Гадныхныг татах юутайсан билээ, бид? Цэвэр агаар онгон байгаль? Тийм л дээ, гэхдээ тэрийг чинь шууд худалдахгүй шүү дээ. Үзүүлэх юм ховор. Тээр жил Японоос ирсэн 80 гарсан өвгөнийг 69-нд суулгаж аваад Эрдэнэзуу руу аваад давхичиж. Үзэж дуусаад өнөө өвгөн уйлаад унасан гэнэ. “80 гарсан бие муутай өвгөн намайг иймхэн юм үзүүлэх гэж 500 км газар муу машинаар донсолгон энд чирж авч ирж байдаг та нар мөн ч хатуу сэтгэлтэй улс юмаа, ийн ийн”.

Жуулчин татах нэг зүйл бол казино. Гэтэл энэ талын бизнес эхлүүлэх гэж хууль өргөн барьсан хэдийгээ барьж аваад шоронд хийж орхисон. Казинотой газар янханчлал, архидалт гэмт хэрэг ихэсдэг гэж тайлбарлалаа. Архидалт, садар самуун ч казиногүйгээр бие даагаад мөн ч хөгжиж байна даа. Харин казиног их л далд бизнес болгон тусгай лицензээр, гэхдээ зохицуулсан хуульгүйгээр гаарууллаа. Тусгай зөвшөөрөл, лиценз гэдэг бол авилга. Сонссоноор 50 сая орчмын хахуулиар нэг лиценз олгодог байжээ. Зохицуулалтын хууль санаачилсан хэдийг шоронд хийхэд голлох үүрэг гүйцэтгэж явсан нэгэн хүний адаг ойрноос өөрийн казиногийн хууль өргөн барьчихсан орилоод л явна. Багшийнхаа үзэг, өмдний тэлээ хахуульд авсныг илчилж ялын төлөвлөгөө биччихсэн сонингуудад далд нэрээр хэвлүүлж явсан тэрээр өдгөө Нисэхээс цаахна шинээр барих казинод хувьцаа эзэмшихээр болсон юм гэнэлээ. Манайд ажил хэрэг ингэж л урагшилдаг байхгүй юу.

Баар, ресторан, цэнгээний газрын хаалгыг 12 цагт тас барьж байх хууль гарсан. Санаачлагч нь нас тогтсон нэгэн парламентч авгай. Хэрэгжүүлэгч нь хотын мээрмаа гэгдэх бас нэг авгай. Өөрснөө чадахаа болихоор бусдыг торгож байгаа ёр нь. Саяхан цагдаа нарын хурал дээр журам сахиулагчид маань хотын бүх онгойж болдог болгоныг оройн 9 юмуу цаашиллаа гэхэд 10 цагт тас хааж байя гэсэн сайхан санаачлагаа дээш дээш нь дэвшүүлжээ. Улаанбаатарын долоон мянган цагдаа жорлон дээр цугласан ялаа аятай хотын төвийн хэдэн баар ресторанаар амьдралаа залгуулдаг учир цалин орлогоо нэмэгдүүлэх гэж буй санаа нь. Нар далд ормогц хотын захаар архидалт, аллага, хулгай дээрэм, хүчирхийлэл, садар самуун буцлана. Олз орлого үгүй тийм газар зүглэдэг тэнэг цагдаа олдохгүй. Баар ресторанд хүмүүс 10 цагаас л хойш очно, учир нь энэ бол хоол иддэг гуанзнаас ялгаатай. Энд хоол идэхээс хавьгүй их мөнгө зарцуулдаг. Энд хэт үнэтэй учраас архидан согтуурах их үйлс болдоггүй. Яг энэ үед л хяналт шалгалтынхан олзондоо мордож дарамталж гарна даа.

Баар ресторан байгаа учраас залуучууд хар тамхи хэрэглээд байгаа юм биш өөр учир шалтгаантай гэдгийг ойлгоход төдийлөн ухаан шаардахгүй. Хүмүүсийн энд ирдэг нь өлөн ходоодоо дүүргэхээс арай өөр зорилготой, тэд гэмт хэрэгтнүүд биш, уулзаж учирч зүгээр л цэнгэх гэсэн залуучууд, жуулчид, иргэд. Хүнтэй танилцах гэсэн, хөгжим сонсох гэсэн, танилтайгаа уулзах гэсэн, пиво ууж зугаацах гэсэн, ганц сайхан бүжиглэх гэсэн тэдний зорилго нь өлөн нүдэндээ хомхой шунал гялалзуулсан хууль тогтоогчид болон хэрэгжүүлэгч нарын өөрөө чадахаа болихоор өрөөлийг хорлох гэсэн, хуулиар бусдыг дарамтлах гэсэн, рекетээр амьдрах гэсэн, лицензээр баяжих гэсэн гэмт хэргийн сэдэл санаатай харьцуулахад хавьгүй гэмгүй ариун зүйл билээ л. Таарах нөхөр сүүдэр олдохгүй яваа боловсролтой, мөнгөтэй хэдэн мянган охид хүүхнүүдийг Лениний хөшөөний өмнө дэнгийн гэрэлд жарваганаад зогсож бай гээ юу?

Үнэндээ хууль тогтоогч болон хэрэгжүүлэгчдийн бамбай болгон ярих дуртай гэмт хэрэг нийгмийн ядуурлаас үүдэлтэй. Архидан согтуурал, хулгай дээрэм, садар самуун нь нийгмийн аль ядуу хэсэгт элбэг таарах үзэгдэл. Ийм гэмт хэрэг тав тухтай орчин, өндөр үнэ нэхдэггүй. Нийгмийн ийм үзэгдэлтэй нүдэндээ харагдсаныг хааж хорьж тэмцдэг ч үгүй. Энэ нь хэдийгээр хууль тогтоогчид болон хэрэгжүүлэгч нарт таатай орлого өгдөг боловч гэмт хэргийг улам далд байдалд оруулан цааш нь урхагшуулдаг. Хутга мэсээр гэмт хэрэг их үйлддэг боловч түүгээр мөн талх мах хэрчдэг тул хориглодоггүйг бүгдээрээ бараг гадарлах л болов уу даа.

Баар, ресторан, цэнгээний газар нь үндэсний баялаг бүрдүүлдэг эдийн засгийн бас нэг бие даасан салбар юм. Энэ нь өндөр үнэ өртөгтэйнхээ хэрээр улсад илүү татвар төлнө. Хөгжимчин бүжигчингээс эхлээд оюутан сурагчид зориулсан зөөгч аяга угаагч гэх мэтчилэнгээр олон ажлын байр буй болгоно. Залуучууд, жуулчид, иргэдэд амралтын цагаа ая тухтай өнгөрүүлэх бололцоо. Ийм хэрэгцээ хаана ч тэр дундаа сая хүнтэй хотод зайлшгүй бий. Шөнөөр архи, дарс, пиво уух, хөгжим сонсох, бүжиглэх хэрэгцээ. Бүх хүнийг мээрмаа авгай шиг 10 цагт орондоо орсон бай гэж албадах гэж үү? Тэгээд ч энэ нь нэг их зөв хүмүүжлийн жишээ болж чадах ч юм уу даа? Шөнийн цэнгээний газрыг орон сууцнаас хол байлгах, согтуу хүнд эс үйлчлэх, зодоон цохион гаргахгүй байх, гэмт хэрэггүй орчин бүрдүүлэх гэх мэт нь шал тусдаа асуудал, тусдаа арга хэмжээ юм. Иймэрхүү цэнгээний газрыг зэрэглэж ангилдаг. Дээд зэрэглэлтэй нь илүү татвар төлдөг, илүү шаардлага хангасан байх үүрэгтэй. Хамгийн доод зэрэглэл буюу гэмт хэргийн үүр болох магадлалтайг нь эртхэн хааж авдаг. Хаана ч тэгдэг. Хойд Солонгост ч тэгдэг юм билээ. Хүн болгон гэмт хэрэгтэн биш. Харин ч тэрэн дээрээ тулбал нийгмийг хүмүүжүүлэх үүргийг сайн дураараа өөр дээрээ авсан хууль тогтоогчид болон хэрэгжүүлэгчдийн дотрох гэмт хэргийн эзлэх хувь жирийн иргэдийнхтэй харьцуулашгүй өндөр байгаа. Авилга, хээл хахууль, рекет, албан тушаал ашиглалаа арай гэмт хэрэг биш гэж боддог юм биш биз дээ?

Иргэншсэн орнуудад буй хориглох зарчим шал өөр шалгууртай юм билээ. Тэнд бусдын эрхэнд халдаж зөрчөөгүй л бол насанд хүрсэн хүнд юу ч хориглодоггүй. Юмыг зөвхөн хүүхдийн эрх гэдгээр хязгаарладаг. Манай телевизүүдээр орой 7 цагт үзүүлдэг гомо порног тэнд хүүхдийн орчинг бузартуулна гэдэг шалтгаанаар хориглодог. Садар самуун болон согтууруулах ундааны суртчилгааг зөвхөн хүүхдийн хүмүүжилд таарахгүй утгаар нь л хориглоно. Архи тамхи болон шөнийн үзвэрт хүүхдийг л нэвтрүүлдэггүй. Энэ төрлийн үйлчилгээ хийгчдийг хүүхдэд үйлчилсэн хэрэгт нь л шийтгэл ноогдуулдаг. Тэндэхийн парламентийн гишүүн, татварын байцаагч, цагдаа нар нь насанд хүрсэн хүнийг хүмүүжүүлэх, моралийг нь тогтоох үүрэг өөртөө авдаггүй. Хүүхэд болон хүүхдийн орчныг хамгаалах нь харин тэдний ариун үүрэг. Ийм сайн зохицуулалттай учраас тэнд тодорхой тооны янхан байдаг, манайд тас хориглодог учраас тэрбайтугай насанд хүрээгүй охид өчнөөнөөрөө биеэ үнэлээд явж байна.

Мэргэжлийн хяналтынхан, татварынхан, гаалийнхан, цагдаагийнхан, хот дүүргийн захиргааныхан шинэ жил, цагаан сар, маарт, цэргийн баяраар аль үнэтэй ресторануудад шөнө жин нийлэлддэг. Дээд зэрэглэлийн ресторануудад жоом байдаггүй. Тэд л жоомны үүрэг гүйцэтгэнэ. Үнэгүй хоол ундааг тэд бүх сүв рүүгээ чихэж гудрана, бөөлжинө, зодолдоно, муухай орлилдоно, агсам тавина. Хоолон дээгүүр гүйлдэх байгалийн жоомноос хавьгүй муухай, дотор давчдам, огиудас хүрэм.

2007 оны 5 дугаар сар 6