Эх орон ард түмнийхээ төлөө халуун сэтгэлээр зүтгэсэн ч, халуун сэтгэлээ зориулсан тэр л эх орныхоо бурангуй хууль, бусармаг засгаас цаазын ял авч, алтан амиа алдсан олон хүн бий. Хүн бүрийн цаана намтар түүх, гэр бүл, уйлаад үлдсэн аав ээж, ах дүү, үр хүүхэд гэж буй. Тэр бүгдийг чадах чинээгээрээ сурвалжлан бичиж үлдээж байх нь үзэг цаас нийлүүлдэг хүн бүрийн үүрэг билээ. Үгүй бол тэдэн мянгыг хилсдүүлэн хөнөөжээ гэсэн хөндий тоо болон үлдэж, хүний түүх, хүний амьдрал мартагдаж, ирээдүйдээ сануулах сургамж ч үгүй болж, хагацлын хар түүх давтагдаж мэднэ. Энэ удаад миний бие Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгч Эвэгийн Хөхдэйн оюутан ахуй цагийнх нь таван дэвтрийг танилцуулахдаа үйл хэрэг, амьдрал намтрыг нь олдсон цөөхөн баримтдаа тулгуурлан өгүүлэх юм. “Олдсон цөөхөн баримт” гэхийн учир нь түүний талаар тусгай судалгаа байтугай хувь хүний дуртгал яриа ч бараг үгүй, архивын материал ч ховор ажээ. 

Нутаг ус, гэр бүл

Э. Хөхдэй нь 1913 онд одоогийн Увс аймгийн Түргэн сумын нутагт төрсөн, дөрвөд монгол ард ажээ. Яг 1913 онд төрсөн гэсэн баримт үгүй, харин Тагнуулын Ерөнхий Газрын архивын лавлагаанд 1938 оны байдлаар 25 настай хэмээснээс намтрыг нь ийн эхлүүлж болно гэж үзэв. Эцгийнх нь нэрийг архивын баримтуудад Эмээ, Эмэг, Эвэг гэж гурван янзаар тэмдэглэн үлдээж. Үүнээс Эмэг, Эвэг гэсэн хоёр хувилбар нь зөв, Эмээ нь хожим монгол бичгээс кириллд буулгахдаа урт хэмээн хөрвүүлсэн буруу хэлбэр бололтой. Миний олсон таван дэвтэрт Хөхдэй овгоо монгол бичгээр Эбэг, орос хэлээр Эбигов гэж олонтоо бичсэнээс үзэхэд Эвэгийн Хөхдэй хэмээн тогтох нь зөв гэж үзэж байна. Эхийн нэр Буръяа бөгөөд Намнан гэж ах, Түвшин гэж эгчтэй байсан, эгч нь хожим Тариа гэж хүнтэй ханилсан ажээ.

Бага насных нь тухай мэдээ баримт бараг үгүй, ямар ч байсан арван долоон настайдаа нутгийнхаа Хувьсгалт залуучуудын эвлэлд аль хэдийн элсчихсэн, удирдан манлайлах түвшинд хүрчихсэн байсныг дараах баримт нотолно. 1990 оны 6 сарын 19-ний өдөр хуралдсан БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн хяналтын шатны шүүх хурлаас Э. Хөхдэйг цагаатгахдаа “...Эвлэлийн дээд удирдлагад эсэргүү хүмүүсийг оруулах гэсэн гэх нотлох баримтгүй, харин тэр 1930 онд гарсан Төгсбуянтын ба Улаангомын хүрээний эсэргүү бослогыг дарахад ХЗЭ-ийн гишүүдийг зохион байгуулж, идэвхтэй оролцсон нь тогтоогдсон байна” хэмээн дүгнэжээ. 1930 оны тэр их үймээн, бараг иргэний “бичил дайн” гэмээр их хэрэгт арван долоохон настай залуу амь бие хайрлалгүй удирдан, зохион байгуулах түвшинд оролцож явсан нь бага залуудаа төлөвшсөний гэрч биз ээ.

Монгол бичиг, эрдэм ухаанд мөн бага наснаас нэвтэрхий мэргэшсэн нь тодорхой байна. Учир нь КУТВ хэмээх сургуульд 1933 онд 20 насандаа ирж, орос хэлээр заасан физик, хими, амьтан судлал, газар зүй гэх мэт хичээлийн лекцийг монгол бичгээр гарамгай сайхан бичиж авсан нь тэр цагт хэдийн бичиг эрдэмд төгс боловсорсон байсныг нь харуулна. Бичгийн хэв, дүрэм зүй, найруулга, үг хэллэг зэргийг нь харахад яавч хоёр гуравхан жилийн өмнө сурсан бичиг бол биш. Төр улсын хэрэг хийгээд бичгийн эрдэм, аль алинд нь ийм эрт боловсорсон, одоогийнхоор бол “вундеркинд” маягийн гоц авьяастай залуу байсан бололтой. 

Эрхэм уншигч, түүхч та бүхэнд Э. Хөхдэйн эх монгол бичгээрээ нэгд нэгэнгүй сийлэн үлдээсэн тэр дэвтрүүд буюу лекцийнх нь тэмдэглэлийг танилцуулах юм. КУТВ гэдэг нь Коммунистический университет трудящихся Востока буюу Дорно дахины хөдөлмөрчдийн коммунист их сургууль хэмээх үгийн товчлол. Коминтерний үүтгэсэн энэхүү сургууль 1921 оноос 1938 оныг хүртэл ажилласан, хорь гучаад онд боловсрол олсон манай олон сэхээтэн энэ сургуулиас төрөн гарсан билээ. Гурван жилээр төгсгөдөг системтэй, Э.Хөхдэй энэ сургуульд 1933 онд элсэж, 1936 онд төгссөн ажээ. Сонирхуулахад, Хөхдэйгөөс гадна Хятадын Коммунист удирдагч Дэн Сяопин, Вьетнамын удирдагч Хо Ши Мин, Туркийн коммунист найрагч Назым Хикмэт гэх мэт Дорнын улс орнуудын олон зүтгэлтэн КУТВ-ын бүтээгдэхүүн юм.

Нэгдүгээр дэвтэр: Дэлхийн байдал

Энд Хөхдэй дөрвөн салангид дэвтрийг нийлүүлэн үджээ. Эхний дэвтэрт дэлхийн байдал, Хэмжүүрийн тоо, Таван улирлын шугам, Таван тив таван далай, Уул нуруу тогтох нь, Хийн чанар байдал, Салхи салхилах учир гэх мэт 12 хичээлийг багтаасан бол латин үсгээр Delekein baidal Bөmbөrcөg хэмээн хаягласан хоёр дахь дэвтэртээ Чийгийн тухай, Цаг уурын тухай гэх мэт хичээлүүдээ нямбай тэмдэглэжээ. Гуравдугаар дэвтрээ мөн латин үсгээр Delekein baidal гэснийхээ араас орос хэлээр География хэмээсэн байна. Сүүлчийн дэвтэр нь Эдийн засгийн дэлхийн байдал нэртэй, үүнд улс орнуудыг тив тивээр нь ангилан тусгайлан үзсэн ажээ.

Зураг 1. Дэлхийн байдал хичээлийн дэвтэртээ гараг эрхсийн тухай лекцийг тэмдэглэсэн нь: 

Хоёрдугаар дэвтэр: Мал аж ахуйн ухаан

Дэвтрийн дотор хавтаснаа монгол бичгээр Мал аж ахуйн ухаан гэсний доор орос хэлээр Животноводство или Зоотехника хэмээн орчуулан бичжээ. Дэлхийн мал хэмээх ерөнхий хичээлээр эхэлсэн уг дэвтэр “Монголын одоогийн малын байдал”, “Монголын мал аж ахуйн ажиллагааны дүр бэлгэ” гэх мэт сонирхолтой хичээлээр Монгол улсын малын тухай нарийвчлан зааж эхэлсэн нь КУТВ энэхүү хичээлийн хувьд монгол оюутнуудаа салган тусгай анги болгож байсны гэрч мэт. “Малын бие махбодын төрөх үрийн байдал”, “Малын угсаа гэж юу вэ” (Порода), “Малын шинж удам” (Конституция скота) гэх мэт хичээлийн араас мал бүрийг мах сүүний чиглэлээр нь ангилан тусад нь авч үзсэн байна. Энэ хичээлийн агуулгыг кирил үсэгт буулган, монгол бичигтэй нь хамт хэвлүүлбээс Монголын хөдөө аж ахуйн боловсролын нэгэн сонирхолтой түүх болох нь тодорхой. (ХААИС-иас санал ирвэл хамтран ажиллахад бэлэн буйгаа үүгээр илэрхийлье.)

Зураг 2. Мал аж ахуйн хичээлээр 1930 онд Монголд хэдэн толгой мал ямар шалтгаанаар үхсэнийг үзсэн нь:

Гуравдугаар дэвтэр: Шинжлэх ухааны ерөнхий эрдмийн нэгдсэн дэвтэр

Оросоор давхар Естествознание хэмээн хаягласан энэхүү дэвтэр нэн сонирхолтой. Ялангуяа монгол бичгээр байгалийн ухааныг бичиж тэмдэглэж болохгүй, монгол бичигт шилжвэл боловсролгүй болно хэмээх болсон энэ цагт хими, физикийн нарийн томьёо бүхий лекцийг эх монгол бичгээрээ нэгд нэгэнгүй бичин баримтжуулснаараа өндөр боловсрол эзэмшсэн Хөхдэй өнөөгийн залхуу биднийг ичиглэх мэт. Дотроо мөн дөрвөн бүлэг хичээлтэй, Түмэн бодсын ерөнхий боловсрол хэмээх эхний хичээлдээ чулуу шохойноос өгсүүлээд геологийн ухааныг үзсэн бол Биологи - Амьтай бодсын тухай хичээл гэж хаягласан хоёрдугаар бүлэг нь одоогийнхоор бол биологи болон химийн хичээл байна. Араас нь Физик гэж монгол бичгээр бичсэн (П-ийн ард хөндий Х-тэй галигласан) хичээлээ монгол хэлээр Дүрс бодсын ухаан хэмээн орчуулж... Эцэст нь монгол бичгээр галиглан Элэктричество хэмээсэн хичээлийн лекцийг тэмдэглэжээ.

Зураг 3. Усны даралт болон Архимедийн хууль хэмээх хоёр хичээлийн лекц

Дөрөв, тавдугаар дэвтэр: Хувьсгалын түүх

Дөрөвдүгээр дэвтрээ Хөхдэй “1934 онд КҮТОБ-ын сургуульд заасан Баруун Европын хувьсгалын түүх” гэж хаягласан бол “Хувьсгалын түүх” хэмээх өөр нэгэн хичээлийг тавдугаар дэвтэртээ бичжээ. Энэ сүүлийн дэвтэр дээр сургуулийнхаа нэрийг монголоор орчуулж “23 оны 10 сард Эв хамтын дээд сургуульд заасан...” хэмээгээд 1933 оны 10 сарын 4 гэсэн огноо бичсэн нь дэвтрийг худалдан авсан өдөр бололтой. Хувьсгалын түүхийн хичээл тэр жил 9 сард биш, 10 сарын 13-ны өдөр эхэлсэн шиг байна. “Анхдугаар цуглаан дээр ярьсан оршил” гэсэн эхний хичээлийн огноо нь 10 сарын 13-наар юм.

Общая тетрадь, дуртгалын үг

Бидний багад хичээлийн ерөнхий дэвтэр 12 хуудастай байлаа. Харин олон хичээл бичиж болох дөчөөс дээш хуудастай дэвтрийг Общая тетрадь гэнэ. Нэг том Общая тетрадь эхэлсэн байхад дуустлаа мөн ч удна шүү дээ. Би өөрийнхөө бага насыг хэмээн наяад оны үеийг хэлж байгаа юм. Гэтэл Хөхдэй тэртээ гучаад онд чухам яг тийм Общая тетрадь дээр хичээл номоо тэмдэглэсэн нь зүгээр дуртгал дурсамжийн үүднээс үзэхэд нэн дотно санагдах, дээр нь монгол бичгээр ярайлган бичсэн нь зүрхэнд бүр ч ойр болгох аж. 

Баруун Европын хувьсгалын түүхийн хичээлийн дэвтрийг нэгэн анд нь дурсгасан ажээ. Дэвтэр дээр орос хэлээр “КУТВ-ын ханан дотор найрсаг эвтэй хамтран суусан дотнын хайрт нөхөр Кухдей-д. Хувьсгалын төлөөх хамтын тэмцлийнхээ нөхөрсөг дуртгал болгон үлдээв. Москва. 34 оны 3 сарын 22” гээд гарын үсгээ сийлсэн нь орос хэлээр бага сага алдаатайг үзвээс монгол нөхөр нь дурсгасан бололтой. Хэдий тийм боловч энэ бол үнэхээр л эх орныхоо хөгжил цэцэглэлийн төлөө тэмцэнэ хэмээн бодож зорьж явсан гал халуун сэтгэлийн илрэл мөн. Тавхан жилийн дараа хорин тавхан настай, билиг эрдэм танхай энэ сайхан хүүхдийг буудаад алчихна гэж хэн санах сан билээ. (Тийм ээ, “хүүхдийг” гэж албаар бичив, миний дунд хүү энэ жил 25 нас хүрнэ) 

Зураг 4. Эволюцийн тухай хичээлээ “Аажим хувьсал” хэмээн орчуулжээ. 

Эвэгийн Хөхдэй нэрээ янз бүрээр бичсэн нь

Дэвтрээ хаяглахдаа Хөхдэй нэрээ монгол, латин, орос үсгээр бараг арваад өөр хувилбараар бичсэн байна. Үүнд монгол хэл - монгол бичгээр бол тогтсон ганц Эбэг-үн Көкэдэи, монгол хэл – латин үсгээр бол Көkөdөi гэсэн мөн ганц хэлбэртэй, харин нэрээ орос болгон орчуулахдаа олон өөр хувилбараар оролдож үзжээ. Үүнд кирилл үсгээр Кухтейнов, Кухтайнов Э, Кухтай, Кухтей, Кухтайнов Эбигов, Кукедей Эбигов, монгол бичгээр сурагч Көкэдэйинов, Көкэдэйиноб, Көкэдэйинов Эбэг-үн, латин үсгээр Көkөdөinov гэх мэт олон хэлбэр дээрх таван дэвтэрт таарна. Ямар ч байсан эцгийн нэрийг өөрөө Эмэг, Эмээ гэж бичсэн хувилбар нэг ч үгүй, Эбэг, Эбигов хэмээн нэг мөр бичсэнийг баримтлан, Хөхдэйн албан ёсны монгол нэрийг цаашид Эвэгийн Хөхдэй гэж тогтох нь зүйтэй хэмээн үзэж байна. 

Зураг 5. Нэрээ олон янзаар бичиж байсны хоёр жишээ

Латин үсгийн хичээл

Тусгай дэвтэр гаргаагүй боловч нэг дэвтрийн ард хавсралт болгон үдсэн Латин үсгийн хичээл нь монгол хэл шинжлэлийн түүхэнд нэн чухал баримт болохуйц ажээ. “КҮТОБ-ын сургуульд 23 оны (Монгол улсын тусгаар тогтнолоос хойш тоолж буй огноо учраас 1933 он) 10 сарын 1-ний өдөр латин үсгийг эхэлж заасан нь” хэмээн гарчигласан уг хичээл “Латин үсэг бол шинэ дэлгэрч буй хувьсгалын нэгэн чухал зэвсэг бөгөөд бүх улсууд тус тусын хэл заншил дээр тохируулан хэрэглэхийг зорьж буй үес болмуй” хэмээн эхэлсэн байна. 

Монгол хэл шинжлэлийн түүхийн чухал баримт болно хэмээсний хувьд энэ хичээлийн тэмдэглэл нь Монгол-Латин үсгийн бүрэлдэхүүн, зөв бичих дүрмийн тогтолцоо чухам ямар байсныг үзүүлж чадахад оршино. Жишээ нь анхны хичээл дээр “Латин үсгийг сурахад маш хялбар бөгөөд бүх үсэг 27... Үүнээс 7 эгшиг 20 гийгүүлэгч хэмээн ялгах бөгөөд энэхүү эгшгээр бусад хорин гийгүүлэгчид амь оруулан бичмүй” хэмээгээд бүх үсгийг жагсаажээ. Энэ үсгүүд нь үндсэндээ Зөвлөлтийн түрэг хэлтнүүдийн анх авч хэрэглэсэн Нэгдмэл үсэг буюу одоогийн Турк улсад хэрэглэсээр буй латин цагаан толгой мөн (хэрэггүй цөөн үсгийг хассан).

Хэл зүйн нэр томьёо нь маш сонирхолтой. Лу багшийн алдарт Цагаан ном гараагүй байсан учраас хэл шинжлэлийн нэр томьёонууд нийтээр дагах журам болон төлөвшөөгүй цаг, тэр үед Орос Зөвлөлтийн болоод манай Монголын сэхээтнүүд нэр томьёог хэрхэн орчуулан хэрэглэж байсныг Хөхдэйн дэвтрээс харж болно. Ганц жишээ дурдахад Наймдугаар хичээл нь Тийн ялгал бөгөөд үүний бүрэлдэхүүнд 1. Nerelkiin (Нэрлэхийн) 2. Karijalaka (Харьяалахын) 3. Yiledegci (Үйлдэгч буюу одоогийн Заахын тийн ялгал) 4. Oron yzyylegci (Орон үзүүлэгч буюу одоогийн Өгөх орших) 5. Yzuulegci (Үзүүлэгч буюу одоогийн Үйлдэх) 6. Garka oron yzyylegci (Гарах орон үзүүлэгч буюу одоогийн Гарахын) 7. Kamtadkakiin oron (Хамтатгахын буюу одоогийн Хамтрахын) хэмээх долоон тийн ялгалыг оруулсан байна.

Zadaani (Задание) гэж орос хэлээр латин үсгээр бичсэн даалгавраа ямагт сайн хийх бөгөөд багш нь олон газар Отлично хэмээн бичээд давхар А дүн тавьснаас харахад энэ хичээлийн багш нь Оросын хэн нэг монголч эрдэмтэн байсан бололтой. 10 сарын 23-ний өдрийн хичээлийн эцэст монгол бичгээр “Тийн ялгалын тухай илтгэх хийх” хэмээн тэмдэглэсэн нь хэдий нас залуу оюутан боловч онц сайн сурсны хүчинд хэл судлал, эрдэм шинжилгээний ажилд орж эхэлж байсныг нь үзүүлэх мэт.

Хамгийн сүүлчийн хичээл нь орос хэлээр Синтаксис хэмээгээд түүнийгээ латин-монголоор Ygyyleberiin dyrim хэмээн орчуулсан байгаа тул КУТВ-д заасан энэхүү Латин үсгийн хичээл нь ерөөс үсгийн хичээл төдий бус, Монгол хэл зүйн хичээл байсан ажээ. 

Энэ мэтээр цаашид 1935-1936 онд олон хичээлд суралцаад төгссөн нь тодорхой, харин надад олдоод буй 33-34 оны хичээлийн тэмдэглэл таван дэвтрийн тухайд ийм байна. 

Зураг 6. Латин үсгийн хичээлээр үзсэн үгийн сангийн хичээл. Нэр үгийг Бодсын нэр, Төлөөний нэр, үйлт нэр, Дашрамын нэр (Тэмдгийн), Тооны нэр гэж тав ангилсан нь сонирхолтой. 

Богино боловч гарамгай карьер

Ингээд Хөхдэй 1936 онд КУТВ-ыг төгсөж, эх орондоо цэл залуу 23 настай, боловсрол мэдлэгтэй сэхээтэн болон ирэв. Залуу боловсон хүчнийг Нам, эвлэлийн төв хороо ажилд авч, Хөхдэй эхлээд ухуулагчийн ажил хийсэн бол төд удалгүй боловсрол мэдлэгээрээ ялгаран, Улаанбаатар хотын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн хорооны нарийн бичгийн дарга болон ахижээ. Хорооны нарийн бичгийн дарга гэдэг нь Нэгдүгээр нарийн бичгийн даргатай дүйх томоохон албан тушаал юм. Хэдхэн сарын дотор улам ахиж хорин дөрөв ч хүрээгүй залуухан хүү Эвлэлийн төв хорооноос Намын Төв хорооноо шилжиж, орчуулагчийн албанд тохоогдсон байна. 

Энэ үед Шинжлэх ухааны хүрээлэн буюу одоогийн Шинжлэх Ухааны Академийн үүсгэл болсон байгууллагын ажлыг сайжруулах чухал шаардлага буй болжээ. 1921 онд байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэн нь 1930 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэн болон өргөжиж, үйл ажиллагаагаа тэлээд байсан юм. Ингээд тус хүрээлэнгийн ажлыг сайжруулахаар шинжлэх ухааны өндөр боловсролтой залуусыг тасгийн эрхлэгч буюу чухам гол ажлыг нугалах албанд томилоход Намын төв хорооноос Э. Хөхдэйг, Улсын хэвлэлийн газраас Ш. Лувсанванданг сонгож байжээ. Энэ тухай гарсан тогтоолыг “Үндэсний Ардын Эрх” сонины 1937 оны 2 сарын 8-ны дугаар дахь Засгийн газрын мэдээ хэсэгт “Шилжүүлэн томилов” гарчгийн доор өгүүлсэн нь:

“Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн ажлыг дээшлүүлэн сайжруулах явдлын үүднээс Улсын хэвлэлийн газрын улс төрийн хянагч Лувсанванданг Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр, бас Намын Төв Хорооны ажилчин Хөхдэйг мөн Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгчээр тус тус татан, шилжүүлэн ажиллуулах явдлыг Ерөнхий сайдын 4 дүгээр тушаалаар Хүрээлэн ба Улсын хэвлэлийн газрууд дор даалган тушаажухуй” хэмээн өгүүлсэн байна. 

Ийнхүү 1936 онд 23 настай сургуулиа төгсөж ирсэн залуу Хөхдэй 1937 оны 2 сарын 8-ны хүртэлх жил хүрэхгүйн хугацаанд Нам эвлэлийн хорооны ухуулагч - Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн хорооны нарийн бичгийн дарга – Намын Төв Хорооны орчуулагч – Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгч хэмээх шат дараалсан өндөр дээд албан тушаалуудад томилогдон, нэн хурдтай өсөн дэвжсэн ажээ. Ингэхдээ монгол хэл шинжлэлийн агуу эрдэмтэн, төрийн шагналт Шадавын Лувсанвандантай нэгэн тогтоолоор томилогдон, ижил зиндаанд ажиллаж байсан нь бахархмаар. 

Дашдоржийн Нацагдоржийн төлөөнөө гашуудсан цор ганц хүн

Дашдоржийн Нацагдоржийг харамсалтайгаар өөд болох үед түүний талаар нийтлэн бичих, гашуудан эмгэнэх хүн гэж бараг гарсангүй. Энэ нь хоёр зүйлийн учиртай гэж бодно. Нэгд, тухайн цаг үед хамт амьдарч байсан хүмүүс нь Д. Нацагдоржийг онцгой хэмээн таньж чадаагүй үе, хоёрт, таньсан хэд нь бас бичиж нийтлэхэд хэцүү, осолтой цаг байв. Учир нь Д.Нацагдорж 1932 онд хилс хэргээр баригдаж, шоронд сууж байгаад тэнсэн харгалзах ялтайгаар гарсан, 1936 онд мөн албадан хөдөлмөр эрхлэх ажилд таслагдсан, ийм үед Д. Нацагдоржийн нас барсанд гашуудаж буйгаа илэрхийлэх зоригтон нэн ховор байжээ. Д. Нацагдоржийн тухай судалгаа, халуун дулаан дуртгал, харамгүй магтсан үгс бүр хожим, “Шинэ үеийн утга зохиолыг үндэслэгч” гэж албан ёсоор зарласнаас нь хойш үер мэт цутгасан гэж хэлж болно.

Тэгвэл их зохиолчоо таниагүй, таньсан нэг нь үгээ хэлж чадаагүй тэр хатуу бэрх цагт ганцхан 24 настай С. Хөхдэй л зориг, бас сэтгэл гарган “Шинэ толь” сонинд “Алдарт зохиолч Нацагдорж” хэмээн эмгэнэлийн өгүүлэл бичин хэвлүүлсэн юм. Бусад сонин хэвлэлд эмгэнэл мэдээ гарсан нь өнөө хэр олдоогүй л байна. Сургууль төгсөж ирээд удаагүй, гал халуун ч байсан биз, орон шоронд орж хашраагүй ч байсан биз, хүндэтгэн биширч явдаг зохиолч нь өнгөрөхөд дуугүй өнгөрөх зэдхил (зэдхил гэж совесть гэсэн утгатай монгол үг) ч хүрээгүй биз... Тэгээд “Шинэ толь” сэтгүүлийн 1937 оны 4 дүгээрт:

“Энэ 27 оны 7 сарын 13-ны өдөр манай улсын үндэсний нэгэн сайн залуу оюутан бөгөөд алдарт уран зохиолч Нацагдоржийн бие наснаас нөгчиж, манай уран зохиолчдын жагсаалаас гарав...” хэмээгээд П. Нацагдоржийн намтрыг товчхон дурдсаныхаа дараа “Нөхөр Нацагдоржийн бие өөрийн сүүлчийн амьсгалыг төгстөл оролдож хийсэн ажлын гол нь хэмээвээс монгол хэл бичиг ба утга зохиолыг хөгжүүлэн дэлгэрүүлэхийн тул үнэн санаа тавин зүтгэж явсан бөгөөд түүний бүх зохиолуудыг үзвээс үнэнхүү өөрийн улсын үндэсний шинж байдалтайн дээр манай ардын аман зохиолыг үндсэн суурь болгож, түүний баялаг үг гайхамшигт найруулгыг ашиглаж шинэ үе лугаа болбож чадсан буюу...” хэмээн зохиол бүтээл, үйл хэргийнх нь талаар маш суурьтай, дориухан дүгнэлт өгчээ. 

Сурган хүмүүжүүлэх үйл хэрэгт их эрдэмтдийн хамтаар

Хөхдэйг Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгчээр очсоны дараахан буюу 1937 оны 4 сарын 1-ний өдөр захирал Л. Дэндэвийн санаачилгаар тус хүрээлэнгийн дэргэд “Оюутан нарыг бэлтгэх түр сургууль”-ийг албан ёсоор байгуулжээ. Сургуулийн гол зорилго нь ирээдүйд Орос зөвлөх нарын тоог багасгаж, Шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажиллах шинэ залуу судлаачдыг бэлдэх. Үүний тул ялангуяа Герман, Франц, Орос улсад сургууль төгссөн эрдэм мэдлэгтэй багш нарыг цуглуулан, одоогийн хэллэгээр бол Л. Дэндэв гуай чанартай сайн “баг бүрдүүлсэн” байна. Үүнд тэрбээр шинэ нээсэн сургуулийн захирлаар И. Амгалан, хичээл ангийн эрхлэгчээр Э. Хөхдэй, монгол бичгийн багшид Я. Цэвэл, тоо бодлогын багшид Чимэд, орос хэл бичгийн багшид Вэра Хурлаат, дэлхийн байдлын багшид Симуков, бодсын зүйн багшид Б. Дашням, хувилахуй ухааны багшид Г. Цэвээн, Монголын түүхийн багшид Буянчуулган нарыг тус тус томилжээ. Анхлан баг болж, гар нийлэн ажилласан энэхүү эрдэмтэд дээр дараа нь Ж. Дүгэрсүрэн, Ц. Дамдинсүрэн, Д. Санжаа, Ш. Лувсанвандан, М. Чимэд, Б. Банзрагч нар нэмэгдэж (зарим нь өмнөхөө орлон) хичээл зааж байв. Хөхдэй ч бас зөвхөн хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаад зогссонгүй, өөрөө мөн Буянчуулганы хамтаар Монголын түүхийн хичээл зааж байжээ.

Аливаа хүний намтар түүх бүдэг бол зэрэг зиндаа, эрдэм мэдлэгийг нь хамтран ажиллаж байсан улсуудынх нь хэн болохоор тодорхойлон гаргах арга байж болох юм. Тиймээс Хөхдэйн энэ “багийнхныг” товч танилцуулбаас:

Сургуулийн захирал Ишдуламын Амгалан: Монголоос Зөвлөлтөд суух таслан шийтгэх эрхтэй цэргийн комиссар байсан, Гомбо-Идшин гүнтэй хамт Төвөдөд Элчин Сайдын Яам байгуулахаар очиж байсан, Гадаад явдлын яамны хэрэг эрхэлсэн түшмэл, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэргийг эрхэлсэн түшмэлийн ажил хийж байсан, хожим Хувьсгалын музейн даргаар ажиллаж байсан ахмад зүтгэлтэн, 

Монгол бичгийн багш Ядамсүрэнгийн Цэвэл: Зохиолчдын анхдугаар бүлгэмийн гишүүн, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн тэргүүлэгч гишүүн, Ардыг гэгээрүүлэх яам, Судар бичгийн хүрээлэнд өндөр дээд олон албан тушаал хашиж явсан, Ногоон толь хэмээх “Монгол үгийн товч тайлбар толь”-иороо алдартай, манай ууган хэл шинжээчдийн нэг (Хэл шинжээч Шагдарсүрэн багшийн аав),

Орос хэлний багш Вэра Хурлат: Ленинградын их сургуульд суралцсан, Судар бичгийн хүрээлэнд нэрт эрдэмтэн Жамсрангийн Цэвээний техникийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан, Монголын үндэсний номын санг үүсгэн байгуулагчдын нэг (анхны инженер Ч. Хурлатын гэргий, дуучин Төмөрийн ээж),

Дэлхийн байдлын багш Симуков: Монголын орчин цагийн анхны газрын зургийг үйлдэж, орчин цагийн газар зүйн ухааны үндсийг тавигчдын нэг, ард олон, судлаач эрдэмтдийн хайр талархлыг хүлээн “Шар Дамдинсүрэн” нэрээрээ алдаршсан, шинжлэх ухааны олон чанартай ном бүтээл туурвисан эрдэмтэн (Ардчиллын анхдагч С. Зоригийн өвөө),

Хувилахуйн ухааны багш Гэмпилийн Цэвээн: Германд сурсан анхны 35 оюутны нэг. Монголын ууган химич, 

Монголын түүхийн багш Бүрдийн Буянчуулган: Цахар монгол, ЗСБНХУ-д Элчин сайд, Гадаад яамны орлогч сайд, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Архивын эрхлэгч, Түүхийн тасгийн эрхлэгч зэрэг албан тушаал хашиж явсан, Монголын түүхийн онц чухал хэд хэдэн бүтээлийг туурвисан эрдэмтэн, 

Жалцавын Дүгэрсүрэн: Францад суралцсан анхны дөрвөн монгол оюутны нэг, Москвад Геологи хайгуулын дээд сургууль төгссөн, 1941 оноос Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн даргаар ажилласан, 1960 онд МУИС-д Геологийн салбарыг үүсгэн байгуулсан, ашигт малтмалын 30 гаруй орд нээсэн, Монгол улсын анхны геологич, 

Бархасын Банзрагч: Хөхдэйн адил КУТВ төгссөн, МХЗЭ-ийн Төв Хороо, Улаанбаатар хотын Намын хороо, Дотоодыг хмагаалах газар төрийн өнөр албан тушаал хашиж явсан, бичиг ном, эрдэм судлалын талаар гэвэл Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, Үнэн сонины эрхлэгч, Намын түүхийн институтэд тасгийн эхлэгчээр ажиллаж байсан, манай ууган сэхээтнүүдийн нэг,

Дамдины Санжаа: Нацагдоржийн гэргий Пагмадуламын ах, газар тариалангийн судалгааны ууган зүтгэлтэн, Германд сурсан анхны 35 оюутны нэг, орчуулагч, Монголын анхны агрономич...

Энэ бүгдийн дээр бүх монголчуудын тайлбаргүйгээр мэдэх алдарт Лу багш хэмээх Шадавын Лувсанвандан, Да багш хэмээх Цэндийн Дамдинсүрэн, зохиолч Мөнгөний Чимэд нар. Энд заавал дурдууштай нэг зүйл нь Монголын шинжлэх ухааны ноён оргил, анхдагчид олуул цугласан энэ хүчирхэг багт Э. Хөхдэй зүгээр мөр зэрэгцэн ажилласан төдий биш, “хичээл ангийн эрхлэгчээр” нь томилогдсон, өөрөөр хэлбэл багийн ахлагч нь байж. Хорин дөрөвхөн настай залуу боловсон хүчинд ийм чухал, хариуцлагатай алба оноосон нь мөнөөх таван дэвтэртэй ч холбоотой байж мэдэх юм. Дурдсан судлаачдын ихэнх нь өөрийн тусгайлсан нэг чиглэлээр мэргэшсэн эрдэмтэд байгаа бол Хөхдэйн дэвтрүүдийг харахад тэрбээр физик, хими, түүх, монгол хэл бичиг, орос хэл гээд энэ сургуульд заахаар төлөвлөсөн хичээл бүрд нэвтэрхий байсан нь тодорхой, тийм ч учраас энэ олон өөр мэргэжлийн эрдэмтдийг нэгтгэн базаж, бүх хичээлд хяналт тавьж чадах хүн нь тэр л байсан бололтой. 

Ийм л нэгэн өндөр боловсролтой, эрч хүчтэй залуу судлах туурвих, сурган хүмүүжүүлэх, удирдан зохион байгуулах ажлынхаа гарааг эхлэхэд бэлэн болж, чухам ир нь ханаад байлаа. Гэтэл...

Зураг 7. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дэргэдэх “Оюутан нарыг бэлтгэх түр сургууль”-ийн багш сурагчид. Хэрвээ энэ зургийг 1937 оны 10 сарын 29-нөөс өмнө авсан бол хичээлийн эрхлэгч Хөхдэй заавал сууж байх ёстой.

Баривчилгаа

Дашдоржийн Нацагдоржийг нас барснаас дөрөв хоногийн дараа, Э. Хөхдэйг эмгэнэлийн өгүүллээ бичиж суух үед буюу 1937 оны 7 сарын 17-ны өдөр Ерөнхий сайд асан Пэлжидийн Гэндэнийг ЗХУ-ын Дотоодыг Хамгаалах Ардын Комиссариатын Азов хар тэнгисийн хязгаарын удирдах газрын ажилтан Кабаев нар Сочи хотноо баривчилжээ. Хөхдэй тэгэхэд тийм юм болж байна гэж мэдсэн ч үгүй, тэр баривчилгаагаар тун удахгүй амийг нь авч одох их харгислал эхэлж буй юм гэж санасан ч үгүй, их зохиолчийн араас л харуусан суусан биз. 

Дараа нь тагнуулын бүдүүн хэмээх Ц. Өлзийг мөн ЗХУ-д баривчилжээ. Энэ хоёр хүнийг эрүүдэн байцаасаар байж, “Лхүмбийн хэргийг Дэмид нарын хамтаар үргэлжлүүлсэн” хэмээх хуурамч мэдүүлгийг гаргуулж авсан байна. Сарын дараа 8 сарын 22-ний өдөр Г. Дэмид жанжныг Зөвлөлтийн “Тайга” өртөөн дээр хордуулж алаад нөгөөдөр нь буюу 24-ний өдөр ЗХУ-ын ДХАК-ын орлогч сайд М.П.Фриновский, БХЯ-ны орлогч сайд П.Смирнов, БНМАУ-д суух Элчин төлөөлөгч С.М.Миронов нар Улаанбаатарт ирэв. Тэр гурав "Японоос БНМАУ-ыг эзлэх төлөвлөгөө" хэмээх зохиомол хуурамч хэргийг Монголын дарга нарт эхэлж танилцуулаад, хоёр өдрийн дараа “Заговор” хэмээх хэрэгт холбогдуулах 115 хүний нэрсийн жагсаалтыг Чойбалсанд гардуулсан байна. 

Долоон сард Гэндэнг барьж хэргийг нь хүлээлгээд хэчнээн хурдтай мөрдлөө судаллаа гэхэд 8 сард 115 хүнийг олоод тогтоочихно гэвэл огт худлаа, угаас судлах мөрдөх ч шаардлага байсангүй, ерөөс БНМАУ-ын өндөр дээд албан тушаалтнууд, тэргүүний шилдэг эрдэмтэд, алдартай авьяаслаг уран бүтээлчид... Сор болсон 115 хүнийг түүгээд л биччихэж. Өөрийнх нь эсрэг сэтгэж мэдэх тархийг нь устгасан цагт өөрийг нь харин шүтдэг дараагийн үеийг бий болгох амархан байсан биз ээ.

Хөхдэйн хувьд хар бага наснаас хувьсгалын хийгээд эрдэм номын үйл хэрэгт “цоорч”, хорин дөрөвхөн насандаа Монголын сор сэхээтнүүдийн нэг болсон байсан нь энэ удаа амь насаа алдах шалтгаан болсон нь харамсалтай. Чойбалсанд тушаасан мөнөөх 115 хүний нэрийн эхний хуудасны хамгийн сүүлд буюу 33 дугаарт Хөхдэйн нэрийг Хоходай хэмээн бичсэн байх нь тэр. Нэрсийн жагсаалт бэлэн, их баривчилгаа, их аллага эхлэхэд бэлэн, гардан гүйцэтгэгч хэрэгтэй. 

Фриновскийг жагсаалтаа өргөн барьснаас яг долоо хоногийн дараа буюу 1937 оны 9 дүгээр сарын 2-нд Х.Чойбалсан Цэргийн яамны сайд, бүх цэргийн жанжнаар томилогдов. 9 сарын 10-ны өдөр Х. Чойбалсангийн тушаалаар мөнөөх 115-ын анхны 65-ыг баривчилснаар Монголын түүхэн дэх хамгийн хар өдрүүд эхэллээ. 

Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Утга зохиолын тасгийн эрхлэгч, Оюутан нарыг бэлтгэх түр сургуулийн хичээл ангийн эрхлэгчийн албаа гүйцэтгэн, эрдэм номын ажлаа хийн суусан Эвэгийн Хөхдэйн гэрт 1937 оны 10 дугаар сарын 29-ний өдөр ногоон малгайтнууд орж иржээ. Баривчлан явахдаа хураасан зүйлсийг нь дурдахад: элдэв янзын зураг – ширхгээр 101, гарын тэмдэглэл бүхий дэвтэр 12, Чингис хааны цадиг хэмээх түүх, орос үсгийн бичгүүд 19, монгол үсгийн бичгүүд 11, хичээл тэмдэглэл бүхий дэвтэр 16, үзэг 1... Ингээд л болоо. Бичиг, ном, үзэг... Яг л номын мөр хөөсөн залуухан сэхээтнээс л хурааж болох өмч. Гэрлэж ч амжсангүй, тиймээс эцэг эх, ах дүү нарыг нь гэр бүлд тооцож, хөдөө гэрт нь байсан малыг өмч хөрөнгөнд нь оруулан бүртгэжээ. Тэгээд ч олигтой юм байсангүй. 8 сарлаг, 1 морь, 1 гүү, хонь ямаа нийлээд 10...

Зураг 8. “Заговор” хэргээр дайчлан баривчлах 115 хүний нэрсийн жагсаалтын эхний хуудас. Хамгийн доор, 33 дугаарт Хоходай гэжээ. Горная Академия төгссөн гэсний хувьд оросууд андуурсан бололтой.

Байцааж ялласан нь

Ингээд залуу сэхээтнийг байцааж эхлэв. Хэрхэн байцааж, хэрэг хүлээлгэснийг нь сурвалжлан бичих боломжгүй, харин ерөнхийгөөс тусгай руу хэмээх аргыг баримтлан сэргээн босгох боломж буй. Үүнд академич Ж. Болдбаатар багш их хэлмэгдүүлэлтийн үед нийт хоригдогсдыг хэрхэн тарчлаан зохиомол хэрэг хүлээлгэдэг байсан аргыг таван зүйлээр дурдсан, энэ нь Хөхдэйг ч мөн тойрон гараагүй нь тодорхой тул зөвхөн 3-р аргыг нь жишээ болговоос: Билиг эрдэм танхай, бичгийн боловсрол төгс, насан залуу тэр эрхэм сайхан хүүг мөрдөн байцаагч нар “хацар нүүр, чихний тус газраар алгадах, элэг, төмсөг мэт эмзэг эрхтэн рүү нь өшиглөх, бичгийн чулуун хэрэгсэл, сандлын хөлөөр нүүр нүдгүй балбах, шүдийг нь цөм цохих, үсдэж шалан дээгүүр чирч гулдрах, даавуунд элс чулуу боож нүдэх, кабелийн гурав, дөрөв давхарласан утсаар ороолгох зэргээр харгисласаар” байж, эцэст нь “миний бие 26 оны (1936) сүүл 5 сарын сүүл үеэр Москва хотод КУТВ сургуульд суралцаж байх үест Хорооны нарийн бичгийн дарга байсан дөрвөд Бадрахын биеийг Москвад Монголын Элчингийн байранд байхад түүний гэрээр үргэлж очиж, энэ тэр элдвийг ярилцсаар байсан” гэх мэтийн мэдүүлэг гаргуулж авчээ. Хичээлээ буруу заасан гэх нэг шалтаг гаргаж авахын тулд оюутан шавь нарыг нь ч байцаасан байна. Хаа очиж Л. Цэрэндэжид гэж шавь нь “Хөхдэй багшийг үндэстнийг нэгтгэх зорилго тавьж, хичээлээ буруу зааж байсныг мэдэхгүй” хэмээн өчсөн байдаг юм билээ. 

Ингээд Дотоод Явдлын Яамны Бүрэн Эрхт Комисс 1938 оны 7-р сарын 29-ний өдөр хуралдав. Гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй Бүрэн эрхт комисс гэдэг нь ДЯЯ-ны сайд х.Чойбалсан, Шүүх яамны сайд Г.Цэрэндорж, МАХН-ын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Д.Лувсаншарав нар. Нөгөө тамласаар байж хэлүүлж авсан хэдэн үгэндээ үндэслэн “1936 онд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга байсан Ө. Бадрахад элсэгдсэн, цуурхсан, Эвлэлийн дээд удирдлагад Ядамсүрэн, Алтангэрэл нарыг оруулахыг оролдож байсан, Монголын түүхийн хичээл заахдаа үндэстнийг нэгтгэх зорилго тавьж, буруу зааж байсан, ийм дөрвөн зүйл хэрэг үйлдсэн хэмээн буруутгаж, Шүүх цаазын бичгийн 43, 44, 45-р зүйлээр БУУДАН АЛАХ ял заажээ. 

Энд нэг зүйл логикийн хувьд ойлгомжгүй байгаад түүхчид хариу өгөх биз ээ. “Ө. Бадрахад элсэгдсэн” гэхээр Баруун Монголыг тусгаар улс болгож салгах гэсэн хэмээх хэрэг байх ёстой, гэтэл “Монголын түүхийн хичээл заахдаа үндэстнийг нэгтгэх зорилго тавьж, буруу заасан” гэвэл Пан-Монголизмын хэрэг буюу баруун зүүн, ах өвөр, буриад халх бүх Монголыг нэгтгэх гэсэн хэрэг, нэг хүнд хэрхэн ийм хоёр эсрэг ялыг оноосон нь хачирхалтай юм. 

Хүний амийг хөнөхөөд хүндэтгэх шалтгаан хэрэггүй асан тэр үед “элсэгдсэн, оролдож байсан, цуурхсан, буруу заасан” гэсэн дөрвөн хэргээр хөөрхий Хөхдэйг буудан алахаар шөнө дөлөөр ачин явжээ. Хотоос холгүй, хээр газар ар дагзандаа зоогдох сумыг хүлээн сөхрөн суухдаа Эвэгийн Хөхдэй 25 настай байсан билээ. КУТВ-т сурсан оюутан насаа, эх орныхоо төлөө зүтгэнэ ээ хэмээн Общая тетрадь дээр гарын үсгээ зуран бэлэглэсэн анд нөхдөө ч зуурхан боловч дурсаа биз ээ. 

Төгсгөл

Эвэгийн Хөхдэй гэж бичгийн эрдэмд дэндүү залуу насандаа боловсорсон, түүнийхээ улмаас ч халуун амиа алдсан залуу, манай үндэсний шилдэг сэхээтнүүдийн нэг байсан ажээ. Түүний тухай дуртгал тэмдэглэл нэн бага, Жачин багш нэг ярилцлагадаа “Эвлэлийн хороонд ажиллаж байсан, их сайхан бичигтэй хүн байсан гэнэ лээ” гэсэн, “Нацагдорж судлалын эрих” номд “Д. Нацагдоржийн үед ажиллаж байсан залуучуудын байгууллагын зүтгэлтэн” гэсэн ганц өгүүлбэр тайлбар, өөр дурдсан зүйл нэн ховор, тэр ч бүү хэл ахмад эрдэмтдээс асууж лавлахад “Нэг тийм хүний сураг сонстдог юм, манайхан хэн нэг том зохиолч маань л Хөхдэй гэж нууц нэрээр Нацагдоржийн тухай бичиж гэж ярьдаг байлаа” гэх мэтээр хариулж байв. Ийм л бүдэг мэдээллээс өөрийн хайн сурвалжилж чадсаны хэрээр амьдрал намтрыг нь гарган өгүүллээ. Цаашид улам нарийн судалж, дурсгал замналыг нь мөнхлөн үлдээх шаардлагатай юм. 

Үүний тул, нэгд, Увс аймгийн Түргэн сумын ард олон, тэрсумаас төрсөн зохиолч, түүхч, бичээч нар нутгийнхаа энэ шилдэг залуу сэхээтнийг олонд таниулах, ах Намнан, эгч Түвшин, дүү Мэнд нарынх нь үр хүүхэд хаа явааг олж тогтоон, холбогдох мэдээ сэлт, хууч яриаг цуглуулбаас их сайн байна. Хоёрт, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн хамт олон, ялангуяа утга зохиолын салбарынхан тасгийнхаа эрхлэгч байсан энэ хүний тухай сурвалжлан судалж, хэвлэн нийтлүүлээд алдрынхаа танхимд залах ёстой. 

(Жич: Хими, физик, биологи, газар зүй зэрэг байгалийн ухааны нарийн хичээлийг орос хэлээр заасныг Эвэгийн Хөхдэй монгол бичгээр нэг нэгэнгүй тэмдэглэж авсан байгаа нь, шалгалт шүүлгээ амжилттай өгч сургуулиа төгссөн нь, монгол бичгээрээ дэлхий нийтийн боловсролыг эзэмшсэн нь зарим ухваргүй хүний боддог шиг монгол бичиг хөгжлийн садаа бус харин ч түүчээ нь болохыг баталж байна.) 

Мягмарын Саруул-Эрдэнэ (Фоллс Чөрч хот, хөл хорионд суухуйд)

Ашигласан материал

1. Ч. Батдорж “Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дэргэдэх оюутны сургуулийн тухайд”, Түүхийн судлал сэтгүүл, XLV боть, 2015 он
2. “Нацагдорж судлалын эрих”, Гурван эрдэнэ Багшийн Дээд сургууль, 2016
3. Хөхдэй, “Алдарт зохиолч Нацагдорж”, Шинэ толь сэтгүүл, 1937 он, #4
4. Тагнуулын Ерөнхий Газраас Боловсролын Их Сургуулийн Түүхийн Тэнхимд гаргаж өгсөн Тусгай архивын лавлагаа: Э. Хөхдэйн тухай, 2020 оны 4 сарын 15, #08/1913
5. БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн Цэргийн Коллегийн Хяналтын шатны шүүх хурлаас Э. Хөхдэйг цагаатгасан тухай магадлал. 1990 оны 6 сарын 19, #85
6. Эвэгийн Хөхдэйн КУТВ-д сурсан лекцийн тэмдэглэлүүд (М. Саруул-Эрдэнийн хувийн цуглуулга) 
7. М. Саруул-Эрдэнэ “КУТВ-т заасан латин үсгийн хичээл”, Монгол нийгэмлэгийн Монгол судлалын бага хуралд тавьсан илтгэл, 2015 он, Вашингтон хот. 
8. Ж. Болдбаатар “Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, түүний хор уршиг, үр дагавар”, gogo.mn сайт, 2018/09/10
9. “Ардын үндэсний эрх” сонин, 1937 оны 2 сарын 8-ны дугаар.