Монгол-Японы Шилжилтийн үеийн жилүүдийн харилцааны тухайд

(Монгол судлаачийн 1994 оны өгүүлэл)

Япон орон өөрийгөө дан ганц эдийн засгийн хүчирхэг гүрэн гэж тодорхойлох бус, дэлхийн тэргүүлэгч улсуудын нэгний хувьд улс төрийн хариуцлага арай илүү хүлээх учиртай гэж АНУ болон Европын Холбооны улсуудын зүгээс сүүлийн жилүүдэд удаа дараа шаардсаар ирсэн билээ. Гэвч Япон–Монголын харилцааг нарийвчлан шинжилж үзвээс Япон орон улс төрийн талаар багагүй хүчин чармайлт гаргадаг, гагцхүү түүнийгээ нэг их товойлгон чанга дуугаар зарлаад байдаггүй юм байна гэсэн сэтгэгдэл яах аргагүй төрүүлнэ. Японы бодлого сүр бадруулан гайхуулах бус, аядуу зөөлөн өнгө аясыг эрхэмлэдэг ч тэглээ гээд үр ашиг нь муудсан юм ер үгүй бөгөөд түүндээ сэтгэл зүйн талыг нь бодолцдог, өдөр тутмын бодлого гэхээсээ дунд болон урт хугацааны стратегиудад илүүтэй чиглэдэг юм шиг санагдана. Уг бодлогод байдаг зориг тэвчээр, мөн бат бэх тогтвортой байдлыг бий болгодог тодорхой хэмжээний дотоодын зохицол зэрэг элементүүд Европ, Америкийн бодлогод байхгүй л болов уу. 

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс (БНМАУ), Япон Улсын хооронд 1972 оны 2-р сарын 24-нд дипломат харилцаа тогтоосон нь тус хоёр улс эргээд бие биедээ зугуухан ойртож эхэлсний үр дүн байлаа. Монголын талаарх Японы ашиг сонирхол нь нэлээд эртний агаад бүр Хаант Оростой байгуулсан нууц гэрээнүүдэд тусгагдсан байдаг. 1 Дэлхийн 2-р дайны өмнөх болон дайны үед тэр нь Япон Улсын Дорнод ба Төв Азид улс төр-цэргийн ноёрхлоо тогтоох эрмэлзлийн бүрэлдэхүүн хэсэг байв. Тэрхүү ашиг сонирхолд нь БНМАУ-ын арвин баялаг ашигт малтмал зэрэг эдийн засаг талаас нь бодолцсон зүйлс бас бий.

Дипломат харилцаа тогтоосны дараах жилүүдэд ч гэсэн БНМАУ-тай харилцах харилцаагаа хөгжүүлэх Японы сонирхол нь давын өмнө тэнд буй, газар зүйн хувьд ойр дөт түүхий эдийн орд газруудтай холбоотой байсан байж болох талтай. Юутай ч бүр 1972 ондоо л байгуулагдсан Япон талын Япон–Монголын Эдийн засгийн хороо, мөн Монгол талын БНМАУ–Японы Эдийн засгийн асуудал эрхэлсэн комиссын зорилгууд энэ л чиглэлд явж байсан мэт.

Гэвч Япон-Монголын харилцаа эхэндээ тун чиг удаашралтай явагдаж байлаа. Ийнхүү удаашрахад Японтой цэргийн мөргөлдөөнтэй байсан дэлхийн 2-р дайны үеийн сургамж, сэтгэлийн эмзэглэлээс гадна гадаад харилцааны бодлого явуулах тал дээр (гадаад харилцааг оролцуулаад) ЗСБНХУ-ын Засгийн газрын зүгээс Монголын Засгийн газарт өчүүхэн бага орон зай олгож байсан нь Монголын талд голлох үүрэг гүйцэтгэжээ.

Япон Улс Монголд үйл ажиллагаа явуулахдаа нилээд хянуур болгоомжтой хөдөлж байв. Монгол Улс Зөвлөлт Холбоот Улсаас ихээхэн хамааралтай, мөн Зөвлөлтийнхөн өөрсдийн нь эзэрхэх эрхийг хөндсөн асуудалд ихэд эмзэглэдгийг мэддэг Япон Улс ямартай ч өнгөн дээрээ 1972 оны соёлын хэлэлцээрийн дагуу юуны өмнө соёлын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд анхаарч байна уу даа гэж бодогдохоор байлаа.

Харилцааны хөгжил удаан байгаа нь ялангуяа Монгол-Японы худалдааны балансад онцгой тод тусдаг байсан юм. Хоёр орны худалдаа 1972 онд 1,08 сая ам. доллар байсан бол хоёр талаас бүр 1977 оноос эхлэн эдийн засгийн харилцаагаа эрчимжүүлэх гэж оролдоод оролдоод 1988 он хүртэл ердөө л 28,0 сая ам. доллар болж өсчээ. Мөн ондоо хоёр улсын Засгийн газар эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тухай хэлэлцээр байгуулж, түүндээ үндэслэн Японы хөрөнгөөр тухайлбал “Говь” комбинатыг барьсан нь эдүгээ жилд 1.000 тонн ямааны ноолуур, 200 тонн тэмээний ноос боловсруулж байна.

Гэвч 1984 онд хуралдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (МАХН)-ын Төв Хорооны Онц Бүгд хурлаар эхлүүлсэн өөрчлөн байгуулалтын бодлогоор Монголын Засгийн газрын хувьд Москвагаас арай бага хамааралтай, тиймээс ч бие даасан шинжтэй өөрийн гэсэн гадаад бодлого явуулах боломж нэмэгдсэн юм. Монголын Засгийн газрын гадаад бодлогын концепцид социалист орнуудтай харилцах харилцаа тэргүүн зэрэгт тавигдсаар байсан ба тэр үед Монгол Улс гадаад худалдааныхаа 95 %-ийг эдгээр оронтой хийдэг байсныг бодолцвол энэ нь ч бас ойлгомжтой зүйл билээ. Гэлээ ч гэсэн Засгийн газар Өрнөдийн орнуудтай харилцаа тогтоох, хөгжүүлэх ажлыг концепцийн хийгээд практик түвшинд хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар өмнөхөөсөө илүү их боддог болжээ. Үүнд Японтой тогтоосон дунд хугацааны харилцаа онцгой үүрэг гүйцэтгэв. Учир нь, Алс Дорнодын Эзэн хаант гүрэнтэй тогтоосон эдийн засгийн харилцаа өөрийн орны дотоодын хөгжилд ихээхэн тус нэмэр болохоор байлаа.

Монголын Гадаад Явдлын Яамны сайд М. Дүгэрсүрэн1987 оны 5-р сард Японд айлчилснаар хоёр талын идэвх анх мэдэгдэхүйц сэргэсэн юм. Монгол талын санаачлагаар Гадаад Явдлын яамдын сайд нарын түвшинд ийнхүү санал бодлоо солилцсоны жинхэнэ шалтгааныг өөрийнх нь нэр төртэй холбоотой эдийн засгийн томоохон зорилтуудтай тулгараад байсан Монголын нийгмийн өөрчлөн байгуулалтын үйл явц, мөн БНМАУ-ын Засгийн газарт олон улсын хэмээнд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах илүү орон зай тавьж өгсөн Зөвлөлтийн перестройкагийн үйл явцаас хайх хэрэгтэй болов уу. Энэхүү идэвх чармайлтад Японы зүгээс барьсан хариу нь юуны өмнө Улаанбаатар дахь Элчин сайдын яамныхаа бие бүрэлдэхүүнийг өргөтгөсөн явдал байлаа. Одоо Их Британи, Польш, ЗСБНХУ, Хонконгод олон жилийн турш дипломат албанд зүтгэсэн хаширтуршлагатай дипломатч Элчин сайдаар ажиллан тус яамыг тэргүүлэх болжээ.

Япон-Монголын харилцааг цааш үргэлжлүүлэн хөгжүүлэхэд Японы Гадаад Хэргийн сайд С. Уногийн “БНМАУ-ын Засгийн газрын урилгаар” 1989 оны 5-р сарын 6-8-ны хооронд Монголд хийсэн айлчлал туйлын ач холбогдолтой болов. Энэ бол ерөөс Японы өндөр зиндааны улс төрч Монголд айлчилсан анхны тохиолдол байлаа. Сайдын айлчлалын эхний өдөр л нам, төрийн удирдагч Ж. Батмөнх түүнийг өөрийн биеэр хүлээн авсан явдал уг айлчлалын ач холбогдлыг Монголын тал хичнээн өндөр үнэлж буйг харуулсан юм. Ярилцлагын үеэр Ж. Батмөнх Монголын засгийн газар “... социалист орнуудтай тогтоосон найрамдал, хамтын ажиллагааны уламжлалт харилцааг цаашид бэхжүүлэхийн хамт социалист биш орнуудтай эрх тэнш, харилцан ашигтай байх үндсэн дээр харилцааг хөгжүүлэх”2 сонирхолтой байгааг онцлон тэмдэглэв. Тэрээр ийм байдлаар гадаад харилцааг хөгжүүлэх хэрэгт шинэ сэтгэлгээ нөлөөлж эхэлснийг хэлжээ. Мөн ярилцлагын үеэр Уно Японы Гадаад Хэргийн сайдын БНМАУ-д хийсэн анхны айлчлал Япон-Монголын харилцааны хөгжилд шинэ шинэ орон зайг бий болгохоос гадна Ази-Номхон далайн бүс нутгийн орнууд, түүний дотор Монголтой харилцаа тогтоох нь Японы хувьд ач холбогдолтой хэмээн онцолсон байна. 

Үүний дараа Гадаад Хэргийн сайд С. Уно, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содном нарын хооронд хэлэлцээр хийгдэх үеэр Монголын тал Япон улстай төрөл бүрийн салбарт, түүний дотор худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан-техник, соёл, жуулчлалын салбарт хоёр талын харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чиг шугам баримталж буйгаа илэрхийлэв. Д. Содном мөн хоёр орны Засгийн газар худалдааны гэрээ хэлэлцээр болон эдийн засгийн хамтын ажиллагааны боломжийн талаар нэгдмэл байр суурьтай байгааг цохон дурдсан байна. Японд айлчлах урилгыг тэрээр талархан хүлээж авлаа. 

Хоёр орны Гадаад Хэргийн сайд С. Уно, Ц. Гомбосүрэн нарын хооронд хийсэн хэлэлцээрт Ази-Номхон далайн бүс нутагт байдал тогтворжиж буйн зэрэгцээ Япон- Монголын харилцаа “хэвийн” хөгжиж байгааг тэмдэглээд, 

- эдийн засгийн хамтын ажиллагааны цаашдын чиглэлийг хэлэлцэх зорилгоор Японы эдийн засгийн төлөөлөгчдийг ирүүлэх;

- Монгол-Японы Эдийн засгийн комисс, хорооны үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх; 

- техникийн хамтын ажиллагааны хүрээнд Японы мэргэжилтэн ирүүлэх, монгол мэргэжилтнийг хүлээн авч дадлага хийлгэх, зарим тоног төхөөрөмж нийлүүлэхээр 

тус тус харилцан тохирчээ.3 

Хэлэлцээрийн үеэр Уно “Ази тивд оршдог Монгол улстай харилцаагаа алхам алхмаар тууштай хөгжүүлэх нь Япон улсын Засгийн газрын бодлогын нэг чиглэл”4 болохыг онцлон тэмдэглэв. Монголын ашигт малтмал Японы хувьд бодитой хамтын ажиллагаа өрнүүлэх ашиг сонирхлын нэг чухал чиглэл байж болохыг Уно Монголын талд маш тодорхой илэрхийлэн, “Япон улс нь газар дорхи баялагаар хомс боловч техник, хөрөнгөөр сайтай орон юм. Үүнийг Монголын газар дорхи баялагтай хослуулан, манай хоёр улс хамтран, харилцан ашигтай ажиллавал сайн үр дүнд хүрч Япон, Монголын худалдаа эрс өснө гэж би бодож байна.”5 гэж хэлсэн билээ.

Монгол Улсын ЗСБНХУ буюу Орос Улстай тогтоосон хамтын ажиллагаа хэвийн явагдаж чадахаа больсон, Японд түүхий эд нийлүүлэх асуудалд Хятад Улс хойргохон ханддаг зэрэг нь дээрх үгнүүдийг улам ч жин дарахад хүргэжээ. Япончуудын бодож буйгаар энэ салбар дахь Япон-Монголын хамтын ажиллагаанд дараах хүчин зүйлс таатайгаар нөлөөлж байгаа аж. Үүнд:

1. БНМАУ-д өөрт нь боловсруулах үйлдвэр байдаггүй, ойрын ирээдүйд ч ийм үйлдвэртэй болж чадахааргүй байгаа явдал. БНМАУ-д үйлдвэрлэсэн бараа бүтэгдэхүүн дэлхийн зах зээлийн чанарын үзүүлэлтүүдэд тохирдоггүйг бодсон ч тэр, тус улс ойрын жилүүдэд юуны өмнө ашигт малтмалаа олборлон худалдвал валютын нөөцөө арвижуулахад нь ихээхэн ач холбогдолтой юм.

2. БНМАУ-д ашигт малтмалаа өргөн цар хүрээнд олборлох боломж өөрт нь байхгүй. Үүнд орчин үеийн өндөр үнэтэй тоног төхөөрөмж, технологи, засвар үйлчилгээний чадамж, зохих мэргэжил боловсрол бүхий ажиллах хүчний потенциал, зам тээвэр (төмөр болон авто зам) дутагдалтай, тэрчилэн олборлолт явуулж болох бүс нутгуудад зохих ёсны амьдралын нөхцөл бүрдүүлэх боломж муу эдгээр болно. 

Үүнээс гадна Монгол-Зөвлөлтийн хамтын ажиллагааны асуудлууд (жишээ нь, Монгол–Зөвлөлтийн хамтарсан хувьцаат компаниуд байгуулагдлаа гэхэд ЗСБНХУ руу гарч буй экспортын нийт хэмжээг монголчууд хянаж чаддаггүй)-ыг япончууд сайн мэддэг, тэрчилэн ЗСБНХУ-д бий болоод байсан эдийн засгийн хүндрэлүүдээс шалтгаалан зөвлөлтийнхөн дээрх салбарт цаашдаа үр бүтээлтэй ажиллаж чадахгүй болсон явдал япончуудын үзэл бодолд тодорхой үүрэг гүйцэтгэжээ.6

Ерөнхий сайд Д. Содном, Т. Кайфу нарын Токиод хийсэн уулзалт

1990-ээд оны эхээр Монголд улс төрийн өөрчлөлт шинэчлэл явагдсанаар Япон-Монголын хоёр талын харилцааны цар хэмжээ, эрч хүч богино хугацаанд нэмэгдэж, хүчин төгөлдөр гэрээ хэлэлцээрээр уг харилцааны үндэс суурийг тавихын тулд хоёр орны дээд хэмжээний уулзалт хийх зайлшгүй шаардлагатай болсон юм. Иймээс БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содном Японд албан ёсны айлчлал хийх Токиогийн урилгыг 1990 оны эхээр хүлээн авч хэрэгжүүллээ. Энэхүү айлчлалд бэлтгэх урт хугацааны бэлтгэл ажлын хүрээнд гол салбаруудад эдийн засгийн талаар хамтран ажиллах боломжуудыг газар дээр нь судлах зорилгоор Элчин сайд Акиямагаар толгойлуулсан Японы эдийн засгийн төлөөлөгчид бүр 1989 оны 8-р сар гэхэд Монголд ирээд байв.

Япончуудын санааг харгалзан үзсэн Содном айлчлал хийхийхээ өмнөөс л ашигт малтмал олборлон боловсруулах болон эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийг Япон-Монголын ирээдүйн хамтын ажиллагааны байж болох гол салбарууд хэмээн нэрлэсэн байна. Үүнтэй холбогдуулан тэрээр гадаадын тусламжийг Монголын эдийн засгийн балансыг бариулахад зориулах зайлшгүй шаардлагатай байгааг сануулж байв. Энэ үед Зөвлөлт Холбоот Улсаас тусламж ирнэ гэж найдахын хэрэггүй болсон тул өөр тусламж гарцаагүй хэрэгтэй болжээ. Монголын тал өнгөрсөн хугацаанд тус улсаас авсан зээл эдийн засгийн хувьд бараг дааж давшгүй хэмжээнд хүрээд байсан билээ. Монголын Засгийн газар Зөвлөлтөөс нийтдээ 9,5 тэрбум шилжих рублийн зээл авч, үүнээсээ 32 хувийг нь экспорт, импортын зөрүүг тэнцүүлэхэд, 28 хувийг нь геологи-хайгуулын ажлыг санхүүжүүлэх, түлш, эрчим хүний бааз суурийг бэхжүүлэх болон барилгын материалын үйлдвэрлэлийг өргөтгөхөд, 16 хувийг хөдөө аж ахуй, хөнгөн ба хүнсний аж үйлдвэрт, 9 хувийг Зөвлөлт-Монголын хамтарсан үйлдвэрүүдийн Монгол талын хувь хөрөнгийн нөхөн олговорт, 15 хувийг нь орон сууц, соёл, шинжэх ухаан, эрүүлийг хамгаалахад зарцуулдаг байжээ.7

Зөвхөн эдгээр тоо гэхэд л энэ хоорондМонголын эдийн засаг буюу нийгмийн бараг нэг ч салбар Зөвлөлтийн зээл төлбөргүйгээр амьдрах чадваргүй байсныг тодорхой харуулна. Гэтэл ЗСБНХУ-ын эдийн засгийн байдал улам бүр хүндэрсээр байсан тул ойрын жилүүдэд Зөвлөлтөөс зээл тусламж ирнэ гэж хүлээхийн хэрэггүй гэдэг нь энэ үед мэдэгдэхүйц болж ирэв. ЗСБНХУ-ын Элчин сайд В.И.Ситников 1990 оны 2-р сарын 26-нд Монголын хэвлэлээр, “Монголын гадаад эдийн засгийн харилцаанд дангаар зонхилохыг ЗХУ хүсэхгүй байгаа. БНМАУ дэлхийн аль ч улс гүрэнтэй хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхийг бид дэмжиж ... байна”8 гэж мэдэгдсэн нь санамсаргүй хэрэг биш байсан юм. ЗСБНХУ хэдхэн жилийн өмнө жишээ нь, Японы сонирхогчдод Эрдэнэтийн Зэс-молибденийн баяжуулах комбинатын үйлдвэрлэлийн хаягдал худалдахыг хориглож байсныг бодохул энэ нь цоо шинэ өнгө аясыг илтгэсэн хэрэг болов. Ситниковын хэлсэн үгийг бас, Монгол улс энэ мөчөөс эхлээд өөрөө өөрийгөө даах болж байгаа юм байна гэж ойлгож ч болохоор байлаа. Энэ нь тэгээд “социалист бус эдийн засгийн бүс” гэдэгтэй тус орны хийдэг гадаад худалдааны эргэлт ердөө 6-хан хувийг эзэлдэг байсан яг тэр үед шүү.

Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содномын айлчлалд (энэ нь Алс Дорнодын Эзэн хаант улсад Монголын төрийн тэргүүний хийсэн анхны айлчлал байв) албан ёсны Япон орон найрсаг, уриалгахан хэрнээ биеэ барьсан шинжтэй хандаж байлаа. Японы тал нэг талаас Монголыг өөрийн эдийн засгийн ашиг сонирхлын концепцид урт хугацаагаар оруулахаар зарлан тунхагласан стратегийн зорилгоо мөрдлөг болгож байсан авч нөгөө талаар түүнийгээ хэрэгжүүлэх ажилд маш болгоомжтой хандаж байсан юм. 

Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содном, Ерөнхий сайд Т. Кайфу нарын хэлэлцээрийн үеэр 1990 оны 3-р сарын 1-нд худалдааны гэрээнд (Монгол: сүлжмэл эдлэл, түүхий эд, уул уурхайн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн; Япон: уул уурхай, хөнгөн үйлдвэр болон харилцаа холбоо, эмнэлгийн техник, тоног төхөөрөмж, химийн бүтээгдэхүүн, цахилгаан техник) гарын үсэг зурав. Япон Улс Монголд хамгийн таатай нөхцөл олгох заалтыг уг гэрээнд оруулж, Монголд жижиг болон хар төмөрлөгийн үйлдвэр барихад зориулан урт хугацааны зээл олгох явдлыг баталгаажуулсан худалдааны батламж гаргаж өгсөн юм. 

Хоёр орны харилцаа эрчимжсэн нь

Үүний дараа үеэс эхлэн өөр хоорондоо шууд харилцах анхны арга замуудыг олж илрүүлэх, хоёр орны хооронд зам харилцаа бий болгох, Монгол Улсыг олон улсын мэдээллийн системд холбох, тэрчилэн соёлын салбарт хожим илүү өргөн хүрээтэй хамтын ажиллагаа өрнүүлэхийн тулд анхны угтвар ажлуудыг хийж гүйцэтгэхийн төлөө хоёр тал хүчин чармайлтаа улам нэмэгдүүлжээ. Нэг жилийн соёлын солилцооны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх тухай ноот бичигт (1990 оны 4-р сарын 1-нээс 1991 оны 3-р сарын 31-нийг хүртэл) эрдэмтдийн солилцоог нэмэгдүүлэх, монголчуудыг Японы техникийн их сургуулиудад сургах, Япон хэлний мэдлэгийг шуурхай дэлгэрүүлэх, мөн монгол номуудыг Японд хэвлүүлэх зэрэг зүйлсийг тохиролцсон байна.

Монголын агаарын тээврийн МИАТ компани Япон руу түрээсийн тогтмол бус нислэг үйлдэж эхэллээ. МИАТ болон Японы агаарын тээврийн JAL, ANA компаниуд тийз борлуулалт зэрэг асуудлаар өөр хоорондоо хэлэлцэн тохирчээ. Монгол Улс телефон харилцааны ASIASAT сүлжээнд холбогдон дэлхийн 195 оронтой телефон болон телексээр харьцдаг болов. 

1990 оны 11-р сарын 12-нд Эзэн хаан Акихитог хаан ширээнд залах ёслолын хажуугаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П. Очирбат, Японы Ерөнхий сайд Т. Кайфу нарт төлөвлөгөөнөөс гадуур улс төрийн ярилцлага хийх боломж олджээ. Ярилцагч түншүүд эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэхийн зэрэгцээ юуны өмнө өөрсдийн орны улс төрийн намуудын хоорондох харилцааны асуудлыг хөндсөн байна. 

Мөн сардаа багтан Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (МАХН)-ын төлөөлөгчид Японы улс төрийн намууд, төр, Засгийн газрын бүтэц, зохион байгуулалтыг судлахаар тус орныг зорив. Юуны өмнө Японы Социалист Намтай уламжлалт харилцаатай байсан МАХН одоо Японы Либерал-Ардчилсан Намтай ч холбоо тогтооход бэлэн байгаагаа илэрхийлжээ. Харин ингэх боломж 1991 оны 6-р сард парламент дахь Либерал-Ардчилсан Намын төлөөлөгчид Монголд албан ёсны айлчлал хийх үеэр олдсон байна. 

Ерөнхий сайд Т. Кайфу, Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содном нарын хийсэн тохиролцооны дагуу Монголын умард хэсэгт орших аж үйлдвэрийн хот Дарханд барихаар төлөвлөсөн, Монголд жилдээ гардаг 100.000 тонн хаягдал төмрийг боловсруулах зориулалттай хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг 1991 оны 2-р сараас барьж эхэлжээ. 1995 оноос эхлэн эл үйлдвэр хадаас, төмөр утас үйлдвэрлэдэг Монголын анхны үйлдвэр болох ёстой байв. Барилгын ажлыг Японы “Итошү” компани гардан хийж гүйцэтгэсэн бөгөөд хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ 8.1 тэрбум йен болжээ. Японы пүүс, компаниуд энэхүү хар төмөрлөгийн үйлдвэрээс гарсан бүтээгдэхүүнийг ирээдүйд худалдан авахад бэлэн байна гэсэн дохиог Монголд өгч байлаа.

1991 оны 3-р сарын 26-нд Монгол Улсын Гадаад Хэргийн сайд Ц. Гомбосүрэн, түүний Т. Накаяма нар Токио хотноо Японы татвар, гааль, эдийн засаг, хуулийн салбарын сайн дурынхныг Монголд ажиллуулах тухай Засгийн газрын хэлэлцээрт гарын үсэг зуржээ. Ц. Гомбосүрэн Засгийн газрынхаа нэрийн өмнөөс хүнсний зүйлээр туслах, мөн цахилгаан эрчим хүчний хангамжийн салбарт техникийн тусламж үзүүлэхийг Японоос хүсэв. Үүнийх нь хариуд Япон Монголд 7,3 сая ам. долларын буцалтгүй тусламж үзүүлсэн ба түүнийг аль шаардлагатай газарт зарцуулах боломжийг Монголын Засгийн газарт өөрт нь олгосон байна.

Монголын нийгмийг алхам алхмаар ардчилсны дүнд 1990 оны 9-р сард болсон парламентийн сонгуулиар Монголд олон намын тогтолцоо баттай буй болжээ. Шинээр байгуулагдсан эвслийн Засгийн газар зах зээлийн эдийн засгийг баримтлахаа тов тод илэрхийлэв. Монголд өрнөсөн энэхүү улс төрийн гүн гүнзгий өөрчлөлтүүд тус орон зах зээлийн эдийн засагт даруйхан амжилттай шилжчихнэ гэсэн хэт дэврүүн сэтгэл төрүүлэхэд хүргэсэн юм. Тэр бүү хэл Ерөнхийлөгч П. Очирбат хүртэл Монгол Улс удахгүй “Азийн барууд”-ын нэг болно гэсэн төсөөлөлтэй байгаагаа илэрхийлсэн билээ. Японы зөвлөхүүд хэт их мөрөөдөлд автахгүй байхыг монголчуудад анхааруулж, Монголд тохиолдож болох хүндрэл бэрхшээлүүдийн талаар анхнаас нь л сануулсаар иржээ. Тухайлбал, Монголын эдийн засагт задлаг шинжилгээ хийх ажлыг гардан гүйцэтгэж асан Олон Улсын Менежментийн Холбооны дэд дарга И. Хироно9 Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих үйл явц наад зах нь хоёроос гурван жил үргэлжилнэ гэж байсан ба тэрээр үүнтэй холбогдуулан өгүүлэхдээ, “Шилжилтийн эхний үед танай эдийн засагт багагүй бэрхшээл учирна. Нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд ч түвэг гарч мэднэ. Хүмүүсийн амьжиргааны байдал туйлширч, ядуу хүмүүс их болно. Ажилчид цалин хөлсөө нэмэхийг шаардана. Үнэ их өснө.”10 гэсэн байдаг. Зах зээлд жинхэнэ ёсоор шилжье гэвэл банкны тогтолцоог шинэчлэх (Төв болон арилжааны банкууд, хадгаламжийн касс, төрөлжсөн банкууд) мэтийн тодорхой угтвар нөхцлүүдийг хангах ёстой гэдгийг Хироно анхааруулж байлаа. Олон улсын хамтын ажиллагааны тухайд тэрээр нэгдүгээрт, хөрш ЗСБНХУ (Орос), Хятад хоёр орон, хоёрдугаарт, Солонгос, Япон, АНУ болон Зүүн Өмнөд Азийн орнууд, гуравдугаарт, Дорнод Европын орнуудад анхаарлаа төвлөрүүлэхийг Монголын талд зөвлөв. Харин Баруун Европтой хамтран ажиллах боломжийн талаар ер дурдсангүй. 

Японы тал Монголд нүүрлэсэн эдийн засгийн хямралыг илүү анхааралтайгаар судлах боллоо. Гэхдээ уг хямралыг үүсгэсэн зарим шалтгаанаас зайлсхийх боломж бүрэн байсан гэдгийг онцлон хэлж байв. Тухайлбал, Японы нэг мэргэжилтэн Монголын өдөр тутмын хэвлэлд, “Танай орны эдийн засаг хүнд байдалд байна. Идэж уух, өмсөж эдлэх юм нь хомсдож, хүмүүсийн бухимдал ихэслээ. Хоосон ярьдаг хүн нь ихсэж, дуугүй мөртлөө ажлаа хийдэг хүн цөөрч байх шиг санагдах юм. Ийм үед хүн бүр бүсээ чангалах цаг болжээ.”11 гэхчилэн бичиж байлаа. Тэрхүү мэргэжилтэн, 1990 онд Монголын бүхий л төрлийн байгууллагаас 566 хүн заримдаа тодорхой шалтгаангүйгээр Япон руу албан томилолтоор явсан нь хөрөнгө нөөцийг үргүй зарцуулсны байж боломгүй жишээ гэж үзсэн байдаг юм. Эсрэгээр 485 япон хүн зөвхөн албан ажлаар Монголд зочилжээ.

Японы тал 1991 оны 6-р сард Улаанбаатар хотноо явагдсан Соёлын долоо хоногт маш нягт нямбай бэлтгэсэн бөгөөд уг арга хэмжээнд оролцохоор Японы Гадаад Хэргийн сайд М. Сүзүки мөн хүрэлцэн ирэв. Соёлын долоо хоногт оролцохоор ирсэн Японы парламентийн төлөөлөгчдөд зориулан Монгол Улсын Дэд Ерөнхийлөгч Р. Гончигдоржийн хийсэн хүлээн авалт дээр төлөөлөгчдийн тэргүүн Х. Иши БНМАУ-ыг “Ази тивд Японтой хамгийн найрсаг холбоотой орны нэг”12 гэж нэрлэсэн юм. Японы тал дараахан нь Ерөнхий сайд Т. Кайфугийн ойрын үед Монголд хийх айлчлал хоёр орны харилцааг шинэ, өндөр түвшинд гаргана гэж тунхаглав. 

1991 оны 6-р сард БНМАУ, Японы хооронд Байгаль орчныг хамгаалах болон Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулст автомат дохиоллын систем суурилуулах тухай хэлэлцээр хийгджээ. Уг систем нь Төв Ази болон Японд зориулж Монголын нутгаас цаг агаар, уур амьсгалын ажиглалт хийх зориулалттай аж. 1991 оны 8-р сард Японы Засгийн газар Монголд 100 сая ам. долларын зээлийг таван жилийн хугацаатайгаар буцалтгүй тусламж болгон, мөн 1 тэрбум йенийг эрчим хүчний аж ахуйг хөгжүүлэхэд зориулан олгохоор шийдвэрлэсэн байна. 

Монгол Улс Японтой тогтоосон харилцаагаа эрчимжүүлэх шатанд “Кэйданрэн” хэмээх Японы Эдийн засгийн байгууллагуудын холбоо, түүнчилэн “Ямаха”, “Итошү”, “Ямаха мюзик Фондэйшн”, “НЭК”, “Сүмитомо”, “Сони” зэрэг компаниудтай холбоо тогтоожээ.

Японы Ерөнхий сайд Т. Кайфугийн Монголд хийсэн айлчлал

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Д. Содном 1990 оны эхээр Японд айлчилж байхдаа Ерөнхий сайд Т. Кайфуг Монголд хариу айлчлал хийхийг урьсан байв. Ингээд уг айлчлалыг ердөө мөн оныхоо 8-р сарын 13, 14-ний өдрүүдэд хийсэн нь Японы Улсын Монголтой харилцаагаа эрчимжүүлэх сонирхол ямар хүчтэй байсныг илтгэнэ. Монголд явагдсан улс төрийн өөрчлөлтүүд ч үүнд тааламжтай нөлөө үзүүлсэн биз. Айлчлалын бэлтгэл болгож хоёр тал Элчин сайдуудаа солилцов. Японы тал Зүүний орнуудад (Болгар, ЗСБНХУ) арван жил ажилласан туршлагатай дипломатч Сүэзаваг Элчин сайдаар томилсон бол Монголын тал өмнө нь Гадаад Хэргийн дэд сайд асан, өөрийн урдаа барьдаг дипломатч Д. Ёндонг Элчин сайдаар илгээжээ.

Ерөнхий сайд Т. Кайфугийн Монголд хийсэн айлчлал хоёр талын харилцаанд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн оргил үйл явдал болсон юм. Энэ нь улс төрийн болоод эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан төдийгүй Японоос хүсэн хүлээж байсан тусламж дэмжлэгийн тухайд шинэ хэтийн төлөвийг нээсэн билээ. Мөн 1990 онд Хүстон (АНУ), 1991 онд Лондон хотноо болсон Их Долоогийн уулзалтын үеэр Монголын асуудлыг хөндөж, тус улсад эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлэхийг хүссэн тухайгаа Кайфу Монголын Засгийн газарт дуулгасан аж. Монголд дэмжлэг үзүүлэх эрмэлзэл бүхий хандивлагч орон, байгууллагуудын уулзалт энэ оны 9-р сар гэхэд Токио хотноо болох гэж буй нь сүүлчийн уулзалтын нэг үр дүн мөн гэж тэрээр хэлжээ. 

Дараачаар нь болсон ярилцлагын үеэр Монгол Улсын Ерөнхий сайд Д. Бямбасүрэн хоёр талын цаашдын хамтын ажиллагааны хэтийн төлөвийн тухайд дараах боломжууд байгааг Кайфуд дуулгав. Үүнд:

- түүхий эд, ашигт малтмалыг ашиглах, боловсруулах;

- Дорнод Монголд эдийн зэсгийн тусгай бүс бий болгох (Японы пүүс, компаниудыг тэнд хөрөнгө оруулалт хийж, үйлдвэр байгуулан, урт хугацаагаар газар түрээслэх, өмч хөрөнгөтэй болохыг уриалжээ)13;

- эрчим хүчний аж ахуй, төмөрлөг, цахилгаан техник, мэдээлэл зүй, био технологи, гентехник болон аялал жуулчлалын салбарт хамтарн ажиллах.

Үүний зэрэгцээ Д. Бямбасүрэн Монгол дахь Японы өмчийг хамгаалах эрх зүйн үндсүүдийг бүрдүүлэхэд Монголын тал бэлэн байгааг цохон тэмдэглэлээ. 

Хоёр талын байж болох хамтын ажиллагааны богино, дунд, урт хугацааны хэтийн төлөвийн тухайд Монголын Засгийн газар хавьгүй илүү төсөөлөлтэй байсныг хожмоо Д. Бямбасүрэнгийн хэвлэлд өгсөн нэгэн ярилцлага тодорхой харуулдаг. Уг ярилцлагат тэрээр Монгол дахь эдийн засгийн хямралыг гэтлэн туулахад үзүүлсэн Японы тусламж, Монголд хандивлагч байгууллага, орнуудын үйл ажиллагааг Токиогоос дэмжин зохицуулсан, мөн БНМАУ-ын эрчим хүчний бааз суурийг сэргээн засварлаж, өргөтгөхөд Японы зүгээс тусалсан зэргийг хамтын ажиллагааны богино хугацааны хэтийн төлөв хэмээжээ. Монгол Улсын дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд Японы дэмжлэг зайлшгүй чухал, мөн Монголын зам тээврийн салбарт хамтрын ажиллах боломжтой байгааг тэр дунд хугацааных гэж үзсэн байв. 

Урт хугацааны хэтийн төлөвийн тухайд Д. Бямбасүрэн хэлэхдээ, “Япон бол Азийн өндөр хөгжилтэй, хүчирхэг техник, технологи их хөгжсөн орон. Монгол бол газрын болоод байгалийн асар их нөөцтэй, ойрын ирээдүйд өндөр хурдацтай хөгжих чадвартай орон. Энэ хоёр орон хоорондоо харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх бүрэн үндэс бий”14 гэсэн байлаа.

Энэ нь Японы санал хүсэлд нийцүүлэн тэдэнд найр тавьсан нь илт байсан боловч түүнээ бас ч хариу болзолтой холбосон хэрэг байв. БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч П. Очирбат Ерөнхий сайд Т. Кайфуг хүндэтгэн барьсан зоог дээр хэлсэн үгэндээ Япон болон Монголын ард түмэн, соёл, үнэт зүйлс, уламжлал, ёс заншил, шашнаараа адил төстэй болохыг дурдаад Монголыг “нарлаг Монгол”, Японыг “мандах нарны орон” гэдэг тухай ярьсан юм. Цаанаа далд утга агуулсан энэхүү бэлгэдлийг Европынхон мэддэг ч гэлээ Азийнхан өөрсөд дотроо хэлэхээр хүний сэтгэлийг ямар нэг хэмжээгээр хөдөлгөдөг ажээ. 

Т. Кайфу өөрийн ярилцлагууддаа Монголын нийгмийн ардчиллыг цаашид үргэлжлүүлэхийн чухлыг байнга сануулж байв. Энэ талаас нь авч үзэхүл Японы Ерөний сайд Д. Сүхбаатар, Х. Чойбалсан нарын бунханд цэцэг өргөсөн нь нилээд анхаарал татдаг. Үүнд Х. Чойбалсан нь 30, 40-өөд оны үед Сталины Монгол дахь гар хөл болж байсан ба монголчуудын таамаглаж буйгаар түүнийг засгийн эрх барьж байх үед 35.000 орчим нам, төрийн зүтгэлтэн, сэхээтнүүд болон Шарын шашны төлөөлөгчид, мөн жирийн лам нарын ч амь насыг хөнөөжээ.15 Түүнээс гадна Японы тоглоомын улс болох Манжгогийн Япон цэргийн ангиуд 1939 онд, өөрөөр хэлбэл Х. Чойбалсан улс төрийн талаар ид идэвхтэй ажиллаж байх үед Халхын голд болсон тулалдаанаар үхлийн цохилт авч байсан түүхтэй. 

Гэвч цаг үе өөр болжээ. Японы цэргийн олзлогдогсдын булшинд цэцэг өргөхийг Японы төлөөлөгчдөд анх удаа зөвшөөрсөн нь Япон-Монголын харилцаа энэ хооронд ямар их намжмал байдалд хүрснийг тодхон харууллаа. Түүнээс гадна Монголын Засгийн газар Дэлхийн 2-р дайнд амь үрэгдсэн япончуудын ясыг Японд шилжүүлэн өгөх, Монголд буй япончуудын оршуулгын газрыг арчлан тордох, мөн Японы цэргийн олзлогдогсдын нэрсийн жагсаалтыг Японд гарган өгөхөд бэлэн байгаагаа илэрхийлжээ.

Ерөнхий сайд Т. Кайфугийн хийсэн төрийн айлчлалын үр дүнгийн тухай Япон-Монголын хамтарсан мэдэгдэлд, 1. ашигт малмал олборлон боловсруулах, 2. төмөр замын салбарт хамтран ажиллах, 3. хоёр орны хооронд зорчих визийн журмыг хөнгөвчлөхийг хоёр талын хамтын ажиллагааны үндсэн чиглэл гэж тодорхойлсон байв.16 Япон Улс Монголд зөвхөн уул уурхай, эрчим хүч, аж үйлдвэрийн салбарт, мөн сэлбэг хэрэгсэл, туслах материал худалдан авахад зориулах болзолтойгоор 2 тэрбум йенийн нэг удаагийн буцалтгүй тусламж олгохоор болжээ. 

Хандивлагч орон, байгууллагуудын Токиогийн Бага хурал

1991 оны 9-р сарын 5-нд Токио хотноо Японы санаачлагаар хийгдэж буй хандивлагч улс орон, байгууллагуудын Бага хурал эхэлж, түүнд Япон, АНУ, Австрали, Герман, Өмнөд Солонгос, Шинэ Зеланд, Сингапур улсууд, Дэлхийн Банк, Азийн Хөгжлийн Банк болон Олон Улсын Валютын Сангийн төлөөлөгчид оролцлоо. Хятад, Бруней, Франц, Итали, Нидерланд, Их Британи, тэрчилэн Европын Холбоо, НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн төлөөлөгчид ажиглагчаар хүрэлцэн ирсэн байв. 

Дэлхийн Банк, Олон Улсын Валютын Сангийн хийсэн судалгаануудад тулгуурлан БНМАУ-ын импортод нэн шаардлагатай зүйлс, тэдгээрийг хэрхэн баталгаажуулах болон Монголын эдийн засгийн бүтцийн хэтийн төлөвийг тодорхойллоо. Дэлхийн Банкны хийсэн судалгаа дараах үндсэн гурван асуудалд төвлөрсөн байв. Үүнд:

1. Монголын эдийн засгийн бэрхшээл аль хэр гүнзгийрснийг үнэлэх, тус улсын нэн тулгамдсан бэрхшээлийг давахад туслах санхүүгийн нөөц бололцоо эрж хайх.

2. Одоо байгаа эдийн засгийн бүтцийн зохион байгуулалтыг бэхжүүлэх, өөрчлөх, шинэ бүтцийг бий болгоход техникийн тусламжийн программ дэвшүүлэх, НҮБ-ын хөгжлийн программаар дамжуулан Монголын эдийн засгийн удирдах байгууллагуудад дэмжлэг үзүүлэх.

3. Монголын удирдлагын болон хандивлагчдыни хамтын нийгэмлэгийн хүч чармайлтыг нэгтгэн зохицуулах механизм бий болгох17 эдгээр болно.

Бага хурлаас 150 сая америк долларын шууд тусламж үзүүлэх, түүнээс 50 саяыг нь Япон Улс дангаараа гаргахаар шийдвэрлэжээ. 

Монголыг “дахин азижуулах” нь

Монгол Улс өнгөрсөн зуунд нэг талаар социалист их гүрэн ЗСБНХУ-ын бий болгосон эвслийн тогтолцоонд, нөгөө талаар улс төр–үзэл суртал– ёс суртахууны үнэт зүйлсийн тухай марксист–ленинист үзлийн тогтолцоонд хатуухан хүлэгдсэнээр ямар нэг хэмжээнд Европын бодлогыг аялдан дагагч болсон юм. Энэ нь бас, ЗСБНХУ хэдийгээр дэлхийн их гүрэн болохыг эрмэлзэж байсан ч үндсэндээ Оросын уламжлалт бодлогын чиг шугамыг үргэлжлүүлэн баримталж байснаас үүдэлтэй билээ. Гэхдээ Орос Улс хэдийнээс өөрийгөө юуны өмнө Европын, зөвхөн тодорхой нөхцөлд Азийн их гүрэн гэж үзсээр ирсэн ажгуу. 

1911 оноос хойш Монгол Улс эн тэргүүнд Европын жишгээр улс орноо хөгжүүлэхийг чухалчилдаг болсон юм. Тус орон Зөвлөлт Холбоот Улсын, хожмоо бас ЭЗХТЗ-ийн цогцолбор хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хүрээнд Дорнод Европын орнуудын техник, технологийг бүрэн хуулбарлах бараг хосгүй гэмээр замыг туулжээ. БНХАУ-тай эхлүүлсэн боловч тус оронд гарсан Соёлын хувьсгалын нөлөөгөөр гэнэт тасалдсан богинохон хугацааны хамтын ажиллагаа ЗСБНХУ болон Дорнод Европ дахь түүний дагуул улсуудыг улам илүү дагахад л түлхэц болсон гэлтэй. Монгол орны улс төр, сэхээтний тэргүүлэх хэсэг бараг тэр аяараа ЗСБНХУ хийгээд Европын бусад социалист улсуудад боловсрол эзэмшжээ. Энэ нь давын өмнө нийгмийн болоод хүмүүнлэгийн ухааны чиглэлээр мэргэжсэн боловсон хүчнүүд өөрсдийн боловсрол, үнэт зүйлсийн үнэлэмжийн дийлэнхийг Европын уламжлалаас олж авсан, үүгээрээ ч Европ төвт үзэл санаа Монгол орны оюуны амьдралд нэвтрэх үүд хаалгыг нээсэн гэсэн үг юм. 

Гэвч монголчуудын хувьд Ази болон Азийн уламжлалтай холбоотой онцлог шинж нь ямагт амь бөхтэй хэвээр үлдсэн юм. Тэд өөрсдийгөө азичууд гэж үздэг, үүнээсээ болж Европ дахь эвслийн түншүүддээ нэг бус удаа буруугаар ойлгогдон, ази хүнийхээ хувьд тэдэндээ гоморхож явлаа. Язгуурын энэ гоморхсон сэтгэл төрийн дээд өндөрлөгүүдийг хүртэл тойрч гараагүй бөгөөд монголчуудын өөртөө итгэх итгэл алдагдсан буюу дутагдаж асны илэрхийлэл болж байв. Монголын нам, төрийн тэргүүн Ю. Цэдэнбал, түүний орос эхнэр А. Филатова нарын гэр бүлээс үүдэлтэй асуудлууд гэхэд л энэхүү язгуурын эмзэглэлтэй холбоотой агаад тэр нь бараг л нийт ард түмний сэтгэлийн битүүхэн шаналлын хэмжээнд хүрээд байсан билээ.

Монгол Улс энэ зуунд ямагт Японы ашиг сонирхлын бүс, нөлөөллийнх нь зорилго байсан тул Монгол дахь сэтгэл зүйн байдал, өөрчлөлтийн талаар япончууд маш сайн мэдэж байжээ. Тухайлбал, Монголын хүн амын доторх Нармай Монголын үзэл ихэвчлэн Японы нөлөөллийн үр дүн байсан юм.

1994 онд Монголд өөрчлөн байгуулалт эхэлсэн үеэс Япон “Азийн монгол ах дүү нартаа” сайн санасан Азийн их гүрэн болон гарч ирэхийг хичээж ирлээ. Энэ үйл явц Японоор давамгайлуулсан Ази-Номхон далайн орнуудын харилцааны сүлжээнд Монголыг хамруулах үндсэн дээр тус орныг “дахин азижуулахад” чиглэсэн, түүнд нь Японы бүхий л үйл ажиллагаа үндсэн зорилгоосоо үл хамааран захирагдах ёстой тусгай концепцид тулгуурлаж байх шиг санагддаг байв. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд, социалист систем мөхөж, тэр бүү хэл сүүлдээ ЗСБНХУ ч татан буугдсаны үр дүнд түүний хууль ёсны залгамжлагч Орос Улсын Монголын талаар баримталж асан их гүрний нэр хичээсэн бодлого нэг хэсэгтээ нам жим болох хандлагатай болсон нь үүнд таатай нөлөө үзүүлсэн билээ. Тэгвэл Нэгдсэн Герман улс урьд өмнө нь БНАГУ-ын Монголд хийж гүйцэтгэсэн их хэмжээний логистик ажлуудыг (БНАГУ нь Монголтой хамтын ажиллагаагаараа ЗСБНХУ-ын дараа л орохуйц чухал үүрэгтэй байсан болов уу) ашиглаж чадсангүй.

Харилцааны энэ шатанд Японы хийж буй үйлдэл сэтгэл зүйн тооцоонд суурилсан нь Японы бодлого ямар авьяаслаг, тактикийн мэдрэмжтэй болохыг илтгэнэ. Улс орон нь бас дахиад Хятадын “аманд” орчих вий гэсэн монголчуудын айдас (энэ нь хэр зэрэг бодитой байхаас үл хамааран) өөрсдийг нь харж хамгаалах хүчтэй улсын далдын хэрэгцээг буй болгосон, харин тэр улс нь бас эдийн засгийн тусламж үзүүлэх үүрэг хүлээнэ гэдгийг Токио харгалзан үзжээ. Тийм учраас Япон нь Монголыг “хамгаалагч Азийн хүчин” мөн гэсэн сэтгэгдэл төрүүлэхийг хичээж байлаа. Гэвч тус улсын ашиг сонирхол нь олон талтай агаад ойр дөт ашигт малтмалаас гадна геополитикийн үүднээс чухал ач холбогдол бүхий бааз суурь болохынх нь хувьд Монгол улсад мөн чиглэж байв. 

Энэ хооронд Монгол улс, түүний улс төрийн элит хэсгийнхний дунд Японыг өөрсдийн “хамгаалагч хүч” гэдгийг хүлээн зөвшөөрөгчид улам нэмэгдлээ. Тухайлбал, 1991 оны 7-р сарын эхээр Монгол улсын парламентийн гишүүд оролцсон удирдах ажилтнуудын зөвөлгөөг тохиолдуулан Монгол Улсын Засгийн газраас гаргасан “Хямралаас гаргах арга замын тухай” баримт бичигт “Япон улстай тогтоосон манай харилцаа өргөжиж байна. Япон улс олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад нэг гол хандивлагч болохын хувьд Монголыг дэмжиж байгаагаас гадна эдийн засаг, нийгмийн олон салбарт хамтран ажиллаж, хүнсний бараагаар тусалж буй ...”18 гэсэн байдаг.

Дээр нэгэнт өгүүлсэнчилэн, Японы албан ёсны хүрээнийхэн 1991 онд Монголыг “Ази тивд Японтой хамгийн найрсаг холбоотой орнуудын нэг” хэмээн үнэлж байв. Ерөнхий сайд Т. Кайфу Монголын хэвлэлд өгсөн нэгэн ярилцлагатаа өнөөх байнга хэлдэг “би Азийн хүний хувьд” гэдгээ давтан, хоёр орныг юу холдуулж байна вэ гэхээсээ нийтлэг юм юу байна гэдгийг онцлох ёстойг дурдаад, “Монгол бол дэлхийн нэг буланд орхигдсон улс биш”, харин “агуу их түүх”-тэй орон гэсэн юм.19

Эдүгээ Японы улс төрчид Монголын “их түүх”-ийг дээхнэ үед монголчуудын дунд Нармай Монголын үзэл санааг дэлгэрүүлэхдээ дуртайяа ашиглаж асан Чингис хаан20 хэмээх түүхэн бие хүнтэй холбон үздэгийг ойлгож болох. Яагаад гэвэл энэ нь Монгол дахь Оросын нөлөөний үлдэгдлийг яваандаа бүрмөсөн үгүй хийх боломжийг ч мөн олгож байгаа билээ. 

Урьдын авран хамгаалагч ЗСБНХУ нь 1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг Монголд ёслон тэмдэглэсний дараа түүнийг феодалын бурангуй этгээд хэмээн тунхагласан нь түүнийг монголчуудын дотор далд байдаг үндэсний үзлийгнь сэргээх бэлгэдэл дүр болж магадгүй гэж болгоомжилсных аж. Тухайн үедээ монголчууд үүнийг өөрсдийг нь гүнээ басамжлан гутаасан явдал гэж хүлээн авснаа эргээд хэзээ ч мартаагүй юм. Гэвч Зөвлөлтийн нөлөө 1989/90 онуудад өмхрөн уналаа. Гэлээ ч гэсэн Японы тал, нэгэн цагт монголчуудын их эзэн байсан тэр хүнийг хожмоо цагаатгах үйл ажиллагаа үндсэндээ болсон “Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ой”-д зориулсан Бага хурлын босгон дээр түүхэн бие хүн – Чингис хааныг Монголын талаар явуулах бодлоготоо хурдасгагч элемент болгон ашиглажээ. Тиймийн учир орчин үеийн улс төрийн бодлого, Чингис хаан хоёрын хооронд ямар нэг хэлхээ холбоо үүсгэхийг удаа дараа оролдсон, Японд бичигдээд монгол хэлээр нийтлэгдсэн материалууд Монголын сонин хэвлэлээр улам их гарах болсон юм. Эдгээр өгүүллийн нэгэнд “Уудам хээр талын орон Монголд ардчиллын үйл явц эрч хүчтэй эхэлснээр Чингис хаанаа дээдлэн бишрэх үзэл дахин дэлгэрсэн билээ. МАХН засгийн эрхийг дангаар барьж байсан энэ оны хаврыг хүртэл Чингис хааныг “ардын дайсан”, түүнийг шүтэн дээдлэгсдийг хувьсгалын эсэргүүчүүд гэж үзэж байжээ. Гэвч Азийн социалист орон болох Монгол өдгөө олон намын тогтолцоонд шилжиж, чөлөөт, ардчилсан сонгууль явуулсан анхны улс болов. Хүн амын дийлэнх нь одоо Чингис хааныг “үндэсний баатар” хэмээн бахархал дүүрэн ярих болсон байна”21 гэсэн нь бий.

Тэг тэгсээр Японы эрдэмтэд монголчуудтай хамтран “Гурван гол” төслийг хэрэгжүүлсэн нь монгол хүний үндэсний ухамсар сэргэж эхэлснийг ч бас бодолцсон хэрэг байсан бөгөөд уг экспедицийн зорилго нь Чингис хааны онгоныг олоход оршиж байв. Тэгээд ч экспедицийн анхдагч концепцид уг онгоныг олсон тохиолдолд архелогийн малтлага хийхээр тусгасан байлаа. Гэвч монголчууд хэвлэл мэдээллээрээ дамжуулан Монголын эзэн хааны булшийг ухаж төнхөхийг эсэргүүцээд эхэлмэгц Японы тал экспедицийн гол зорилгыг мөнхүү онгоны байгаа газрыг олсноор хязгаарлахаар болсон юм. 

Монголчуудын үндэсний ухамсрыг хүчтэй болгох гэсэн япончуудын зүтгэл сүүлдээ үр ашиггүй тийшээ хандах болжээ. Япон нь 20-иод оноос эхлэн монголчуудын үндэсний үзлийг өөрсдийн геополитикийн зорилготоо ашиглах сонирхолтой байсан22. Хятадтай холбоотой асуудал дээр бол япончуудад Монголын үндэсний үзлийн хэрэгцээ байхгүй юм, учир нь монголчууд хятадуудтай ямагт болгоомж сэрэмжтэй, зайнаас харьцдаг. Геополитикийн талаасаа бол харин монголчуудын үндэсний үзлийн зорилго чиглэлийг давын өмнө Зөвлөлтийн эсрэг, үндсэндээ мөн Оросын эсрэг хандуулах нь тун зүйтэй юм шиг санагдаж байв. Гэтэл Зөвлөлт Холбоот Улс задарч, мөн Орос Улс Монголоос эрс нүүрээ буруулснаар дээрх зорилго чиглэл утга учраа алдсан юм. 90-ээд оны эхээр дүрэлзэж эхэлсэн язгуурын үндсэрхэх үзэл улам л явц муутай байх шинжтэй боллоо. Улс орных нь эдийн засаг уналтанд орж, төрийн ажил бүхий л салбарт суларч байхад монголчууд, хэдийгээр түүнийг нь ойлгож болох ч үндсэрхэх үзэлтэйгээ улам бүр зууралдсаар байсан юм. Монголын төр тогтворгүй болох аваас бүс нутаг дахь зарим нэг ашиг сонирхолд нь аюул учирч болзошгүй гэж үзсэн Япон (Хятад албан ёсоор зарлаагүй ч нууц санаархал бол байж болно) тооцоогоо өөрчилж, мэргэжилтнүүдийнхээ нэгээр Монголын хэвлэлд “Танайд нэг хүнийг тахин шүтэх ихэд дэлгэрч байх шиг байна. Танай орны түүхэнд Чингис их үүрэг гүйцэтгэснийг би үгүйсгэхгүй ... Хэрэв Чингис хаан амьд сэрүүцсэн бол “Намайг ингэж хоосон магтаж байсны оронд улсаа хөгжилтэй орон болгох талаар юм хийгээч” гэж хэлэх байсан даа.”23 хэмээн тунхаглуулж байлаа.

Тийм учраас сүүлийн үед улам бүр идэвхжиж байгаа ч үндсэндээ амьдрах чадваргүй, өөрөө аяндаа замхарч буй Монголын үндсэрхэх үзлийн илрэлүүдийг бүтээлч чиглэл рүү хандуулахыг Японы зөвлөхүүд оролдох болжээ. Тэгэхдээ тэд Японы хөгжлийн замналын туршлагыг эн тэргүүнд тавьдаг байв. “Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжих шилжилтийн онцлог”-ийн тухай асуусан асуултанд Олон Улсын Менежментийн Холбооны орлогч дарга И. Хироно хариулахдаа, “Энэ чухал асуудал. Танай хувьд гэвэл Монгол ухаан, Монгол сэтгэлгээ, тэргүүний технологи гэсэн гол онцлог зайлшгүй байх учиртай. Монголоо гэсэн сэтгэлээ хэзээ ч орхиж болохгүй. Япончууд хэдэн жилийн өмнө “Япон сэтгэлгээ, өрнөдийн технологи” гэж ярьж байсан бол өнөөдөр “Япон сэтгэлгээ, Япон технологи” гэж ярих боллоо.”24 гэсэн байдаг юм.

Монголчууд юу хүсэн хүлээж байв

Монголын хүн амын дунд Япон орны тухай ойлголт сүүлийн жилүүдэд ихээхэн өөрчлөгджээ. Тус орон нээлттэй болж, мэдээллийн хэрэгслийг ардчилснаар газар зүйн хувьд ойр дөт оршдог эдийн засгийн аварга том гүрний тухай мэдээлэл ямар ч саадгүй нэвтрэх боломжтой болов. Гэвч ердийн худалдааны тээврийн тухайд орчин үеийн аргаар логистик төлөвлөлтийг нь хичээж сайн хийлээ ч Монголоос Япон хүртэл дөч хонож хүрэх хэвээр байна.

Тэр тусмаа БНМАУ-ын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газрын хооронд 1991 онд байгуулсан “Монгол улс Хятад улсын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах болон буцах, дамжин өнгөрөх тээвэр хийх тухай ” хэлэлцээр сонирхолтой шинэ хэтийн төлөвүүдийг нээсэн байж болох юм.

Японыг сонирхох монголчуудын сонирхол нэмэгдсэн нь 1992 оны 12-р сард Монголд явуулсан санал асуулгаас харагдлаа.25 Санал асуулгын үеэр түүнд оролцогсдын 25,3 хувь нь Японыг сонирхдогоо илэрхийлжээ (удаах байруудад Орос 25,2 хувь, АНУ 14,5 хувь, Герман 5,5 хувьтайгаар тус тус ордог). Дөнгөж 14,7 хувь нь “Япон улс өөрт нь танил санагддаг” гэж хариулсан боловч (42,0 хувь нь сайн мэдэхгүй, 43,1 хувь нь өөр бодолтой) 26,0 хувь нь Японд заавал очиж үзэх хүсэлтэй (Орос 17,6 хувь, АНУ 14,0 хувь, Герман 7,4 хувь) гэсэн байна. Асуугдсан хүмүүсийн 47,1 хувь нь “Япон” гэдэг үгийг эдийн засгийн өндөр хөгжилтэй орон гэсэнтэй ижил утгаар ойлгодог гэдгээ илэрхийлсэн байв. Нөгөө талаар санал асуулгад оролцсон монголчуудын ямартай ч 19,9 хувь нь “Япон” гэдэг үг тэдний хувьд Халх голын тулалдаантай (Монгол-Зөвлөлтийн цэргүүд Монголын дорнод хилийн Халх гол дээр япончуудыг ялсан юм) холбоотой таагүй мэдрэмж төрдөг гэжээ. Санал асуулгад оролцогсдын хувьд харин Япон-Монголын хамтын ажиллагаанаас чухам ямар зүйл хүсэн хүлээж байгаа нь төдий л тодорхой бус байсан аж. Тухайлбал: хоёр талын харилцааг хөгжүүлэхтэй холбогдуулан 22,2 хувь нь шинжлэх ухаан, соёл, боловсролыг хөгжүүлэх, 15,0 хувь нь үйлдвэрүүд байгуулах, 14,2 хувь нь хүнсний хангамж, амьдралын түвшнийг дээшлүүлэх, 14,0 хувь нь эрчим хүчний болон зам тээврийн дэд бүтцийг барьж байгуулах, 13,3 хувь нь мэргэжилтнүүдийг сургах, 11,7 хувь нь ашигт малтмал боловсруулах, 4,0 хувь байгаль орчны салбарт хамтран ажиллахыг тэргүүн зэрэгт тавьсан байв. Энэ бүх санаа бодлыг дан ганц Монгол Улстай холбогдуулан хэлсэн нь мэдээж, гэвч санал асуулгад оролцогсдын 79,7 хувь нь бас Монгол-Японы хамтарсан үйлдвэр, компаниуд байгуулахыг хамтын ажиллагааны хамгийн чухал хэлбэр гэж үзэж буйгаа онцолсон байна.

Засгийн газар чухам ямар үр дүн хүсэн хүлээж байгааг 1992 оны 12-р сард төр засгийн Ардын эрх сонинд Элчин сайд С. Дамбадаржаагийн нийтлүүлсэн “Японы тусламж – миний бодол” хэмээх өгүүлэл илэрхийлж чадсан болов уу. Тэрээр уг өгүүлэлдээ дараах зүйлсийг Япон-Монголын ирээдүйн хамтын ажиллагааны гол чиг шугам гэж томъёолсон байв. Үүнд:

“1. Япон-Монголын Эдийн засгийн хороо, Монгол-Японы Эдийн засгийн харилцаа эрхэлсэн комиссын бүтэц, үүрэг нь хоёр орны харилцааны хөгжлийн түвшинд тохирохгүй болсон тул өөрчлөн байгуулах. Ийнхүү өөрчлөн байгуулагдсан хороод нь эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааг дунд ба урт хугацаагаар хөгжүүлэх судалгаа хийж, санал дэвшүүлж байх.

2. Монголын экспортыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Японы Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийг нэмэгдүүлэх, хувийн компаниудын хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр өсгөх. Үүний тулд эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг буй болгох. Тухайлбал,хөрөнгө оруулалтыг хөхүүлэн дэмжих, харилцан хамгаалах, давхар татвараас чөлөөлөх гэрээ, хэлэлцээр байгуулах. 

3. Жайка (Японы олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг)-тай хамтран ажиллах хүрээ, хэмжээг өсгөх. Уг байгууллагын үйл ажиллагааны олон янзын арга хэлбэрийг сайтар судалж ашиглах.

4. Монгол орны онгон байгаль орчныг хамгаалах, тэтгэх чиглэлээр хамтын ажиллагааг өсгөх.

5. Муж, аймаг, хотуудын хооронд, түүнчлэн засгийн газрын бус байгууллагуудын хооронд шууд хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх.

6. Хоёр талын ашиг сонирхолд тохирох бүс нутаг, зарим сумдыг шилэн авч тэнд онцгой анхаарал тавьж загвар жишээ болохоор хөгжүүлэх.

7. Хоёр орны хооронд үүсэн тогтож буй түншийн сайн харилцааны хөгжил нь харилцан итгэлцэхээс шалтгаална. Манай тал гэрээ хэлэлцээрээр авсан үүрэг, амласан тохиролцоогоо сайтар биелүүлдэг найдвартай түнш болохоо юм бүхэн дээр нотлон харуулж байх нь юунаас ч чухал.

8. Японы иргэд, хувийн болон олон нийтийн байгууллагаас ирүүлж буй тусламж, хандивыг очвол зохих байгууллага, хүмүүст нь хүргэх тооцоо бүртгэлийг хөтлөх, тэдгээрийн зарцуулалт, ашиглалтад хяналт тавьж байх жижиг чамбай алба аль нэгэн яам, олон нийтийн байгууллагын ивээлд аж ахуйн тооцооны үндсэн дээр ажиллуулах цаг болсон мэт санагдана” гэжээ.26

1 The Secret Russo-Japanese Convention of 1907; Secret Convention between Russia and Japan in regard to Mongolia of 1912, V. A. Yakhontoff, Russia and the Soviet Union in the Far East, London 1932, 375-376, 379-р талуудад үзмү. 

2 Хамтран ажиллах бололцоо байна, Үнэн, 1989.05.09.

3 Мөн тэнд.

4Мөн тэнд.

5Мөн тэнд.

6 U. B. Barkmann, Zu den japanisch-mongolischen Beziehungen, 1989 (interne Analyse).

7 Өр төлбөрийн асуудлыг зохистой шийдэх боломж бий, Үнэн, 1990.03.07. 

8 Ардын Эрх, 1990.02.26.

9 Хироно БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Удирдлагын академид мөнгөний эдийн засаг, төсөв, мөнгөний бодлогын талаар хичээл зааж байв. Түүний лекцүүд монгол хэлээр товхимол болон хэвлэгджээ. “Зах зээлийн эдийн засаг”, профессор Хироногийн цуврал лекцүүд, Улаанбаатар 1990, 62-р талд үз.

10 Ардын Эрх, 1990.02.26.

11 Ёшинобу Эмото, Чингис хаан юу гэх байсан бол?, Ардын Эрх, 1991.06.05.

12 Албан ёсны айлчлал, Ардын Эрх, 1991.06.13.

13 Дорнод Монголыг өргөн цар хүрээтэй судлах Японы төслүүд энэ үед нэгэнт хэрэгжиж эхлээд байлаа. 1991 онд гараагаа эхэлж, гурван жилийн хугацаатайгаар төлөвлөгдсөн “Уудам Тал” төсөл Монголын өмнөд болон дорнод нутгууд дахь түүхий эдийн нөөцийг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр судалж, түүндээ дүгнэлт өгөхөд чиглэж байв. Монголын өмнийн говь, Баянхонгор аймгийн нутгууд дахь бэлчээр, усны хангамж, сүргийн бүтэц болон малчин айл өрхүүдийн амьдралыг голчлон судлах зорилго бүхий “Говь” төслийн хүрээнд 1990-1992 оны хооронд дээрх нутгууд руу гурван ч экспедиц илгээжээ. Уг төслийн хүрээнд их говьд шигтгээ хотууд байгуулах, нар, салхины эрчим хүчийг ашиглах, тэрчилэн орчин үеийн үйлдвэрлэлийг уламжлалт технологитой холбох тухай санаа ч хөндөгдөж байлаа. Экспедицийн ахлагч М. Онукигийн хэлсэнчилэн, уг төсөл Монгол төдийгүй “Япон тэнгисийг хүрээлэн амьдарч буй улс үндэстнүүд”-эд ч ач холбогдлоо өгөх аж. “Говь” төсөлд үнэлэлт дүгнэлт өгөхдөө, Дорнод Монголд нэвтрэх нь гаднаас ажиллах хүч авчрахад зайлшгүй хүргэх тул тэдний ажиллаж, амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх ёстой болно гэдгийг анхаарлынхаа гадна үлдээх учиргүй билээ.

М. Онуки, Монголын хөгжлийн өвөрмөц зам ба Япон-Монголын “Говь” төсөл, Улаанбаатар 1992.

14 Д. Бямбасүрэн, Харилцааг XXI зуунд чиглүүлнэ, Ардын Эрх, 1991.08.16.

15 U. B. Barkmann, Erste Anmerkungenzu einem traurigen Kapitel der mongolischen Geschichte – die 30-er Jahre, Asien, Afrika, Lateinamerika, vol. 20(1993), 1043-1062-р тал. 

16 Монгол-Японы хэвлэлийн хамтарсан мэдээ, Ардын Эрх, 1991.08.15; мөн Д. Дүнгэр-Яайчил, Монгол-Японы харилцаа: Зүүн Хойд Азийн олон улсын харилцаанд гүйцэтгэх үүрэг, Дорно дахины судлал (Улаанбаатар) 2(1990), 10-13-р тал; А. Буянтөгс, Мангал-Японы эдийн засгийн харилцаа, North-East Asian Studies (Ulaanbaatar) 1(1992), 13-14-р тал. 

17 Ардын Эрх 1991.09.20, Засгийн Газрын Мэдээ “(1991 оны 10-р сар)”.

18 БНМАУ-ын эдийн засгийг хямралаас гаргах арга замын тухай, Ардын Эрх, 1991.07.02.

19 Ардын Эрх, 1991.08.16.

20 Чингис хаан (1162?-1227): Монголын их хаан; 1206 онд монгол овог аймгуудыг нэгтгэж, хатуу төвлөрсөн засаглал бүхий хаант улсыг байгуулсан. Хятадын үлэмж хэсэг, мөн Каспийн тэнгис хүртэлх Лалын шашинт улсуудыг эзлэн авсан.

21 Монгол дахь ардчиллаар Чингис хаан цагаадаж байна, Сакура сэтгүүлийн цэц 1990.

22 U. B. Barkmann, Bemerkungen zum mongolischen Nationalismus – ein Versuch I, Humboldt-Journal zur Friedensforschung 3(1992)1(1993), 80-91-р талууд.

23 Ёшинобу Эмото, Чингис хаан юу гэх байсан бол?, Ардын Эрх, 1991.06.05.

24 Ардын Эрх, 1990.08.14.

25 Монголын ард олны санал бодлын өнөөгийн дүр төрх, Ардын Эрх, 1992.12.02.

26 С. Дамбадаржаа, Японы тусламж, миний бодол, Ардын Эрх, 1992.12.08.