Алинаар нь явах вэ?

2014 оны эцэс, өвөл юм байна шүү, Казахстан явлаа. Очиж үзье гэж эртнээс бодож байсан улс. Тус улсын гадаад хэргийн яамнаас жил бүр улсаа таниулах зорилгоор сэтгүүлчдийг урьдаг хөтөлбөр байдаг юм билээ. ЭСЯ нь тэр жил “Монцамэ” агентлагаас хоёр хүн хүлээн авъя гэсэн тулд “Би өөрөө явъя, бас манай агентлагийн Ерөнхий редакор СГЗ Ц.Сүрэнжав гуай тэтгэвэрт гарах дөхсөн, бас Казахстаныг үзэх сонирхолтой тул орчуулагч хийнэ үү, хамт явъя” гэсэнд уухайн тас зөвшөөрснийг дамжуулав. Өөрөө явахын учир нь тус улсын “Казинформ” агентлаг статусаа өөрчилж “Үндэсний мэдээллийн агентлагаас ОУ-ын мэдээллийн агентлаг” болсон тул агентлаг хоорондын гэрээг өөрчлөх, болбол нэг шат ахиулах сонирхолтойгоо илэрхийлсэн тул хоёр тал ЭСЯ-аар дамжуулж, бас электрон шуудангаар хэдэнтээ харилцан хэлэлцээд зурахаар тогтсонд байв. 

Гэрээг “Монцамэ” зураад Монгол Улс дахь БНКазУ-ын ЭСЯ-аар дамжуулж “Казинформ” агентлагт хүргүүлэх, нөгөө тал зураад нэг хувийг ирүүлэх гэх мэт сунжирсан ажилтай болоод байтал харин ЭСЯ-наас нь “Ер нь “Монцамэ” агентлаг хөтөлбөрийн дагуу очвол ямар вэ? Дашрамд гэрээгээ зурчихвал аль, аль талын ажилд тус дөхөм болох юм биш үү?” гэсэн нь цав хийтэл тохирсон хэрэг. 

Ингээд явах болтол нэг бол ОХУ-аар, нэг бол БНХАУ-аар дамжих болов. Уг нь манай “баруун хөрш”, хоёр улсын хооронд заагласан 44 км зурвасыг эс тооцвол... Сониуч зан хөдөлж “Өлгийгөөр дайраад орчихъё” гэсэн “гурав дахь зам” бодсоноо хэлтэл Астанад бус Алма Атад буух, ахиад хойш Астана нисэх болчихов. Зам зууртаа Өлгий дэх сурвалжлагчийнхаа “ажил, амьдралтай танилцчих” боломж бий. Казахын ЭСЯ хэт олон дамжсан, дотоод ба гадаад нислэгийн цаг зөрсөн зүдэргээтэй зам байна гэж үзжээ. Москва руу алс нисээд буцах, Бээжин рүү бага зэрэг алсраад Астана руу буцаж нисэх замаас арай биед амар гэж хоёр дахийг сонгож өгөв. Бид дорно зүг харж байна, дорнын далайн цаана Их Америк бий. Харин баруун талаа, эх газраа үл тоодог. Манай бараг бодитой гурав дахь хөрш бол Казахстан, тэнд манай түүх ч бий. Хөх тариа, цагааны будааны хөршүүдээс илүүтэй мах цусны холбоотой шинэ үндэстэн улс. Адуутай юу, адуутай, гэртэй юу гэртэй, айрагтай юу айрагтай, хэл соёл нэг язгууртай, тооно түшиж хана шийрлэдэг, төмөр тулгын хасаг, тотго мэт нүүдэлчид бид... Хамгийн гол ялгаа нь шашин өөр! Талын нүүдэлчдээс Монголчууд л буддизмыг сонгосон... 

Бээжинд буугаад “Айр Астана”-гийн онгоц хүлээх зуур хамт нисэх хасгуудтай танилцаж буу халав. “Бээжингийн их сургуульд лекц уншаад буцаж байна” гэх өвгөжөөр эрдэмтэнтэй ярилцаж цаг нөхцөөв. “Казахстан улс 123 үндэстэнтэй, үндэсний асуудлыг их анхаардаг, хасаг хэлийг түлхүү хэрэглэх бодлого барьж буй” талаар лекц уншжээ. Хятадын зөөлөн хүчний бодлогын хөтөлбөрт хамрагдсан бололтой. Аль ч улсад “зөөлөн хүчний бодлого” буй. Казахууд биднийг урьсан нь ч бас үүний л илрэл. 

“Зардыхан гэж өвгөн байх ёстой, Та эрдэмтэн хүн танина уу?, Хавлааш гэж дуучин Монголоос очсон мэднэ үү?” гээд яриа өрнөв. Хаа газар таних мэдэх хүнээ сурж явдаг нь нүүдэлчдийн араншинбөлгөө...

Хоёр өвгөний дуу өндөрсөөд эхлэв. Монгол бол нэг үндэстний нэгдмэл улс тул “дотоод үндэсний хүчтэй бодлого шаардлагагүй, манай казахууд бидэнтэй ав адил, дотоод үндэсний асуудал бараг байхгүй” гэж манай хүн хэлж, харин казах өвгөн “Манайх олон үндэсний гүрэн гэж”... Бодвол биднийг албаны хүмүүс тул лекцээ Монголд тавих, Монголыг үзэх л сонирхолтой байгаагаа илэрхийлэхийн тулд “дотоод үндэсний бодлогын лекцээ” дөвийлгөсөн биз. Тэгсгээд өнөө хоёр маань инээлдэж, Сүүеэ нааш эргэв, яав гэтэл “Нэг үндэстэн нь нэг л хүнтэй гэнэ, тэр хүн чинь нас барчихвал тэр үндэсний бодлого чинь яах вэ?” гэтэл ”Тэгээд дуусдаг л байх даа” гэж хариулсан ажээ. Иймэрхүү юм ярьсаар онгоцондоо орцгоов. Тэр үндэстэн одоо болтол бий эсэхийг мэдэхгүй... 

“Айр Астана”-гийн онгоцонд орвол англи, орос хэлээр гарсан Казахстаны хэвлэлүүдийг суудлын хайрцагт дүүртэл өржээ. Н.Назарбаев Ерөнхийлөгчийн хурц өнгөтэй поло цамцтай, газрын теннис тоглож буй зургууд олон харагдав. Ерөнхийлөгчөө хүч чадалтай, ажиллах эрчмээр дүүрэн байгааг харуулж байгаа хэрэг байх... 

Хэдий манай улсын бие даасан, гадаад хэл дээрх хэвлэл, агентлагийн түүх арвин ч яагаад ч юм “МИАТ” компани “Монцамэ”-гаас гаргадаг англи, орос, хятад, япон хэл дээрх сонин сэтгүүлийг авахдаа дурамжхан байдаг. Шахаа л гэж боддог бололтой юм билээ, гэтэл зорчигчиддоо Монгол хэлээр хэвлэсэн сонин санал болгож байгаа харагддаг. Гадныхан түүгээр яах вэ дээ, хэл мэдэх биш... Оросууд харин үсэг тоолж магадгүй юм даа! АСЕМ-аар далимдуулж бараг үндсэн өртгөөр нь богино хугацаанд хэдэн сонин өгч билээ. Бас аваад онгоцондоо биш хүлээлгийн танхимдаа л тавина гэдэг нөхөд. Бид улсын гадаад сурталчилгаа хийхийн тулд төрийн компанийг гуйж байдаг... Ерөнхий сайд хүчлээд ч дийлээгүй дээ!

Уг нь вагонд орос, хятад, англи хэлний сонин хэвлэл, Москва-Улаанбаатарын нислэгт орос, англи сонин, Бээжин-Улаанбаатарын нислэгт хятад, англи, Токио-Улаанбаатарын нислэгт япон-англи сонин хэвлэл байвал ирж буй хүмүүс Монгол Улсын талаар зам зууртаа бага бус мэдээлэл авчихмаар л даа. Өмнөд Солонгосын элчинтэй Солонгос хэл дээр сонин гаргах талаар ярилцаж байсан ч амжаагүй. Техник хэрэгсэл талыг нь элчин сайд хариуцъя гээд “Хоёулаа энийг хийчихвэл ч...” гэж олзуурхаж байсан юм. Манай төсөв л хасагдаад чадаагүй! Япончууд их соёлтой улс учраас хэвлэлийг суудлын хайрцагт хийдэггүй, яг үүдэндээ жижиг ширээн дээр тавьсан байдаг, уншмаар бол аваад ордог...

Улсын компани тусмаа энэ мэтэд мэдрэмжтэй хандах ёстой баймаар атал ёстой шонгүй байдаг. Хожим учрыг олсон, ТЕГ-ын дарга асан Ч.Хурцын эхнэрийн эрхэлдэг лут зузаан сэтгүүлийг шахаагаар авч, түүний хариуд БНСУ-аас сар бүр хэдэн тонн ч гэнэ вэ?, ачаа ачих эрх өгч “бартерддаг” байсан юм билээ. Бас өөрсдөө англи сэтгүүл гаргах гэж оролдсон ч дуулдсан. Бэлэн зэхээний олон хэвлэл байхад шүү, нэлээд хөөцөлдөж, бүр Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдаар тушаал гаргуулахдаа тулсан. МИАТ-д зорчигчийн үйлчилгээ, улсын сурталчилгаа биш Улаанбаатарын Солонгос ресторануудын “панча” л илүү чухал даг аа! Монгол дарга нар тархиа биш гэдсээ баярлуулах дуртай болжээ...

Ишимийн эрэгт

Үүрээр Астанад буулаа. Астана бол цагаан тал дээр Ишим голын хөвөөнд шинэчлэн барьсан хот. Хуучин нэр нь “Целиноград”. Үгчилбэл “Целина-Атар, град-хот”. Зөвлөлтийн үеийн бүр “-град”-ууд одоо буцаад “-бург” болж. “Ал бурж” бол хэрэм, цамхаг гэсэн араб үг ээ. Хасгийн уудам талд атар эзэмшиж, улаан буудай тариалахаар шамдаж буй цагт энэ хот нэлээд өргөжжээ.Л.И.Брежневийн “Атар” номтой адил нэртэй хот байж, мань хүн ч хасгуудад сайн л байсан гэдэг. Тиймээс хасгууд тариа тарих нэрээр Зөвлөлтийн үед газар нутгаа овоохон тэлсэн ч гэлцдэг.

Бүр анх энд Оросын козакуудын Хасгийн тал нутаг дээрх анхны застав байгуулагдсан түүхтэй юм билээ. “Акмола” буюу “Цагаан бунхант” гэдэг газар байж. Оросууд “Акмолинск” гэж дууддаг байсан ба эндээс Хасгийн гурван жүзийг эрхэндээ авах Хаант Оросын түрэмгийлэл гараагаа авчээ. Хасгууд “Эхлээд пушка ирсэн, хожим Пушкин ирсэн” гэж ярьдаг байж. Казахстан улс байгуулагдмагц “Акмола” нэрээ сэргээгээд харин өдгөө “Астана” буюу “Нийлэл” гэдэг нэртэй болжээ. 

Биднийг цоо шинэ “Camry”-тай жолооч залуу тосов. Казахстаны албан байгууллагууд гадаадын зочдод үйлчлэхдээ такси компаниудаас машин түрээслэдэг ажээ. Машинд суулгамагцаа “Хаана буух вэ?” гэж асууж байна. Хоёул замдаа өнөө алдарт “Ерөнхийлөгчийн зочид буудлыг нь үзэх үү?” гэсэнд Сүүеэ “Тэгье” л гэж байна. Тэнд очъё л гэлээ. Шулуухан давхиад хотын төв орчихов, хөдөлгөөн үүрээр сийрэг байгаа бололтой гэж ярилцаж явлаа. Зам зуур “Астана-2017” үзэсгэлэн яармагийн хотхоныг барьж байгааг цонхоор харав.

Нийслэл Астана хотыг шинэчлэн байгуулахдаа хаалгаа мартсангүй. Хаалганы дэргэдүүр өнгөртөл “Мeнгiлiк эл” гэж бичжээ. “Тэнгэрлиг улс” гэсэн утгатай. “Мeнгi” нь “Мөнх тэнгэр”, “Худай” тэнгэр, исламынхаар “Аллах” бурхныг заасан утгатай ажээ. Энэ “Худай” тэнгэр нь Хасгийн тал нутагт ислам шашин дэлгэрэхээс өмнөх бөөгийн ёсны эзэн тэнгэр агаад Монголын байлдан дагуулал хүрэн бүхий газруудад их шүтэгдэж байгаад мартагдаж, орыг нь “Аллах” тэнгэр эзэлжээ. Харин өнөөдөр Монголчуудаас Худай овгийн Буриадууд, Алтайн 13 сүвийг сахиж байсан Түмэдүүд энэ тэнгэрийг санадаг. Энэ хоёр аймаг түрүү дөрвөн ойрадын бүрэлдэхүүнд байсан. Харин түүний дүү харанхуйн эзэн “Эрлэг”-ийг бурхны шашны тэнгэр гэж үздэг болжээ. Эмээ маань багад бахирч уйлахаар “Нама авдг эрлг кэвтэ чишгээд...” гэж загнадаг байж билээ. Тэд харин Эрлэгийг эртээ таг мартсан ажээ. Аль аль нь угтаа Перс үг юм билээ. Харин “эл” бол улс гэсэн үг. Илхаант улсын нэрнээс бид мэднэ. Энэ хаалгыг тусгаар тогнолынхоо 20 жилийн ойгоор бүтээсэн тул 20 метр өндөр аж.

Ингээд хотын төв дэх Ерөнхийлөгчийн буудлын үүдэнд буугаад жолоочоо “Асуугаад ир” гэж явуулаад угтах танхимыг харж нүд хужирлав. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч нэг удаа ярихдаа “Назарбаев Узбекийн Каримовтай өрсөлдөж барьсан гайхалтай буудал” гэж байснаас л ингэж зүггүйтсэн хэрэг. ШХАБ-ын нэгэн уулзалт яг Узбекийн гоёмсог буудалд болж. Хоёр “ата” гоёмсог буудлуудаа магтаж, тэгээд манай Ерөнхийлөгчөөс “Молодой человек!” гэж ирээд л “Танайх ийм буудлатай юу?” гэж асууж. “Манайх ардчилсан орон тул улс буудал барьдаггүй” гэж хариулсан гэж байсан. Энэ хоёр үндэстэн-улс хоорондоо өрсөлдөх түүхэн учир шалтгаантай юм билээ, хожим бичье! 

Гадаад дотоод засал, гоё чамин гэж юү гэх вэ? Жолооч ч “Та нарын нэр байхгүй байна” гэсээр ирэв, “За тэгвэл “Кинг” буудал руу явъя аа”... 

Хотын төвийн захдуу газар Улаанбаатартай жишвэл зүүн дөрвөн замын орчим баригдсан шинэхэн буудлын цонхоор өглөөний наранд Астана хотын зах харагдана. Зайдуу алсад ДЦС-ынх нь утаа задгай талын ширүүн салхинд сацран сарнина. Замын эсрэг талд хуучин Целиноградын үлдэгдэл нийтийн, навтгар шавар байшингууд, аж ахуйнх байсан бололтой цэлгэр хашаанууд цасанд дарагдсан үзэгдэнэ. Тун удахгүй эднийг “цэвэрлэх” нь тодорхой!

Казахстаны тусгаар тогтнолын баяр таарсан тул тэр өдөр нийтээр амарч байв. Гадаад яамнаас нь утасдаж, “Өнөөдөр та бүхэн амар, маргаашнаас хөтөлбөртэй” гэж хэлсэн тул унтах гэсэн авч нойр хүрдэггүй ээ. Онгоцонд тухгүй ч унтаад ирснийх... нэмээд ганц цаг дугхийхэд нойр сэргэчихэж байна. 

Манай Налайх яг ийм салхитай, салхи үзэхээр л нүд онгойх шиг болдог тул тэсэлгүй жолоочоо дуудтал “Амралтын өдөр тул очиж чадахгүй нь” гэв. “Хол газар явж ирснийх хэвтээд яах билээ” гээд хоёул гарав. Цас бужигнуулах шуурган дунд яарамгүй алхах зуур замд танил нэрс харагдана. Ишим голыг заалгаад, нэгэн гудамжаар эргэтэл “Токта” гэсэн замын тэмдэг байна. “Тогт” буюу “Зогс” гэсэн үг. 

Голын эрэгт тулаад эргэтэл гудамжны үзүүрт “Илияс Есэнбэрлиний гудамж” гэж бичсэн байв. Хасгийн алдарт зохиолч, үндэсний үзэлтэн түүний “Нүүдэлчид” романыг уншиж хасгийн түүхтэй анх танилцаж байсан юм. Нүүдэлчний өв соёл, өөрийн үндэстэнд асар хайртай зохиолч тэрээр коммунизмын жилүүдэд их л хавчигдаж явсан гэдэг. Гэхдээ хасгийн ард түмэн ухаан цэлмэг, уран үгтэй, туульч, бий, яруу найрагчиддаа хайртай, тиймээс шинэ нийслэлийн гудамжаа зохиолчийнхоо нэрээр нэрлэсэн хэрэг. Тэр л анх хасаг бол эртнээс нүүдэлчид ба Монгол аймгуудын дундаас бүрэлдсэн үндэстэн гэж ойлгуулсан. Хэрэйд, найман, хонгирад, жалайрууд бидний дунд бий гэж тэр бичиж байсныг санадаг. 

Ишим голын хөвөөнд тулаад эргийг даган алхав. Сайхан засаж тохижуулжээ. Тал нутгийн гүехэн ч өргөн гол тэс хөлджээ. Хотын үзэмж аятай сайхан харагдана. Ижилээс Алтайгаа буцаж тэмцсэн торгуудууд бүтэн жил зүтгээд тэр жилийн өвлийн эхээр Ишимийн эрэгт түр амсхийхээр буудаллаж, цаашид хэрхэхээ ярилцсан түүхтэй. Энэ хүртэл бас ч гайгүй явсан ч эндээс цааш өдөр алгасалгүй дайн тулаан дунд цусан мөр татуулсаар Зүүнгарын нутгийн дээс давсан. Харин тэнд нь шазруун дайнч Зүүнгарынхан нь байгаагүй... үнсээр хийссэн байв. Зүүнгар нь байсан бол торгуудууд юунд шахамдах билээ? Гэхдээ манайхан Ижилийн зүг явахдаа бас зүгээр ч байгаагүй, Зүүнгарын хаант улсаас ч өмнө энэ тал нутгаар дайны уухай, дөрөө, илд харших чимээ тасраагүй... 

Явсаар бага жузийн хан Кенесарын хөшөө олж үзэв. Энэ хүн Хасгийн тусгаар байдлын төлөө эцсээ хүртэл тулалдсан ба Авлай ханы “монгол” хатнаас төрсөн хүн юм. Кайсакаас түүний, кальмакаас Жа ламын толгой Санкт Питербургийн эрмитажид хадгалагдаж байдаг. Хэцүү дайчин явсан, И.Есэнберлин “Монгол цустай тул ийм хатуу дайнч төржээ” гэж бичсэн байдаг. Аблай хан Хо өрлөгийн буудлыг шөнөөр дайрсанд Халимгууд морьдоо ч эмээллэж амжилгүй зайдан цавчилдсаар хүмүүсээ аваад одсон аж. Буудал дээр нь олон эмээл үлдсэн тул “Эмээл” гол гэж нэрлэсэн тухай домог ч байна. Тэндээс найрамдая гэж Хо өрлөг охиноо Авлай султанд буулгасанд төрсөн хүү нь Кенеке аж. Зарим сурвалжид Галданцэрэн хааны буулгасан охиноос нь төрсөн ч гэсэн байдаг. 

Аблай хан залуудаа Галданцэрэн хааны дэргэд хэсэг амьдарчээ. Үлгэрлэвээс Модун шаньюйн залуу цаг лугаа адил барьцаанд байсан юмдаг уу. Тэгээд тод бичиг, монгол хэл сурчээ. Амарсанаа, Даваач хоёртой андалсан байж. Гэтэл хаан үхэхэд өнөө хоёр нь хоорондоо дайтаад, Аблай эцэстээ Амарсанааг дэмжсэн байдаг. Үнэндээ султан хоёр андаа эвлэрүүлэх гээд бараагүй бололтой.

Аблай султаны өргөөнд амьдарч байсан, түүний зөвлөх Хасгийн алдарт туульч (бий) Бухар жырау энэ үеэр “Халимгуудад айлдах сургааль”-даа ингэж шүлэглэж байснаас үүнийг харж болно... 

Хунтайжаа (Галданцэрэн) амгалан байхыг, харж байсан уу, Та нар
Улаан хөлтөн, урдуур нь үл гарам
Хэрцгий догшин түүнийг, хэн ч зориглон барьж чадаагүй!
Хэрүүл эвдрэл болох бүрийд
Хэний чинь ч дотор шуурга мэт хилэн төрөвч
Аргаа ядан, амаа барьж, амьдын тамд сөхөрч явсан...

Нэг удаа ч тогтож шүүж хэлэлцсэнгүй, Та нар
Нэгдсэн саналд хүрч чадсангүй, Та нар
Ахмадууддаа сургах боломж олгосонгүй, Та нар
Анх түрүүчийн хуулиа дагасангүй, Та нар
Хааныхаа зарлигийг дагадаг байсан, Та нар

Харин одоо тийм байхаа больжээ...
Харкара, Хостюбейн орон газар

Хар нутаг сахих нохой адил, хайлан гаслан үлдсэнийг яалтай

Тэнд эдүгээ хэн ч үгүй, тийнхүү үгүйрэн хоосорлоо...

Эцэст нь Аблай Амарсанааг өмөөрч хоёр түмэн цэрэг авч Манжтай тулалдсан авч өөрөө их бууны суманд шархдаад ухарсан байдаг. Харин Амарсанааг Оренбург руу гаргажээ. Манж нар Оросоос Амарсанааг нэхсэн ч өгсөнгүй, цэцэг өвчнөөр өнгөрсөн хойно ч нэхэмжилсэн тул шарилыг үзүүлсэн байдаг. Гэвч итгээгүй тул шарилыг ухаж гаргаад Буриадад аваачиж үзүүлсэнд өгөхийг шаарджээ. Гэвч Оросууд өгөөгүй ба өдгөө Улаан-Үдийн наахна түүний шарилыг оршоосон газар байдгийг өнгөрөгч зун Даши Намдаковын нэвтрүүлгийг хийхэд явахдаа заалгаж авч билээ. Түүхээс мууг хайвал дуусахгүй, сайныг хайвч бас мундахгүй. Сайныг нь санаж явбал энх найрамдаж явахад тустай...

Тэндээс голын эрэг уруудуулж тавьсан шатаар уруудаж гол дээр гарав. Голын мөсөн дээр нэг хүн багтахуйц гялгар цаасан жодгор олон харагдсанд сонирхсон хэрэг. Олонх нь хоосон авч нэгний гадна хэдэн ширхэг сөөм хэр загас хаялсан ба дотор нь эвхдэг сандалтай хүн гох барин суух аж. Мэнд мэдсэнд майхны амсар нээгдэж нэгэн их сахалтай орос хариу мэндэллээ. Амралтын өдрүүдээр ойр орчмын байрныхан ингэж загасчилдаг ажээ. Жижиг майхан голын ширүүн салхинаас нөмөрлөдөг аж. Орой шөлний загастай харина даа л гэж байна, биднийг хасгууд гэж бодсон бололтой. Голоо өгсвөл том загас барьж болох ч тэгж хол яваад яах вэ? гэж байна. Хасгууд ингэж загас гөхиднө үү? гэвэл адилхан гэв. 

Бас ингэж суухын учир нь ганц шил юм тааваараа хүртдэгийнх гэж нүдээ ирмээд “Холын аянд яваа хүмүүс байна” гэж талсттай стаканд хийж өгөв. Голын жавартай салхинд чулуун тавцан дээр удсан бид жиндэн даарсан тул дотор бүлээсгэх гээд татаж л орхив. Эрхийгээ гозойлгоод “Сайн” л гэж байна. “Загас үргэчихгүй байгаа” гэсэнд “Ямар чихтэй юм биш” гээд чангаар инээлээ. Хүний юм хороочихоод явчихалтай нь биш цүнхээ уудалж бас хүйтэнд хэрэг гэж авч явсан шил юмаа задлаж хариу барив. “Сайхан архи байна” л гэж байна. Бид хоёрыг татсан тул та хариу хоёр татах ёстой гэсэнд ахиж татчихаад “Баярлалаа, одоо болно оо. Орой их согтуу орвол самган аашилна” гэв. Олз омогтой байхыг ерөөгөөд бид хоёр эрэг рүү буцлаа. 

Тэндээс амаа хөдөлгөж, бүлээцүүлье гэж Кенесарын хөшөөний ард байх тохилогкафед оров. Хувцсаа өлгүүлэхээр өгсөнд өлгүүрчин нь “Та хоёр Монголоос явна уу?” гэж асуув. “Яаж мэдэв?” гэвэл Баян-Өлгийгөөс очсон хүн ажээ. Ажил амьдрал, цалин цавуу асуусанд “Яах вэ?, болгож л байна” гэлээ. Монголоос ирэгчдэд хэдий цалин багатай ажил олддог ч ажил голохгүй хийдэг гэнэ. Өлгийн 10 жилд сайн сурлагатай байж, гэвч энд боловсрол дээшлүүлж чадаагүй ажээ. Хүнс гайгүй үнэтэй тулд болгоод л байдаг бололтой.

Кафед орж хонины шөлтэй лагман эхэлж захиалав. “Лагман казах хоол биз?” гэсэнд зөөгч “Уйгур хоол” гэв. Казахын ийм шөл бий юу? “Бий, бий”, ямар нэртэй юм “Лагман”. “Талх байна уу?”, “Манайд “Баурсак” л байна, авна уу?” “Аан, боорцог уу?, Чихэргүй биз?”, “Чихэргүй...”, “Авъя авъя...”. “Сүүтэй цай бий юу?”, “Байгаа...” “Чихэргүй биз?”, “Давстай”, “Хоёр аяга”... Өөр газар бол чихэрт дургүй хүмүүс гэх байх, энд бол ойлгоно. Тэр ч байтугай ааруулаа давстай хатаадаг хүмүүс шүү дээ. Чигчийн чинээ хоёр хорхой ааруулыг чихэр шиг боогоод зардаг, гэхдээ үнэтэй. Сонирхоод аваад идтэл давстай байсан. Харин бид хүнд бэлэг өгөхдөө зэс аягандаа чихэртэй хорхой ааруул дүүргээд барьдаг юм. Хасгууд их амттай юм гээд аваад л хүлхэж байсан шүү!

Лагман ч уг нь хятадын “ла (татах) мэн (гурил)” буюу “татмал гурил” л даа. Уйгураар дамжаад хасаг, бурдууд лагман гэж, Оросууд “Лапша” гэж Монголчууд түүгээр нь “Лавшаа” гэдэг болж. Гурилтай шөл л юм, харин япончууд “л” хэлж чаддаггүй тул “рамен” гэдэг. Дорнын хамгийн түгээмэл хоол байх шүү. 

Эрт харанхуй болох тул “сүүж нь хамхарсан” мэт хэвтэж байхаар гэж хоттой таницахаа аялалаа үргэлжлүүлэв. Пивоны газрууд хоёр литрийн хуванцар саванд торхноос нь пиво савлаж өгөх юм. Бас төрөл бүрийн хатаасан, давсалсан загас даруулганд нь хиллэж өгдөг ажээ. Тун давгүй амттай юм. Ер нь өнгөрсөн хугацаанд сүрхий оросжсон шинж илэрхий. 

Орой нь буудлын телевиз харж хэвтэв. Ерөнхийлөгч Н.Назарбаев үг хэлж байна. Одоо санах нь “Бид бусад үндэстний 100 жил хийж чадахгүй зүйлийг өнгөрсөн 23 жилд хийж чадлаа...” Баярын мэдээллийн хөтөлбөрт нь нисдэг тэрэг угсрах үйлдвэр ашиглалтанд оруулж байгаа тухай мэдээ оржээ. Манай элчин сайд оролцсон нь их тод харагдаад өнгөрөв. 

Шинэ Казахстан

Маргааш нь биднийг сонгодог урлагийн театртай танилцууллаа. ГХЯ-ны урилгаар ирсэн бусад орны сэтгүүлчидтэй танилцав. БНХАУ, Беларусь, Азербайжан, Герман, ОХУ, Киргиз, Италийн сэтгүүлчидийг урьжээ. Нүсэр том, бас хээнцэр дуурийн театр барьжээ. Хасгууд хэзээнээс дуу хуураараа алдартай тул алдартнуудынхаа зураг хөргийг ч ханандаа хүндэтгэлтэй байрлуулж. Өндөр цалин хангамжтай мэргэжилтэн багш нарыг ОХУ-аас урьж ажиллуулж байна. Ойрын хугацаанд Италиас багш нар нэмж урихаар болсон гэнэ. Үдэш тоглолт үзүүлнэ гэлээ. 

Тэндээс гарч Казахстаны гадаад хөрөнгө оруулалтын газартай танилцахаар хөдлөв. Астана хотын төвийг гоёмсогоор дэглэн байгуулсан ба гол яамд, байгууллагуудыг ойрхон төвлөрүүлсэн байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын хэлтсийн дарга, мэргэжилтнүүд гэж 40 орчим насны илэрхий барууны маягтай биеэ авч явдаг өөртөө итгэлтэй, хээнцэр залуус орос, англиар улсынхаа хөрөнгө оруулалтын бодлого, төлөвлөлтийг илэн далангүй ярьж танилцуулав. Казахстаныг дөнгөж тусгаар тогтномогц Н.Назарбаев Ерөнхийлөгч олон зуун залуусыг баруунд улсын зардлаар сургахаар илгээсэн нь тэд ажээ. Ажихад яамд, томоохон газрын дарга нар нь 50 гаран насныхан, түүнээс доошхи албан тушаалтнууд нь ид дөчөөд насныхан харагдах юм. Тэд байр байдал хөгжил нь хурдасч буй улсыг сануулна. Ажил хэрэгч, шинжлэх ухаанч, мэргэжсэн, эрмэлзэлтэй... “Астана-2017” үзэсгэлэн яармагаа голлож танилцуулав. 

Тэндээс гарч Астанагийн телевизийн төвтэй танилцлаа. Казахстаны гол сувгуудыг энд нэг дор байрлуулжээ. Дугаарыг нь харвал 13 том студийг орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоногложээ. Телевизийн сувгууд нь уг төвийн ашиглалт зохицуулалтын албанд (телевизийнхэн АЗА гэдэг) захиалга өгч, хуваарийн дагуу бичлэгүүдээ хийдэг ажээ. Нэг талаас телевиз байгуулах амар ч юм шиг, зөвшөөрлөө аваад бэлэн зэхээний төвд орчихно, нөгөө талаас үзэл суртлын, улстөрийн цензур тавихад хялбар систем мэт... Ямар ч сувгийн бэлтгэж буй мэдээлэл, нэвтрүүлэг энэ төвийнхний хараа хяналтаас хаашаа ч зайлахгүй юм. Казахын алдартнууд, урлагийнхныг цуглуулсан шинэ жилийн томоохон хөтөлбөрийн бичлэгийн явцыг бидэнд харууллаа. Алдартай жүжигчин хошин өгүүлэл ярьж байгаа бололтой хүмүүс нирхийтэл инээлдэнэ. Гэхдээ хасгаар. Орос хэлээр ярихыг хязгаарлаж, үндэсний хэлээрээ гол болгохыг эрмэлзэж байгаа тухай бидэнд хөтөч тайлбарлав.

Тэндээс ойролцоох олон үндэстний хоолны газарт хооллохыг урив. Олон үндэстний хоолны газар аж. Хоол нь хямдхан, амттай. Ер нь дундад Ази, уйгур, узбек хоол моодонд орж байсан үе бололтой. Тавтай хооллоод гарав. Үүдэнд зузаан хувцаслаж нүүрээ хүртэл битүүлсэн цыган авгай гуйлга гуйна. Сүүеэ Монгол үндэстний хувьд их цэвэр орон юм гэж дэргэдэх Белорусс залууд хэлэв. Сэвхтэй, шаргал үстэй, ханхар залуу яг үлгэрийн баатар Иваныг санагдуулдаг. Ааш сайтай, Монголыг их сонирхож элдвийг шалгаах нь жаахан төвөгтэй. Тэр “Яагаад?” гэж байна. Цыган, еврей байдаггүй юм гэвэл “хаха” хэмээн гудиггүй хөхрөв...

Бид хоёр хөтлөж явсан гадаад яамны нь ажилтанд чухал ажилтай яваагаа хэлж, “Казинформ” агентлагийг заалгаж аваад хөдлөв. Астанад алтан шаргал өнгөтэй, эртний баатрын дуулга мэт хэлбэртэй, алтлаг өнгөтэй, гоёмсог хос барилга буй, түүний нэгэнд байрладаг ажээ. Яваад ортол агентлагийн дарга Д.Дияров “Хүүе ямар сонин хүмүүс вэ?” гэж дуу алдан, гайхан угтав. 

Мэнд мэдээд, биднийг ирнэ гэж “Танай ГХЯ-наас танд хэлсэнгүй юу?” гэвэл “Үгүй” гэлээ. Ойр зуур ажил төрлийн мэдээлэл солилцвол “Намар тохирсон гэрээгээ зурах ажил их чухал байна” гэлээ. “Тохирсны дагуу бэлдээд ирлээ, одоо зурвал болно уу?” гэв. Бэлдэхийн тухайд гадаадтай хийх гэрээг ГХЯ-наас захиалж авдаг төрийн далбааны өнгөтэй хүрээ бүхий тусгай цаасан дээр хэвлэдэг бөгөөд хоёр улсын хэлээс гадна гуравдагч хэлээр бас нэг хувь орчуулж, орчуулгыг хоёр тал хянадаг, маргаан гарвал энэ тохирсон хувьд заасныг баримталдаг. Социалист системийн үеэс систем дотроо гурав дахь хэл нь ямагт орос хэл байж ирсэн, гэхдээ үүнээс ч болоогүй юм аа, хоёр талд илүү ойлгомжтой байх үүднээс, монгол, бас орос хэл дээр гэрээг хэвлэж, хавтаслаад очсон хэрэг. 

Гэрээ зурахад сүрхий нүсэр бэлтгэл, ёслол дэглэдэг албархуу байдал алга олж, ажил хэрэгч энгийн болсон цаг. Харин БНАСАУ л сүрхий чанд ёсорхуу байдаг. “Казинформ”-ын Ерөнхий редактор байлцахаар, гэрэл зурагчин, сурвалжлагч нь мэдээлэхээр орж ирснээр Д.Дияров бид хоёр гэрээнд гарын үсгээ зурж, хувиа солилцов. “Монцамэ” агентлагийн олон хэл дээрх танилцуулга, альбом, бас зэс аяганд хорхой ааруул дүүргээд хадагтай дурсгал болгож барив. Тэгээд зургаа авахуулж, кофегоор дайлуулаад ажил төрлийн ирээдүйг төлөвлөж, товч ярилцаад боллоо. Д.Дияров орой хоолонд урив. Тэнд илүү тодорхой ярилцая! 

Тэндээс хөдлөөд Казахстаны стратеги судлалын хүрээлэнд очив. Алма-Атаас төрийн байгууллагуудыг Астанад шилжүүлж байгаагийн хамгийн сүүлд ирсэн нь тус байгууллага ажээ. Дарга нь балбал чулуу сонирхдог боловсролтой залуу байв. Хямрал айсуй цаг тул Казахстан улс хямралд бэлтгэж байгаа шинж ажиглагдаж байв. Төдийд тус улсын гадаад валютын нөөц 123 тэрбумаар хэмжигдэж байсан. Тэр нөөцийн хэрхэн зарцуулах тухай асуудлыг хэлэлцээд тансаглал, бардамналаас татгалзахаар шийдэж байсан үе давхцсан юм. Үүнээс хойш удалгүй Н.Назарбаев мэдэгдэл гаргаж, хүнд сорилтыг даван туулахыг ард түмэндээ уриалсан билээ. Харин бидний зочлон буй үед ямар боловч Астана-Алма-Атаг холбосон хурдны галт тэрэг тавих төслөө өөрчилж, оронд нь Казахстаны бүх мужуудыг холбосон төмөр зам тавихаар дөнгөж шийдээд байсан билээ. Энэ зөвлөгөөг КИСИ буюу Казахстаны Стратеги судлалын хүрээлэнгээс өгчээ.

Хятадын гадаад бодлогын гол сэтгүүл “Глобал таймс”-ын сурвалжлагч Хятадтай холбох хүнд даацын зам хэзээ ашиглалтанд орохыг асууж, бараг шаардаж байх юм. Хятадууд ийм захирангуй аялгаар ярьж байхыг өмнө нь харж байсангүй билээ. Зам удахгүй ашиглалтанд орох гэж байгаа тухай мэдээлэл өгсөн ба удалгүй ч орсон. Бид яахав дээ, хоёр орны худалдааны ирээдүйн тухай, соёлын хэлхээ холбооны тухай ярилцав. Худалдаанд тулгарч буй бэрхшээл бол хоёр орныг заагласан хэсэгхэн зурвас. Махны худалдаа хийж болох ч, стратегийн хүрээлэнгийн дарга амралтаараа машинаар балбал чулууны зураг авахаар Монголд очихдоо Оросоор дамжин 140 гаруй километр даялсан тухайгаа ярив. Монголоос Турк хүртэл тархсан балбал чулууг хобби болгож судалдаг, зургийг нь авч цуглуулдаг, түүгээрээ альбом хийх хүсэлтэй залуу ажээ. Ийм нөхцөлд хилийн худалдаа хэцүү гэж үзэж байв. Ер нь Казахстан хүнсний асуудлаа шийдсэн улс шиг санагдсан. 

Гэхдээ л Зөвлөлтийн үед газар тариалангийн гол район болгохоор төлөвлөж хэрэгжүүлэхдээ тариалангийн талбай чөлөөлөхийн тулд малын тоо толгойг эрс цөөрүүлж орхисон гэнэ. Ер нь нүүдлийн мал ахуй, газар тариаланг зэрэгцүүлэн эрхэлж болдоггүйг өнгөрсөн намар Сэлэнгийн Цагааннуураар явж байхдаа голдоо ортол мэдэрсэн. “Гацуурт”-ын Чинбаа тариалангийн талбайгаа тойруулж бичил “цагаан хэрэм” мэт бетон хашаа цутгуулсан байж билээ. Мал оруулахгүй л гэж... Улсаас торон хашаа татаж байгаа ч түүнийг нь малчид таслаад талбайд малаа оруулчихдаг, цементэн блокоор хашаа барихаар “Портер”-оороо дайрч эвдээд малаа оруулдаг тул аргагүй цутгамал хэрэм босгосон гэж ярьж байсан... Атрын III аяны өнөөгийн шатанд тулгамдаж буй асуудлын нэг энэ болжээ...

Казахтсанд тулгамдаж буй бас нэг чухал асуудал бол усны хангамж. Арал нуур ширгэж хатаж байгаа ба тус нуурыг сэргээхийн тулд хөршүүдтэйгээ сунжирсан хэлэлцээр хийж, их ч мөнгө зарж байгаа ажээ. Усны эхийг эзэмших аливаа үндэстэнд тун чухал болохыг үүнээс ойлгов. Хэдий Монголд гол мөрнүүд гадагшаа урсдаг “эх оронч бус” ч гэх шиг хачин юм ярьдаг ч эх нь Монголд байх тун чиг сайхан хэрэг давуу тал ажээ.

БНХАУ Шинжаанаас нефть олборлохдоо өөрийн нутагт эх нь байдаг голуудыг ашиглаж байгаа нь Казахтстаны нууруудад нөлөөлж, газар нутаг нь хуурайшиж, цөлжиж байгаа тухай ч яригдаж байна. 

Улаанбаатар-Астанагийн чиглэлийн нислэг бас шийдэгдэхгүй байгааг ярилцав. Бид ч хэрхэн тойрч очсоноо ч ярив. Бидний яриа харин ч элгэмсэг, энгийн өрнөлөө... Казахстаны аль ч байгууллагад зочилсон албан ёсны бэлэг гэж улс орныхоо хөгжлийг өөрийн салбарын талаас харсан зурагт альбом өгөх юм. Бүр ёс гэлтэй. Магадгүй нэгдсэн чиглэлтэй гадаад суртал нэвтрүүлгийн бүтээгдэхүүн байх...

Каз ба чүчиг

Сэтгүүлчид тэндээс дуурь үзэхээр хөдөлсөнд бид “Казинформ”-ын урилгатайгаа хэлж, салж явлаа. Гэр хэлбэртэй сэлүүхэн ресторанд Д.Дияров захирал угтлаа. Бид ч ёсны “Чингис” гаргаж, зэс цөгцөнд (жижиг аяга) хундагалж барив. Тэгээд тэр аягаа Д.Дияровтой цуг яваа “Казинформ”-ын ажилтанд бэлэг болгочихлоо. “Өдөр Таны өгсөн том аягыг би охиндоо бэлэглэсэн, манай охин алт уу?” гэж асуусан шүү, их гоёмсог өнгөтэй юм гэж Д.Дияров ярив. Монгол зэсийн орон шүү дээ, манай экспортын гол бүтээгдэхүүн гээд аягыг металлаар бүрэх нь нүүдэлчдийн ахуйн онцлог, нэгд гоёл, хоёрт авч явахад бат бөх байлгах зорилготой болов уу гэлээ. Монголын сархадыг гадаадад их сайн гэдэг юм. Харин зэс аяга бол хямд бөгөөд үндэсний онцлогийг харуулсан бэлэг тул олныг бэлэглэжээ. 

Нүүдэлчид эрт металл боловсруулж сурсан. Түүгээрээ ааглаж, суурин иргэншлийг ялж байв. Төмөр зэв хөнгөн, шантрахгүй, хол тусдаг тул хүрэл зэвсэгтэй суурин иргэдийг зэвсгээр ааглаж байж. Гэвч нүүдэлчид технологиор хоцрогдсон тул хожим суурин иргэдэд дийлджээ. Төмрийг сайжруулж, ган гаргаж авснаар нүүдэлчид ялагджээ. Үнэндээ Монголчууд шарын шашнаас болоод Манж нарт ялагдсан ч юм биш, хасгууд ч лалын дайчид атлаа Оросуудад ялагдсан. Энэ нь технологийн хоцрогдол байсан юм. Харин төмрийн эринийг эхлүүлсэн нүүдэлчид тэр тусмаа монголчууд тэрхүү дэвшлийн баталгаа болсон төмрийн бууцуудаа алтны төлөө эвдэн сүйтгэж байна. Гэтэл саяхан Казахтсаны Ерөнхийлөгч өөрийн ард түмний 7 гайхамшигт ололтыг нэрлэхдээ “Төмөр түрүүлж эзэмшсэн” гэж бахархсан байв. Монголчууд төмөр, ган, болд, сэлэ гэх зэргээр төмрийг тун чиг олон янзаар нэрлэдэг ард түмэнсэн.

Харин хасаг нөхөд Карагандад үйлдвэрлэсэн "Цасан дагина" гэдэг водка барив. Хамгийн сайн архи нь ажээ. Ер нь хоол унд, сархадын хэрэглээ бол эгээ бидэнтэй адил юм даа... Удаан тавтай ярьж суулаа, мэдээлэл хэрхэн солилцох, хоёр тал авсан мэдээллээ дотооддоо түгээхэд сэтгэл гаргаж, санаа тавих, Ази номхон далайн орнуудын агентлагуудын холбоонд харилцан нэгнээ дэмжиж ажиллах гэх мэт... 

Хоолны дараа, даруулга болгож нэг таваг нимгэн зүссэн каз захиалсан юм. Харин манай Сүүеээнэ "каз" биш "чүчиг" гэсэнд “Та сайн мэдэж байна, манайхан ч нарийн ялгадаггүй шүү дээ...” гэж гайхав. Манай Монголын торгууд, хасгууд эртнээс ойр нутаглаж, орж гарч ирсэн улс гэлцэн ярилцав. Каз бол хавиргатайг хэлнэ, харин хавирга ясгүй цул махтайг чүчиг гэнэ. Дуудлага арай өөр “чушык” гэх маягтай. Бурдууд (Киргиз) бол казыг "кабирга чүчүг" гэдэг. Манайхан каз идэж байна гээд чүчиг зооглоод л байдаг талтай шүү. Ялгаа ч юу байхав дээ... Дашрамд манайхан каз иддэг гэдэг ч өөхөнд нь болоод ганц хоёр огтлохоос хэтэрдэггүй юм, тэгвэл өөх ихтэй казыг үхрийн сээртэй чаначихдаг юм. Давс хийхгүй. Үхрийн маханд казын амт шингээд, тэгээд адууны өөхтэй цохих ч янзтай даа! Яриа энгийн болж эхэллээ...

Казахстанд адуу үнэтэй, 3000 ам.доллар гэнэ. Монголд ямар үнэтэйг асуухад нь 300 орчим доллар гэлээ. Сайхан хямдхан юм гэв. Казахын уудам талыг Зөвлөлт гүрний атрын нутаг, тариан талбай болгож хувиргаж асан тэр цагт нүүдэлчин казахуудын амин зуулга малыг нь цөөлснөөс одоо ч адуу цөөн тул үнэтэй ажээ. Хэлмэгдлийн үе, атар эзэмших үеэр хасгийн тал нутагт өлсгөлөн нүүрлэж, эсэргүүцсэн хасгийн ард түмнийг хайр найргүй дарангуйлсан тул 3 сая орчим хүн хэлмэгдлийн золио болсон хатуу цагийг туулжээ...

Бодоход ер Монголоос өөр хямд адуутай улс гэж байна уу даа? Харин мах экспортлоход тулгарах бэрхшээл бол түрүүхэн ярьсан зам, тээврийн харилцаа. Харин манайх Казахстанаас гурил, гурилан бүтээгдэхүүн хямдаар авдаг.

Нүүдэлчид хойно үүх түүх ч ярив. Даурен Дияров бага жүзийн хүн аж. Тиймээс Кенеке ханы хөшөөнд очсон тухайгаас эхэлсэн яриа их л нийлэв. “Зүүнгарынхан одоо Монголд байна уу?” гэж асуув. “Байна байна, бид хоёр шинэ торгууд, Халимагт хожуу очоод буцсан улс тул өвөг дээдэс маань Зүүнгарын харъяат л болох байх даа” гэвэл “Монгол дотор хэл аялгын ялгаа байна уу?” гэж сонирхов. “Байхгүй ээ. Манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд ч баруун Монголынх, гээд нэг л хэлээр ярина, орчин үеийн Монгол нэг л үндэстэн болж тогтсон...”

Бичгийн хүмүүс байна даа, Казахын орчин үеийн уран зохиолын дээжээс орчуулбал сайхан ажил юм даа гээд ямар ном орчуулбал зүгээр талаар Сүүеэ асуувал И.Есэнбэрлиний "Кочевники" их сайхан ном гэлээ. Өө, аль эрт орчуулагдсан шүү дээ гэвэл гайхаж бас баярлаж байна. Тэгээд Казахын орчин үеийн уран зохиолын талаар хэсэг ярилцав. Маргааш нь Сүүеэ Ануар Алимжановын "Хөхөмдөг уулс" номыг авсан, ирээд хурдан ч орчуулсан авч мөнгө төгрөг бололцоогүй тул хэвлүүлж чадалгүй шинэ ажилд томилогдоод явжээ. Их сайхан ч туужууд, сайн ч зохиолч санж гээд шүлгийг нь орчуулахдаа автан уйлснаа ч нуулгүй ярьсан... Араб, персийн нөлөө юү, хасгийн яруу найраг тун чиг сайхан даа...

Уг нь ирээд БНКаз Улсын ЭСЯ-тай ярьж, хэвлэх зардлыг гаргуулахаар ярьж байсан авч ажил болгож амжаагүй, одоо ч миний компьютерт орчуулгын эх байж л байна. Сүүеэ намайг редакторлаж нэрээ гарга гэсэн л дээ, би одоо Сүүеэгийн орчуулгыг хянасан гэх ч хаашаа юм. Их дур болох биз.

... Гарч тамхилаад салцгаав, “Улаанбаатар их хүйтэн биз? Астана ч адил, цагаан талд учраас илүү салхитай л юм” гэлцэв. Тэндээс буудалдаа ирвэл манай ЭСЯ-ныхан утасдаж, очлоо гэлцэв.

Каранганда явсангүй, учир нь...

Маргааш нь амралтын өдөр таарлаа. Нөгөөдөр буцна. Ямар боловч ажлын явц, бүтэмж, зорилго чиглэлийн талаар ЭСЯ-ндаа мэдээлэх ёстой. Ер нь гадаад улс орнуудад явахдаа ингэж уулзахыг эрмэлздэг, төр төмбөгөр, ёс ёмбогор. Бас хажуугаар нь гадаад хэлдээр гарсан хэдэн сонин ч болох нь өгөөд гарахыг боддог. Ер нь манай ЭСЯ-д таниулах, тараах материал ховор хомс талдаа байдаг юм билээ. Гол нь хүргэх зардал төсөв хүнд юм билээ л дээ. Элчингийнхэнтэйгээ товч ярилцаад маргааш очихоор болзоод амрав.

Аливаа улс-үндэстэн (nation state) ямар бодолтойг, өөрөөр хэлбэл ямар үзэл сурталтайг нийтийн сүлжээнээс нь биш номын сан, номын дэлгүүрээс нь л мэдэж болдог юм. Гэтэл манайх интернет орчноос харах гэж оролддог буруу. Хэтэрхий хог новш ихтэй. Энэ нийтийн сүлжээнд албан ёсны шалгуурт үл тэнцэгсэд, ад шоо бологсод, сэтгэцийн элдэв явдалтнууд, албан бус ШУ-ны "зүтгэлтнүүд" олон бий. Тиймээс мэдээллийн 60% худал байдаг. Жишээ нь Казахстаны талаар Монголд үе үе дэгддэг Чингис хааныг албан ёсоор "казахчлах" гэж байгаа тухай мэдээллүүд бүгд худал... 

Казахын албан ёсны түүхийн номуудыг үзэх гэж хэрэг болгож эрт гараад Астанагийн хэд хэдэн номын дэлгүүрээр оров. Чингис хаан Казах үндэстэн тухай албан ёсоор нотлосон ном харсангүй ээ. Тийм юм байдаг эсэхийг асуухад "албан бус түүхчид буюу сайн дурынхан бүр бөөн дурынхны хийдэг ажил" гэсэн хариу өгөв. Хаа очиж номын сан, дэлгүүрүүд нь иймэрхүү "албан бус" үзэл санааны номнууд байхгүй их "цэвэр" юм билээ. 

Казах бол залуу үндэстэн, "үндэстэн улс"-ын хувьд бүр ч залуу. Түүхийн үечлэлд нь эртний түүх, тэгээд Чингизидийн үе байна. Энэ бол Чингис хааны угсааныхны хаанчлалын эрин үе. Дараа нь Орос, тэгээд Зөвлөлтийн үе залгажээ. Дунд нь “Зүүнгарын үе” хавчуулагддаг юм билээ. Урд өдөр уулзсан зарим хүн хар Кидан, найманы түүхийг их сонирхож асууж байсан. Тэгээд тусгаар тогтносон Казахстан улсын эрин үе. Ерөнхий үечлэл ийм. 

Өөрийн үндэсний онцлог байдлыг хадгалж ёс уламжлалаа дагах гэсэн хасгийн ард түмний үндэсний үзэлтнүүд Зүүнгарын байлдан дагууллыг эсэргүүцэж, Оросын колоничлолыг ч сөрж, ер нь аль ч үед байж хавчигдаж, тэмцэж, бүтээж туурвиж ирсэн байна. Тэр хүмүүсийн нэрэмжит гудамж талбай ч Астанад олон байна. Энэ бол үндэсний сэргэн мандлын нотолгоо байх.

Харин Л.Н.Гумилёвын бүх зохиолыг оросоор сайхан хатуу хавтастай цуврал болгон хэвлэсэн нь шүлс асгарам. Мөнгөө гөвөв дөө, Сүүеэ ч ачдаа бэлэг авах мөнгөө хүртэл танаж байгаад олон ном авлаа. Тэр дундаа Монголын эзэнт гүрний түүхийн тайлбар боть. Маш сайхан судалгаатай бүтээл. Оросын эрдэмтэн Мункуевынх санагдана.

ЭСЯ-ндаа зочлов. Тохитой сайхан байранд байдаг ажээ. Албан ажлаа ярьж дуусгаад аяны сонин хачинг хуучлав. Элчин сайд Д.Сүхээ хоёр орны харилцаанд анхаарвал зохих асуудлаар багавтар өгүүлэл бичсэнээ хэвлэнэ гэж өгөв. “Монцамэ” тойм сэтгүүлд гаргасан санагдана.

Яриан дундаа Зүчийн бунхан руу ухасхийвэл яах бол гэсэнд "За даа, нүүдэлчид эзэн хаадынхаа шарилыг тэгж ил бунхлах ёсон бий юу?" гэлцэв. ЭСЯ-ныхны ярих нь “Зүчийн бунхан” гэдэг тэр исламын хэв маягтай бунхнаас гарсан шарилыг нарийн арга, багажаар шинжлэхэд 70 гаран настай хүн гэж гарчээ. Зүчи хаан Их хаан эцгээсээ ч өмнө цэл залуу 45-тайдаа нөгчсөн гэдэг. Тэгээд ч Зүчи хаан исламын шашинтан байгаагүй...

Тиймээс бараг бүтэхгүй бодлоосоо татгалзав. Астанагаас Каранганда хүртэл талдаа 350 орчим километр юм билээ. 

Хөгжиж буй улсын шинж нь...

Казахстан бол ихэд оросжсон, нарийндаа өрнөджсөн улс. Нүүдэл иргэншлийн тухай ярихдаа түүх ярих мэт. Орчин цагийн хөгжил дэвшил ололтын тухай голдуу ярьж буй нь хөгжиж буй үндэстэн улсын шинж ээ. Казах эх хэлээ орос хэлнээс илүү гаргах гэж их л чармайж байгааг олон хүн хэлсэн. Гэхдээ 120 гаруй үндэстэн ястныг холбох хэл нь яалт ч үгүй орос хэл хэвээр. Нүүдэлчдийн соёлоор бахархах тухай ойлголт алга, түүнийг түүхийн судалгаанд үлдээгээд харин орчин үежихийг бүх хүчээрээ эрмэлзэж байна.

Нурсултан Назарбаев Ерөнхийлөгч насан өндөр болж. Харин энэ хүн үндэснийхээ түүхэнд аугаа нэрээ үлдээгээд одоход ард нь манайхан Ю.Цэдэнбал даргаа хэрхсэн түүх л үл давтагдаасай гэж боддогоо хэлэлцсэн бөлгөө..

Уг Казахстан бодат байдалд манай гурав дахь хөрш. Харин биднийг ойртуулахгүй гэсэн санаархал байдаг л байх. Хянганаас Каспий хүртэл алдалсан орон зайд хөндлөн сунасан хоёрхон нүүдэлчин угсаат улс Орос, Хятад их гүрнийг зааглан оршиж буй. Хэрэв бид ам хэлээ нийлүүлдэгсэн бол энэ хоёр гүрний ашиг сонирхол дундаас аль алиндаа ашиг унагаж чадах бус уу? Гэтэл биднийг зааглаад хоёр гүрэн эрх ашгаа нийлүүлж байх шиг. Монголд төмөр зам гацахад Казахстанд өндөр даацын автозам ашиглалтанд орж байна. 

“Энд Казахстан дарангуйлагчтай, Монгол ардчилсан гэх, тэнд Монгол дампуу, харин Казахстан эмх цэгцтэй...”, “Чингис хаан бол казах хүн, эсвэл Чингис хааны цэргүүдийн олонх казахууд байсан...”, “Казахууд Чингисийн одон хийжээ...” гэх мэт яс хаясан суртал хоног ч үл тасалдан цуврах бөлгөө. Гэтэл Казахстаны албан ёсны түүх нь өөрийг өгүүлнэ, Ерөнхийлөгч нь “Түүх ярихаасаа илүүтэй ирээдүйгээ хар гэж хэлнэ, нөгөө одон нь төрийн одон бус зүгээр л нэг Олон нийтийн байгууллагынх... Үүнд нэг учир байна!

Японы "Дипломат" сэтгүүлд "Монголчууд Киргизүүдтэй их дотно атлаа хөрш Казахтайгаа яагаад ийм хөндийдүү юм бол?" гэж гайхан бичсэн байдаг. Би ч бас уншаад гайхав. Тэгээд ийм байлгах хүсэл өмнөд, умраадад бий гэж бодов. Гэвч бусдаас бурууг хайх биш харин бид өөрсдөө тийм зүйл байдаг бол даван туулах ёстой л доо. Бүх зүйл биднээс л хамаарна. Хувь заяагаа бид л гартаа барих ёстой.

Ажлаа ч сайхан бүтээсэн аяллын сүүлчийн өдөр Казахстан улсын гадаад хэргийн дэд сайдтай уулзаад нисэх ёстой байв. Гадаад хэргийн яамны гоёмсог байшингийн цонхоор өнөөгийн Казахстан улсын баян чинээлэг байхын бэлгэдэл “Бай Трек” хэмээх цамхаг харагдана. 

Ялалтын багана. Ийм нэртэй гол Монголд бий гэвэл хамт явсан ГХЯ-ны ажилтан бүсгүй гайхав. Манай Баянхонгор аймагт Байдрагийн гол гэж байдаг юм, тэр нь түргээр “Байтрек” буюу Баян модны гол гэсэн үг л дээ гэж тайлбарлав. 

Гадаад хэргийн дэд сайд сэтгүүлчдийг хүлээн авч “Астана-2017” яармагийнхаа талаар тодорхой танилцууллаа. Үүнд олон улс орон оролцоно гэдэгт итгэлтэй байна гээд “Манай Астана бол хүйтэн нийслэл, гэхдээ Улаанбаатарыг бол гүйцэхгүй л дээ, тиймээс дулаан л гэсэн үг” гэж наргив. Яармагийн тухай мэдээллийг сонирхсон хүн хаанаас ч болов үзчихнэ биз дээ.

Гартал Азербайжаны сэтгүүлч гэж танилцуулсан залуу бид хоёрт дөхөж ирээд “Та нар Монгол хүмүүс гэв үү?” гэлээ. “Тийм ээ” гэвэл “Хамт зургаа авахуулъя, би Монгол хүнтэй ер уулзаж байгаагүй, танай ард түмэн гайхамшигтай түүхтэй, хүчирхэг ард түмэн шүү” гэлээ. 

Тэндээс онгоц нисэх цаг тулсан тул Сүүеэ бид яаран одлоо. Ачаагаа өгөх зуур гар цүнхнээсээ паспортоо гаргахдаа түрийвчинд байсан 400 доллараас хоёр нь дутсаныг анзаарав. ГХЯ-нд нарийн шалгаж оруулдаг тул цүнхээ орхиод орсон юм л даа. Жолоочоо дуудаж “Авсан бол өгчих” гэлээ. Аваагүй гээд гүрийчихдэг юм. Тэртэй тэргүй цаг тулсан энэ хоёр яав л гэж бодсон шинжтэй. Тэгээд яах вэ дээ, утсаар ГХЯ-ны хариуцсан ажилтанд “Танай жолооч ийм зөрчил гаргалаа, цаашид анхаараарай!” гэж хэлээд явсан юм даа..! Олон дотор сайн, муу хүн таарахыг алийг тэр гэх вэ? 

Хасаг үндэстэн гэж хэн бэ?

Казахууд гэж хэн бэ? гэдэг талаар өдгөө хүртэл манай түүхийн баруун хязгаарын түүхийн судалгаа хязгаарлагдмал байдгаас олон нийт ойлголт багатай байдаг. Ер нь бид хөршүүдийнхээ түүхийг бараг мэддэггүй юм билээ л дээ! Голдуу өнгөрсөн түүх ярьдаг учраас “байхгүй орнуудыг” их сайн мэддэг, байгааг нь тааруу мэддэг.Үндсэндээ Юань гүрний задралаас хойшхи баруун Монголын судалгаа зөвхөн Мин улс, Чин улстай хийсэн эцэс төгсгөлгүй зуун дамжсан зөрчлийн хүрээнд л хязгаарлагдаж ирсэн бөгөөд Чин гүрэн Зүүнгарын хаант улсыг мөхөөсөн, Халимгийн нүүдэл ба Ховдын хязгаарыг чөлөөлсөн гэсэн сэдэвт хумигддаг юм.

Гэвч өрнө зүгт өнөөгийн Төв, дундад Азийн гео-улстөрийн газрын зургийг тогтооход Оросоос өмнөх хүчирхэг оролцогч нь Монголчууд байсан юм. Тэр харанхуй үеийг нээх хэрэгтэй, тэр тусмаа ойрдын судлалын он цагийг урагшлуулж үзвэл аугаа түүхийн сан нээгдэнэ. Өнөөдөртөө Оросын судлаачдын бүтээл энэ чиглэлд ааглаж байгааг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй. Эсэнгийн уналтай хамт Дорно дахин руу, чухамдаа Хятадтай худалдаа хийх, олз ашиг олох тэмцэлд ялагдан таслагдсан баруун монголчууд өрнөд болон хойд зүгтээ тодорхой хэлбэл Дорнод Туркестан, Кипчагийн тал болон Дундад Азид тун идэвхтэй хүч болсон бөгөөд энэ бүс нутагт өрнөсөн нарийн төвөгтэй түүхэн үйл явцуудад үлэмж нөлөө үзүүлсэн” гэж И.Я.Златкин “Зүүнгарын хаант улсын түүх” номдоо дурджээ. 

XY зууны эхээр Ойрдууд дорноос шахагдаж баруун зүгт нутгаа тэлсээр Могулстаны хаант улстай өрсөлдөж эхэлжээ. Могулстан нь Цагадайн угсааны Туглуг-төмөр хааны үндэслэсэн улс агаад Туркестан, Ташкентаас дорно талдаа Хами, Кумул хүртэл өмнө зүгт Ферганаас хойд талдаа Эрчисын эх хүртэлх өргөн уудам нутгийг эзэмшиж байв. Могул гэдэг нэр нь Дундад Азийнхны Монголчуудыг дууддаг нэр юм. Тэр цагт ихээхэн түрэгжсэн байжээ.

Тэмцэл онцгой шургуу байсан бөгөөд Могулстаны Бэйс хааны (1418-1428) үед л гэхэд хоорондоо 61 удаа тулалдаж байжээ. Ойрдууд 1408 онд Бишбалыкийг булаан аваад байсан ба цаашдаа стратегийн ач холбогдолтой Хами болон Турфаны баянбүрдүүдийг эрхшээхийг санаархаж байжээ. Эмир Бэйс буулт хийж, орд өргөөгөө Туркестанаас Долоон голд авчирч Ойрдуудтай худ ураг болжээ. Балхаш нуурт цутгадаг зүүн эргийн Долоон гол буюу долоон ус ч гэдэг энэ газрыг хасгаар Жетысу гэдэг. Гэвч эмир Бэйс Төмөрийн угсааны Улугбектэй хийсэн дайнд алагдав. Бэйсийн угсааны Юнус (1472-1482) хааны үеийг хүртэл Могулстан хэсэг бэхжиж Ойрдуудын довтолгоог хэсэгтээ тогтоон барьж байв. 

Гэвч Ойрдын Асанманж тайш Ил мөрний хөвөөнд Юнусын армийг хүнд ялагдалд оруулснаар Сырдаръя мөрний зүг ухарчээ. Энэ үед Могулистаны өрнөд этгээдэд нь Алтан Ордны улс задарч Кивчаагийн талд шинэ Ак орд буюу Цагаан ордын улс үүсээд байв. Үндсэн хүн ам нь уугуул кивчаагууд, мөн Монголоос очсон найман, хонгирад, хэрэйдүүдээс бүрдэж байв. Тэд Алтан ордын хараат байдлаасаа гарсан төдийгүй Алтан ордын хаан ширээний төлөө тэмцэлдэж эхэлжээ.

Зүчийн угсааны Абулхайр 1428 онд Ак ордын хаан болсны дараа Узбек улс нэртэй хүчирхэг улс болжээ. Энэ улсын нутаг Яик голоос Эрчис хүртэл, Баруун Сибирээс Сырдаря хүрч байв. Энэ үеэс дундад Азийг эрхшээх дайндаа Ойрдын дайчдын тусламжийг авч эхэлснээр Ойрдууд санаачлагыг авч эхэлжээ. Казахстаны баруун хагас, дундад Азийг эзэлсэн Абурхаир хүчирхэгжиж, Могулстаны дотоод хэрэгт идэвхтэй оролцож эхэлснээр Ойрдуудтай зөрчилджээ. 

Ойрдын Узтөмөр (Өстөмөр) одоогийн Сыгнакийн орчим Абурхайрын цэргийн хиар цохиж, хотод хөөн оруулж хоргодуулаад 3 настай ач хүүг нь булаан авч оджээ. Үүний улмаас Абулхайр Ойрдын дээд захиргааг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй болсон бөгөөд түүний энэ ялагдал, доройтлыг ашиглан султан Керей, Жанибек нар, Цагаан ордын Урус хааны залгамжлагчид Узбекийн хүн амын нэг хэсгийг дагуулан Долоон гол руу нүүж оджээ. Могулстаны хаан Есөнбух тэднийг эсэргүүцэх хүч султайн дээр ойрдууд ба Төмөрийн угсааныхны дарамтыг сөрөх хүч хэрэгтэй учир найрсагаар хүлээн авчээ. 

Долоон ус, Чу мөрний сав Таласын хөндийд нутаглаж, узбек-казах нэртэй байгаад хожим казах нэртэй болсон энэ Цагаан ордынхон өнөөгийн Казахтан улсыг үндэслэжээ. Хасаг үндэстний үндсийг Жанибек, Керей нарын дагуулж ирсэн кивчааг, аргын, хонгирад аймаг, Долоон усны уугуул кангл, үйсүн, мөн жалайр, хэрэйд, найман нар бүрдүүлсэн байдаг. Узбекийн Абурхайрыг нас барсны дараа Кивчаагийн талын олонх дайчид хошууд, узбекүүдКерей, Жанибекийг түших болсноор бэхжин хүчирхэгжиж, Могулстаны ханыг Долоон голоос шахан түржээ. Могулстаны Султан Сайд хан дорнод Туркестанд өөрийн улсын үлдэгдэл дээр Яркендын хаант улсыг байгуулж, тэндээ бэхжихийг оролджээ. 

Улмаар Алтан ордын үлдэгдэл Их бага Ногайн орд, Казын улсуудыг нэгтгэжээ. Ингэж өргөн уудам нутаг дэвсгэр дээр нүүдэлчид нэгдэх шалтгаан нь нэгд хуучин Алтан ордын улсын дотоод хэлхээ холбоо, ураг удмын нэгдмэл байдал, хоёрт исламын шашин, хамгийн гол нь түрэг болон түрэгжсэн хэлний нийтлэг байсан хэрэг. Түрэг хэлт ард түмнүүд тухайн үедээ нүүдэлчдийг кайсак, калмак гэж ялган нэрлэж байсан ба кайсак нь түрэг хэлтэн байгаад исламын шашинд орсон бол калмакууд нь монгол хэлтэн байгаад ламаизмд нэгджээ.

Энэ зуур Ойрдууд Түмэдийн Алтан ханы хүчирхэгжилтэй тулжээ. Хутагтай сэцэн хунтайж торгуудыг Заг, Байдрагийн орчим ялж Эрчис хүртэл мөрдөөд буцсан ба Хутагтай сэцэн түүний ах Буянбаатарт дарагдаж, дараа нь Халхын Абтай сэцэн ханы уулгалалд өртсөн ойрдууд хэсэг зуур баруун этгээдэд тэлэн буй нүүдэлчдийн улсын тэлэлтийг хязгаарлах хүчин буурай байсан бололтой.

Энэ хэсэг үеийн дараа л нэг талаас Төвд нэртэй, нөгөө талаас Түрэг нэртэй хүмүүс хоорондоо дайтаад эхлэнэ. Казахууд өөрт нь буддын шашин тулгасан Галдан бошигт хаан түүний угсааны Зүүнгарын хаад, Иран, Узбек, хүчирхэгжиж асан Их оросын дарамт шахалтанд дор нэгдэж, шинэ үндэстнийг бий болгосон нь ердөө хагас жарны тэртээ тусгаар улс болоод байгаа нь энэ билээ... 

Хүний нутагт явбал бунхан үзвэл урьдын түүх, байшин үзвэл өнөөгийн түүх. Хүнтэй уулзвал хүнийг танина, улс гэгч олон хүнийг заасан үг л. Тиймээс тэмдэглэж авсан нь байшин бунхан бус учирсан хүний л хэлсэн үг. Өдий хүртэл санаж яваагаа бичсэн нь аливаа аяллаас гоц сонин л санаанд шүүгдэж үлддэг, тэр нь хүмүүст сонирхолтой байх болов уу гэснийх билээ. 

2019.01.03