн дүрмээ мөрддөг болгоё гээд байдаг. Олон нийт хэрэглэхэд ойлгомжтой тэр толийг нь гаргачихад түүнийг дагахад бэлэн ард түмний хүлээлт байгаа нь анзаарагддаг. Гэтэл бид яг алийг нь баримтлах эргэлзээг нь хагалж өгдөггүйгээс болоод олон түмний дунд ойлгомжгүй байдал үүсчихсэн. Ц.Дамдинсүрэнгийн дүрэм хэвээрээ л гэдэг боловч одоо тэр нь худалдаанд алга байна шүү дээ. Энэ мэт зүйлийг ойлгомжтой болгоод, нэгдсэн нэг дүрэм гаргачих юм бол шийдэж болно. Харин цахим орчинд хэл эвдэрч байгааг хянах ямар ч боломж байхгүй. Жишээ нь, манайд фэйсбүүк хэрэглэдэг 300 мянгаас ч илүү хүн байна гэдэг. Монголд фэйсбүүк гэдэг том хот үүсчихсэн байна гэсэн үг. Монгол 2.8 сая хүн амтай байхад фэйсбүүк гэдэг “хот” 300 мянган хүн амтай гэсэн үг. Твиттерт гэхэд Монголоос 50-60 мянган хүн нэгдсэн бөгөөд үүнээс идэвхтэй жиргэдэг хэрэглэгч нь 20-30 мянга байна гэдэг.

Энэ болгоныг хянана гэдэг үнэхээр хэцүү. Харин хэлний эрдэмтэд олон нийтэд хандаж сурталчилж, ухуулж, ойлгуулах замаар л засах гэж үзэж болох юм. Түүнээс өөрөөр хянах боломж байхгүй. Хамгийн гол нь албан ёсны харилцаа, олон нийтэд хандсан мэдээллийн сайтуудаа л сайн хянавал болох гээд байгаа юм. Өнөөдөр хүүхдүүд буруу бичиж байна гэдэг чинь сургалтын тогтолцоотой л холбоотой байх. Өнөөдөр хүүхдийг хүнтэй мэндэлж, харилцаж, өөрийгөө ойлгуулж сурахад чиглэсэн сургалт байхгүй байна. Эх хэлний хичээл нь гэхэд хэл яриаг нь хөгжүүлэх биш хэл шинжлэлийн хичээл заагаад байна. Үүнээс эхлээд өөрчлөх юм бол цахим ертөнцөд блог хөтөлж, твиттерт жиргэж байгаа залуус арай өөр сэтгэхүйгээр хандах байлгүй дээ. Энэ талаар хэлэхээр зарим хүмүүс ойлгохгүй байна. Хий дэмий л шүүмжилж, одооны хүүхдүүд хэрэг алга гэхээс өөр юм хийхгүй л байна шүү дээ.

Цахим ертөнцөд нэгдсэн залуу эрдэмтэд эх хэлээрээ зөв бичиж, жиргэж байя гэж уриалбал яасан юм. Илүү үр дүнд хүрэх юм биш үү?
Би түрүүнд хэлсэн, цахим ертөнцөд хувийн болоод албан харилцаа гэж байгаа. Тэр албан харилцаандаа л аль болох эх хэлээрээ зөв, дүрмийн дагуу бичиж байвал болно шүү дээ. Сүүлийн үед манай залуучууд боловсролтой, соёлтой болоод байгаа гэх. Гэхдээ тухайн хүнийг боловсролтой, соёлтой болгож харагдуулах нэг зүйл чинь бичгийн боловсрол шүү дээ. Түүнээс биш хий дэмий томорч, соёлтой, боловсролтой гэж давхичихаад, алдаатай бичээд, буруу яриад байвал хэрэггүй шүү дээ. Тиймээс залуучууд аль болох эх хэлээрээ зөв бичиж байя. Тэр дундаа албан харилцаанд эх хэлээрээ зөв сайхан бичиж байх хэрэгтэй. Бид бүгд хичээж байж л эх хэлээ эвдрэлээс аварч чадна шүү дээ.