Монгол “хүн” яаж бүтсэн бэ?

"Өдрийн сонин"-д хагас жилийн турш цувралаар хүргэж байсан “Б.Цэнддоо. Монгол;11 үгээр” ном саяхан хэвлэгдлээ. Номын талаар зохиогчтой хийсэн ярилцлагыг дор нийтлэв.

-Таны шинэ бүтээл “Монгол-11 үгээр” ном тун саяхан уншигчдад хүрлээ. Баяр хүргэе. Номынхоо нээлтийг яаж хийх вэ?

-Баярлалаа.Ном нээх ёслол бол оюуны ертөнцийн том баяр мөн. Гэхдээ, НЭПКО хэвлэлийн газар л гэхэд жилдээ 150-200 орчим ном гаргадаг. Гарсан ном болгоноо нээж ёслол үйлдвэл, юун номоор бизнес хийх вэ, түүний оронд “хундага тавилгүй шампанск тулгаж, хутга тавилгүй тоорт зүссээр” таарах биз. 

    Зарим зохиогч, онцгойлон үзүүштэй бүтээлийг нээх ёслол бол хийнэ ээ хийнэ. Хоёрдугаарт, гадуур юу болоод байгаа билээ, хүн цуглуулж баяр ёслол хийж болж байгаа билүү, юү билээ? 

    Нөгөө талаас, номын нээлт хэдхэн зочинтой явцуу ёслол байхаа больж эхэлсэн, угаасаа. Даяаршиж тэгширсэн ертөнцийн шинэ технологи хэдэн арав, олон зуу, мянга мянга, чадал нь хүрвэл сая живаа зочинтой уулзах боломж нээсэн. Ер нь бол, манай шинэ бүтээлийг авч байгаа, нийтийн сүлжээгээр номын агуулгатай танилцаж, бидний хийсэн “лайв”-ыг үзэж оролцож байгаа хүн болгон л НЭПКО-гийн шинэ номын нээлтэд орж байгаа л гэсэн үг.

-Жилдээ 150-200 шинэ ном гаргана гэдэг манай нөхцөлд их үү, бага уу? Бага ч юм шиг санагдаад...

-Хэвлэх үйлдвэртэй хүн жилдээ 200 ном хэвлэсэн бол хэтэрхий бага, бараг сул зогссонтой адил. Бас номын дэлгүүртэй айл оны турш 150 ном зарсан байвал дансаа дугуйлж мэдэх бага тоо. Харин, сонгодог утгаараа ажилладаг хэвлэлийн газрын хувьд хангалттай үзүүлэлт. 

   Зарим хүн а.хэвлэлийн газар, в.үйлдвэр, с. номын худалдаа гэсэн гурван өөр бизнесийг нэг юм шиг ойлгоод байдаг. Хэвлэлийн газар нь тодорхой номуудыг сонгон хэвлүүлж зах зээлд борлуулдаг бизнес. Хэвлэх үйлдвэр нь ном сонин хэвлэдэг машин ажиллуулж бизнес хийдэг хүний ажил. Номын худалдаа бол тэдний гаргасан номуудыг нь жижиглэн зарж ашиг унагаадаг бизнес. Бие биенээ шүтсэн бизнесийн орчил юм даа.

   Чөлөөт ертөнцөд дээр гурван бизнесийг шугамаар нь эзэмшин гурвууланг нь ажиллуулдаг бизнес байна. Болохгүй юм байхгүй. Уул уурхай малтангаа тариа ногоо тариад, бас хэвлэл мэдээлэл эзэмшээд явж болж байхад.

  Харин манай компани бол хэвлүүлэх номоо сонгож бэлдээд аль нэг үйлдвэр, жишээлэхэд “Мөнхийн үсэг”-т ч юм, эсвэл Европ, заримдаа бүр Австралид хүртэл хэвлүүлээд, номын янз бүрийн дэлгүүрүүдээр борлуулдаг.

-Австралид... гэв үү? Шууд л “Үндэсний үйлдвэрлэл”-ээ дэмжихийн оронд яагаад гадаадад хэвлүүлж байгаа юм бэ? Хил гаалийн татвар нэмэгдэхээс эхлээд, тээврийн зардал шингэсэн ном үнэтэй гарч таарна.

-Манай хэвлэх үйлдвэрүүдийн чанар сайн болж байгаа, дашрамд хэлэхэд. Гэхдээ л DK –гаас эхлээд Өрнөдийн зарим компани ном хэвлэлийн өндөр стандартаа нэг түвшинд барих үүднээс өөрснөө хэвлэж өгдөг. Монголоор байтугаа, орос, хятадаар гарах номыг ч тэгдэг. Ялангуяа шинжлэх ухаан-танин мэдэхүй, амьд байгалийн тухай номууд жаахан өртөгтэй гардаг нь ийм учиртай. Гэхдээ, дааж давшгүй өндөр үнэ тавьчихаад агуулахаа манаж сууснаас, хэр тааруу үнээр хэд гурвыг зарсан нь дээр гэдгийг зах зээл өөрөө сургаад өгдөг хорвоо хойно, номын үнэ наанатай цаанатай тогтоогддог. 

   Харин “Үндэсний үйлдвэрлэл” гэснээс энэ ойлголт явцуурсаар байгаад “Монгол хүн заавал худалдан авах үүрэгтэй. Өөр сонголт хийх эрхгүй” бараа бүтээгдэхүүн бий болохоо шахаж байна. Юү вэ, сүүлдээ “эх орондоо хайртай л юм бол гадаадын бүтээгдэхүүнээс татгалзаж миний барааг хэлсэн үнээр минь ав” гэж тулгахнээ янз нь. Ийм юм гэж юу байх вэ дээ. Эртүүд нэг хүн бичсэн байна лээ “Төрөөс дэмжлэг нэхэж байгаа бол ямар юмных нь үндэсний үйлдвэрлэл, үндэсний бизнес байх вэ. Наадахыг чинь халамжийн үйлчилгээ гэдэг юм” гэж.

    Хэрвээ би “Гадаад ном уншихаа боль, битгий орчуул, хилээр бүү оруул. Миний бичсэн номыг л ав” гэж бархирвал ямар харагдах вэ? Бүгдээрээ шоолно биз дээ.

    Харин ч гадаадын ном зохиол өргөнөөр оруулах, орчуулахын хэрээр, манайхан дэлхийн шилдэг бүтээлүүдийг уншихын хэрээр, бид дэлхийн жишигт хүрсэн уншигчийн санаанд нийцэх бүтээл гаргахаас өөр аргагүй болж өсч дэвждэг юм байгаа биз дээ.

   Жишээлэхэд, НЭПКО хэвлэлийн газар 10 жилийн өмнө Британника ширээний нэвтэрхий толийг эрхийг авч, монгол контентоор баяжуулан гаргасан. Үр дүнд нь манай улсын нэвтэрхий толийн бүтээмж стандарт дэлхийн жишигт очсон. Дээр нь Хроника ГМБХ-ын он дарааллын бичиг, National geographic-ийн “Түүхийн альманах” орж ирснээр бидний түүхэн дарааллын бичиг үйлдэх, түүхийн ном гаргах чадвар зүйрлэшгүй дэвшсэн.

-Манай сонин бараг жилийн туршид таны номын шинэ бүлгүүдээс уншигчдадаа хүргэж байсан. Сонинд гарснаас хэр өөр болсон бэ?

-Миний номыг гарахаас нь өмнө, нарийндаа бол бичиж дуусахаас нь ч өмнө уншиж эхлэх завшаан тохиодог хүмүүс бол “Өдрийн сонин”-ы уншигчид. Олон номын эхний бүлгүүд гараас гарахдаа л тус сонины уншигчдад хүрч эхэлсэн байдаг. 

    Юуны өмнө номын агуулгын 20 орчим хувь л урьдчилсан байдлаар уншигчдад хүрсэн болов уу? Бас тэр хэсгүүд нь зохиомж, бичлэгийн хувьд жаахан ч болов зөрөөтэй. Зүйрлэн хэлбэл: онгоцоор нисээд харах зүйлс, машинаар явж үзэх орчин, зурагтаар тольдох үзэмж бүгд өөр өөр байдаг шиг, номд орсон, сонинд гарсан, тэр байтугаа, вэб хуудсаар дамжуулах зүйлсийг ялгаж өгөх хэрэгтэй байдаг. 

-Нэрээс нь харахад Монголын тухай ном. Гэхдээ Монгол гэдэг бол хэтэрхий өргөн дэлгэр ойлголт.

-Тиймээ, Монгол гэдэг ойлголтыг 11 үгээр байтугаа, 11 мянган сэдэвт ч багтаашгүй. 

    Улсынх тухай гэхээсээ илүү хүнийх нь тухай, хүнийх нь тухай гэхээсээ илүү зан чанар, ёс суртлынх нь тухай, ёс суртлынх нь тухай гэхээсээ оюун санааны илүү үнэт зүйлс нь бүрэлдсэн ахуй орчны тухай өгүүлэхийг хичээсэн ном юм. Арван нэгэн сэдэвт хуваагаад авч үзсэн хэрэг. “Одон орон таван үгээр”, “Математик 30 минутад”, “Хятад орныг 10 үгээр” гэхчлэнгээр хэлбэржүүлсэн ном зөндөө бий. Тийм зохиомжийг ашиглан 11 үгээр буюу тийм тооны сэдвээр өгүүлсэн зохиомж юм даа.

    Энд түүх, хэл, төр, хууль ёсны түүхийг голлон авч үзээгүй. Гэхдээ төрийг үзэх үзэл, хууль цаазанд хандах өнцөг нь яаж бүрэлдсэн тухай бий. 

     Тухайлбал, Загасны тухай ярихдаа ийм сэлүүртэй, тийм тйим хайрстай гэж эхлэхийн оронд усыг нь авч үзээд, улмаар усанд амьдардаг учраас уушигний оронд заламгайтай байх учиртай гээд явсантай агаар нэг. 

   Аялан байлдагч, нүүдэллэн аж төрөгч малчин явсан хүмүүс хуарангийн дэглэм дор хотшихоороо суурин иргэншлийн үнэт зүйлсийг юу гэж хардаг юм бэ? Энэ тухай л өгүүлэх юм.  Монголчууд махан хүнс түлхүү хэрэглэдэг гэхээсээ илүү яагаад махан хүнс голлохоос өөр аргагүй болсныг бид ярьдаг биз дээ. Тэрэн шиг.

     Зориуд хэлье, Социализмыг муулах гэж бичсэн юм биш. Харин Соцлагерть далан жил "суугаад" суллагдсан үндэстний араншин яаж эвдэрдгийг харуулах гэж хичээсэн.

-Монголчууд хотшин суурьшаад бараг зуун жил болох гэж байна. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойг ирэх жил тэмдэглэнэ гэдэг утгаар асууж байна.

Тал нутагт эрх дураараа аялан байлдаж, нүүдэллэн аж төрж явсан монголчууд хуарангийн дэглэмээр, лагерлан хотшиж эхлээд ийм хугацаа өнгөрчээ. 1921 оны хувьсгал ч тэр, МАН ч тэр монгол эх орныхоо төлөө, монголчууд анх сэдэж хийсэн хувьсгал, үзэл санаа юм. Даанч үр дүн нь коминтерн, Зөвлөлт засагт завшигдан булаагдсан гэж хардаг. Монгол хүний сонголт гэхээсээ илүү хувь тавилангийн тулгалт байсан хэрэг. Энэ үйл явдлын үр дүнд малчин ардууд хотшин суурьшиж эхэлсэн ч нь үнэн боловч жам ёсны бус дэглэмд орсон. Гэр хороололд амьдарч байсан хүн шоронд орсныг орон сууцанд амьдарч эхэлсэн гэж үзэх ч хэцүү, үзэхгүй ч хэцүү, мөн үү? Тэр мэт.

-Түүхийг бахархан магтах, эсвэл муушаан жигших үзэл санаа нь үнэнийг гуйвуулахад хүргэдэг. Харамсалтай нь ХХ зуунд бидэнд олдсон түүхийн боловсрол нь дэглэмийнхээ үзэл сурталтай холилдсон. Магтдаг зүйлээсээ сүүдэр олохоос эмээдэг, муулдаг хэсгээсээ гэрэл харахаас дальдардаг болсон нь социалист дэглэмээс бидэнд үлдээсэн гамшигт өв. 

    Иймээс магтаж явсан хэсгийнх нь алдааг гаргаад ирэхээр “Түүх үгүйсгэлээ” гээд бархираад эхэлдэг дээ. Мөнөөх л гамшигт өв. Тэднээс “түүхийг үгүйсгэнэ” гэж яадгийг асуухаар хариулт байдаггүй. Их л сайндаа “Өнгөрснөө муулж болохгүй” гэнэ. Хариуд нь “За тэгвэл, Хүрээг Сю Шүжан эзлэсэн нь ёстой гоё гэх үү” гэхээр таг болох жишээний. 

   Түүхийн ухаан нь өнгөрсөн үед яг юу болсныг хэлэх ёстойгоос биш, зөвхөн гоёыг нь түүж ярих, эсвэл муухайг нь ялган харуулах учиргүй биз дээ. Харамсалтай нь, олон хүн өөрт нь зориулаад (өөрийг нь хуурах гэж) гуйвуулж өгсөн түүхээс бусдыг “гуйвсан түүх” гэж хэлбэрэлтгүй итгэсэн хэвээр яваа. Төөрөгдлөө мухар сүсэг болгосон тэд маань нүднийх нь боолтыг авах гэсэн хүнтэй өсөрхөхийг яана? Ёстой л “тавилан” юм даа.

    Өнөөх, “хэрэг хийсэн биш, паартай байшинд суучихлаа” гэдэг онигоо шиг мянганы тэртээх нүүдэлчний загвараар амьдарч явсан хүмүүсийн амьдралд социализм байгуулснаар наанадаж бичиг үсэг, эрүүлийг хамгаалах гээд дэвшил зөндөө гарчээ. 

    Жам ёсны дэвшлээр олддог эдгээр соёлын ололт нь хувьсгалт хүчирхийллийг зөвтгөх шалтгаан биш юм. Бод л доо, хүний өмчийг хураахгүй бол үсэг тогтоохгүй, лам нарыг алахгүй л бол шүдээ угаахгүй байсан явдал огоот үгүй. Үлгэрлэвээс, чамайг төрөх үед зуны эхэн сар гарч байсан бол чиний сайных огоот биш, харин чи эхийн хэвлийд намар оройхон олдсных биз дээ.

    Хуаран гэснээс, социализм бол орон даяараа сэрдэг, унтдаг, бас гимнастик хийдэг цагтай байсан юм шүү, олон юмыг орхиод ярихад. Хөдөөгийн суурин бүрт гадаа чанга яригч тавьж, радио сонсгодог. Дууг сулруулах, хаахыг хориглоно. Хотын айл бүрт “унтраахыг зөвшөөрдөггүй” шугамын радио байсан. Яг л Жорж Орвэлийн "1984" шиг. 

     Өглөө 6 цагт нойрон дунд радио дуугаран орон даяар өөрийн эрхгүй сэрдэг, орой 11 цагт радио таг болохоор нь чих амарч унтдаг. Өдөр 12.30-д (байхаа) Радиогоор “Улаанбаатараас ярьж байна. Өдрийн гимнастикт бэлтгээрэй. Хөлдөө мөрний хэмжээтэй зай авч...” гэхээр цөмөөрөө ажлаа орхиод коридортоо гардаг байсан юм шүү.

-Зарим хүн тэр үеийг хамгийн жаргалтай цаг үе байсан гэж хэлдэг.

-Өнөөдөртөө сэтгэл хангалуун бус байгаагаа илэрхийлэх нэг арга бол өнгөрснөө магтах шүү дээ. Машинаа шаварт суулгачихаад “Зус гэж, явган явсан бол өдийд хүрчихсэн байх ёстой” гээл үглэж зогсдог. Өршөөлөөр суллагдчихаад “Наранд хэрэг алга” гээд явдаг хүн байдаг. Иймээс, өнгөрснөө магтаж байгаа хүний “өнгөрсөн үе сайхан байсан” гэсэн огт биш. Зүгээр л, энэ хүн өнөөдөртөө сэтгэл ханамжгүй байгаа юм байна гээл ойлгочих.

-Ядаж л хулгай бага байсан гэх юм. Социализмын үед.
-Харин ч эсрэгээрээ. Нийтээрээ хулгайлдаг, тэрийгээ нийтээрээ хэвийн зүйл гэж үздэг. Төр нь ч иргэнээ муухайгаар тонодог. Иргэн нь ч боломжоороо хариугаа авдаг тогтоц. Социалист өмч хулгайлбал цаазаар авдаг, иргэний амины өмчийг хулгайлсан бол тэгдэггүй байсан гээд бод. Хулгай хоёр янз байгаа биз? Сайн хулгай ба муу хулгай. Төр нь иргэнийхээ өмчийг, жишээлэхэд малыг нь “хулгайлбал” социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа ялж байгаа хэрэг. Харин төрийнхээ социалист өмчийг иргэн нь хулгайлбал цаазаар авах гэмт хэрэг. Гэтэл, иргэн иргэнийхээ юмыг өмчийг хулгайлбал жирийн гэмт хэрэг.

    Ийм ертөнцийн гишүүд огт хулгай хийдэггүй хүн болохын оронд “зөв хулгай” хийхийг л хичээнэ биздээ.

    Тэр дэглэм бол хулгай л хийхгүй бол хөрөнгө баялаг хуримтлуулах байтугаа хэвийн аж төрөх боломжгүй тогтоц шүү дээ. Өмчтэй байхыг мөлжигч феодал гэдэг, баялаг бүтээхийг сорон мөлжих гэдэг нэртэй байсан. Өмчгүйгээр, баялаг бүтээхгүйгээр яаж юмтай болох вэ, хулгай хийх л үлдэж байгаа биздээ. 

   Цаана нь тодорхой хариуцах эзэнгүй улсын өмч гээд сул хэвтэж байна. Чадлаараа багтаамжаараа хулгайлж, хольж сольж л амьдарна шүү дээ. Малчид л гэхэд нэгдлийн малнаас тарганаас алж идээд үхчихлээ гэж мэлзэнэ. Хамгийн гэгээнээр үйлдэж байгаа жишээ гэхэд тарган малын оронд нь аминыхаа туранхай, оёгтой үхэнгээ алдсан юмыг тавиад “Социализм гуай, танай нөгөө хонь чинь энэ шүү дээ” гэж хэлнэ.

      Чөлөөт зах зээлээс болж хулгайч гараад ирлээ гэдэг бол төгссөн сургуулийг нь ярихгүйгээр эзэмшсэн мэргэжлийг нь магтаад байгаатай адил. 

    Номд  маань, хулгай луйврыг магтах, муушаахын оронд, сайн эрчүүд хэмээх малын хулгайч нарыг шүтсэн үзэл суртлын дор, хүний өмчийг булаан авдаг тогтоцыг шүтэж өссөн хүмүүс юу болж байгаа тухай л юм. Лагерийнх нь цоож гэнэт нээгдэн эрх чөлөө, зах зээлийн ертөнц рүү таран орсон “лагершсан” нүүдэлчид олдсон боломжийг юу гэж ойлгоо бол? 

-Номын бичлэг нэлээн чөлөөтэй, хөгжөөнтэй юм шиг санагдсан.

-Зохиогчид номыг хоёр янзаар бичдэг. Нэг хэсэг нь хэний ч санаагүй юмыг гаргаж ирж гайхшруулдаг. Нөгөөх нь, бүгдээрээ мэддэг боловч эмхлэн илэрхийлж чадаагүй санааг эрэмбэлж өгдөг. Эхнийх зохиогчийг уншигчид шүтэж “үхдэг” бол удаахьтай санал нэгдэж, урам ордог. 

    Намайг хоёр дахь бүлэгт хамаарна гээл ойлгочих. Тийм учраас “Монгол 11 үгээр” ном таны бодож байсан ч илэрхийлж амжаагүй, төсөөлж явсан ч цэгцлэн хэлээгүй үнэн, баримт, зүй тогтлууд л байгаа юм. Зарим нь “Пий, аль түрүүн ингээд хэлчихдэг байж. Энэ муу золиг өрсчихлөө” гэж унтууцаж ч мэдэх тийм л энгийн бүтээл. 

    Гэхдээ, таны мэддэг түүхийг ярьж байгаа нь энэ гээд “Тэмээ (бактариан) хоёр бөхтэй байдгийг мэдүүштэй”, “Өвөл хүйтэрдэг нь үнэн” гэхлэнгээр дэмий тэнээд явчихсан юм бол байхгүй.

    Номыг хамтын эргэцүүлэл байдлаар бичих сайхан санагддаг. Уншигчтайгаа хамт бодож, хамтдаа гайхаж, ойлгоогүй зүйл дээрээ ч хамтдаа асуултын тэмдэг орхиж байхаар бичихийг л хичээдэг дээ.

    Номд нойр хүргэм номлол, түвэгтэй тоо баримт, цэцэрхсэн ишлэл огоот үгүй. Гэхдээ, цээжний бангаар хайлсан “үлгэрийн далай” бас биш, олон жилийн судалгаа, баримт, ажиглалт, эрэл хайгуулаар бүтсэн ном шүү. Сэдэвт холбогдох хөгжөөнтэй адал явдал дүүрэн, бас онигоон чимэгтэй, инээд хөөрөөр уншиж дуусах тийм бүтээл. Судалгаа гэхээрээ л заавал уйтгартай байх албагүй. Мэдлэгийг зөвхөн чухал царайлж, хөмсөг зангидаж баймаажин хүртэх ёстой гэж хэн номлосон юм бэ? 

- Монголчууддаа, жаахан шүүмжлэлтэй хандсан бүтээл гэж ойлговол болох уу?

- Эсрэгээрээ. Эцсийн дүндээ үе, үеийнхэнд урам зориг, итгэл найдвар өгөх гэж бичсэн ном. Монголчууд тэнгэрээс заяат тусгай үндэстэн ч биш,хөгжил дэвшлийн “баян ходоод” болох нигууртнууд ч биш.

  Харин амь зуулгатай явах, амьдарч оршин тогтнох орчныхоо онцлогоос болоод “иймэрхүү” болчихсон үндэстэн. Цаг үргэлжид шинээр амьдрах хүсэл зориг дүүрэн тийм хүмүүс. Даанч шинээр амьдарсаар ирсэн туршлага нь нэгэнт үеэ өнгөрөөснийг л анзаарч чадахгүй яваад их учир бий.

    Нөгөө талаар өнгөрсөн үеийн өвийг тантай ярилцахдаа, зөвхөн социализмаар жишээ татчихлаа. Хамгийн ойр дурсагдах өв учраас тэгсэн байх. Ном маань нэгэн цагт дэлхийн эзэн явсан, Манжийн хараат, Зөвлөлтийн дагуул болсон Монгол хүнээс өнөөгийн ардчилсан тогтолцоонд ямар өв үлдсэн тухай л юм шүү. Өөрөөр хэлбэл одоо бидний амин сүнс дотор нь оршсон “Монгол хүн” хүн хэрхэн угсрагдаж бүтсэн тухай хамтын эргэцүүлэл.

    Номынхоо тухай ярихдаа, номонд бичснээсээ уйтгартай ярьчих шиг боллоо, би. Гэхдээ, номын тухай ярианаасаа ном нь өөрөө сонин байсан нь дээр байх аа.

-Манай сонин дээр гарсан хэсгүүд л лав уншигчдад таалагдсан. Олон хүн үргэлжлэлийг болон номыг нь сонирхож бидэнтэй холбогдож байлаа. Уншигч олны урмийг хугалахгүй байхаа гэж найдаж байна.

-Баярлалаа. Ерөөл бат оршиг.

Ярилцсан Д.Мөнгөндалай.

                                                                                                                     2020 оны 12 сарын 23