Тийм дэглэмд эрх чөлөө, тэр дундаа үзэл санаа, урлагийн эрх чөлөө гэж даан ч зай байхгүй. Рок хөгжим, панк, хиппи гээч шулмын үзэгдлүүд Европ дахь ийм дэглэмүүдийн хүчийг сулруулж эцэст нь нураах хөрс болсон нь тайлагдашгүй оньсого. Ардчилсан Герман гэж халдашгүй дархан эрхтэй коммунист улс байв. Муу нэрээ түүхэнд мөнхөлсөн “Штази” гэж нууц цагдагийн алба нь нацистын Германы Гестапог тэр чигээр нь хуулчихсан, Зүүн Германы бүх хүн ардыг хатуу цагдаж байв. Баруун Берлинийг хана хэрмээр бүсэлсэн тул тэндээс элдэв “хорт үйл” орж ирэхийг хаачихлаа гэж байтал хөгжим, дуунд хил хязгаар, хана хэрэм хамаагүйг коммунист удирдагчид гэнэ алдаад мэдсэнгүй.

1960-аад оны эхнээс Баруун Европт рок хөгжим, панкийн давалгаа үүсч, энэ үйлсийг Британи хошуучилж, тэндээс ХБНГУ руу ямар ч цензургүй нэвтэрч байлаа. Европыг битломани бүрхэж, залуус өвчилж эхлэв. Нөгөөх нь Берлиний хана даваад ороод ирэх нь тэр. “Энэ нэг залхуутай “е-е-е” гэсэн улигт хөгжмийг хогийн саванд чих!” хэмээн БНАГУ-ын удирдагч хатаагдсан коммунист Вальтер Ульбрихт намын хурал дээрээ үүрэг өгчээ. Гай таарч тэр “е-е-е” нь нийгмийг насны ангиллаар талцуулчихав. Залуус тэр “е-е-е”-д соронз адил татагдаж байгааг нь ахмад хижээл насныхан зүрх шимшрэн жигшин харж байлаа. Яг ийм үзэгдэл Дорнод Европын бүх социалист орныг нэрвэсэн, СССР руу нэвтэрсэн, хаялга нь алс холын Монголд ч хүрсэн билээ.

Тэрхүү “е-е-е”-ний хөгжмийн аяс, амт, эстетикт коммунист ахмадууд түгшиж байсан хэрэг биш, харин тэрхүү “е-е-е”-гээр дамжаад залуус нь барууны улс төрийн байгуулал-капитализмыг таашаах вий, тийшээ татагдах вий гэдгээс үхтлээ айж байлаа. “Е-е-е”-гийн нөлөөгөөр залуус нь өөрийн шинэ соёлын хувилбарыг коммунист нийгэмдээ буй болгож байлаа. Рок-н-рол хэмээх танцыг хуулбарлан Дорнод Германд “липси” хэмээх “социалист танц” үүсгэв. “Эстрад урлаг”, дагшаа найрал хөгжим, цахилгаан хөгжим нэрээр социалист ертөнц тэр чигтээ “битломани”-йн хуулбар боллоо. 

Зөвхөн оройн цагаар, ажилчин залуусын үдэшлэг дээр тавьж сонсго хэмээн квот тогтоож үзэв. Залууст зориулсан социалист агуулгатай, цэрэг-эх оронч эстрадын соёл тогтоох гэсэн нь үлгэр, инээдэм боллоо. Эрх баригч намуудын Төв Хорооны үзэл суртлын хэлтэс, түүний мэдлийн хүчирхэг аппарат социалист ертөнцийн залуусыг капиталист урлагаас хамгаалах үүрэгтэй хоршин ажиллаад нэмэргүй. Хориглоод байхлаар нь залуус радио хүлээн авагч ашиглан барууны радиостанцуудын долгионуудыг барьдаг болов. Хиппи, Панк-рок хөгжүүлэх гэсэн залуус барууны моод, хэв маяг, жинсэнд автав. Дээрээс нь нам, эвлэл нь дарамтлаад дийлдэггүй ээ.

1969 онд коммунист Германыг нураах шахуу үйл явдал гэнэт тохиолоо. Баруун, Зүүн Берлиний хананы ойролцоо английн Rolling Stones хамтлаг тоглолтоо хийнэ гэх сураг дэгдэв. Үнэндээ Rolling Stones-ын дуунуудыг цагаан хоолойгоор Зүүн Берлиний хана туургыг нэвт чарлуулжээ. Rolling Stones-ынконцертыг сонсохоор германы хэдэн түм, буман залуус гудамжинд гарчээ. Ядаж байхад БНАГУ байгуулагдсаны 20 жилийн ойн босгон дээр тэгдэг нь ч өдөөн хатгалга болж “Штази”-д хүрчээ. Ардчилсан Германы залуус паникт автжээ. Берлиний хана руу дөхөж ирж дуу сонсох гэсэн залуус болгон дээр хавтаст хэрэг нээжээ. Баривчлагдсан, хоёр гурван жилээр заагдсан хүн ч нэлээд байна. Хананы ойролцоох байшингийн дээвэр дээр шувуу шиг суусан үй олон герман залуусыг барьж хүчрэх биш.Үнэндээ хориглож чадаагүй юм. Барууны хөгжимд дурлагсад хот хөдөөгүй тоо нь өсч үржлээ. “Штази” залуусыг хардаад байсан болохоос хөгшчүүлийг хяналтаасаа гаргачихжээ. Баруун Германд ах дүүсдээ зочилсон хөгшчүүл барууны хитүүдийн пянз бичлэг зөөвөрлөнө чинээ санасангүй. Баруунд байгаа ахан дүүс нь бэлэг бэлгийн дээдийг чухам олж харжээ. Дайсан, хоцрогдсон гэж үздэг орнуудаас бэлэг цувж гарав.

Социалист ертөнцөд нэг иймэрхүү дүр зураг явсаар 1980-аад оны дунд үе хүрч Горбачевын эринтэй золгожээ. Зөвлөлтийн коммунист хяналт энд тэндгүй суларчээ.Дорнод Германыг зөнд нь орхижээ. Зүүн Берлинийг чиглүүлсэн  хөгжим, концерт улам чанга цууриатлаа. Рок хөгжим коммунист ертөнцөд нийгмийн байгуулалд хэрхэн нөлөөлж байгааг барууныхан олж харсан төдийгүй уухайлан дэвэргэх нь тэр. Унгар, Чехословак, Югослав руу барууны дуучид хамтлагууд цувж эхлэв. Хүүхэд, залуу насаа хөгжимд донтуулсан шинэ үеийнхэн цагдаа, дотоодын хамгаалахад гараад иржээ. Тэд фанат байснаа чекист болоод нэмэр болсонгүй. Берлин хотын цагдаагийн газрын дэд дарга Дитер Дитце гэх нөхөр яг үүний сонгодог жишээ юм.Боб Дилан, Брюс Спрингстин гэхчлэн дэлхийн рокийн одууд Берлинд тоглов. Эрх чөлөөний мэдрэмжийг тэд дуугаараа мэдрүүлэв. БНАГУ-ын 100 мянган залуусын өмнө “Born in the USA” дуу хангинахад 100 мянгуулаа дагаад хоороор дуулна гэдэг коммунист Германыг хөмөрчих шахсан үзэгдэл биш гэж үү? БНАГУ, “Штази” түүхнээс арчигдах эхлэл биш гэж үү? Хянаж цагдах, коммунист үзэл шингээх гэж дэндүү их цаг хугацаа алдсанаа “Born in the USA” хэмээх хоор дуунаас эрх баригчид нь олж мэджээ.

Горбачевын эринээс 30 жилийн тэртээ Зөвлөлтийн коммунистууд рок-н-роллтой байлдаад эхэлжээ. 1957 онд Москвад дэлхийн залуучууд оюутны их наадам тохиох үеэс эхлэлтэй. Тэр үеэр Зөвлөлтийн иргэд анх удаа рок-поп дуу хөгжмийн зах зухтай танилцжээ. 1960-аад оны эхээр СССР-трок-хөгжим далд нууц байдалд оршиж эхлэв.Пянз хэлбэрээр Зөвлөлт рүү Америкийн ритм-энд-блюз,  британийн «биг-бит»нууцаар нэвтэрч тархаж эхлэв. «Битлз»,  «Роллинг стоунз»-ын дуунууд орос залуусыг донтуулж эхэлжээ. Орос залуус тэссэнгүй 1960-аад оны дунд үе гэхэд өөрийн бит-группээ ил болгожээ. Анхны рок-ансамбль нь Москвад «Славяне», «Странники», «Мифы», «Скоморохи», Ленинградад «Авангард», «Лесные братья»,Минскэд «Песняры» хэмээн тодров. Тэднийг хуульчиллаа. Гэхдээ  «Зөвлөлтийн эстрад» гэсэн шошготой. Оросоороо “дуу-хөгжмийн хамтлаг” гэсэн даруухан нэртэй. «Веселые ребята», «Поющие гитары» гэж тэр үеийн монголын залууст хүрсэн нэртэй хамтлагийг нэрлэж болно.

Ах дүү социалист орнуудын соёлын солилцоогоор Польш, Унгараас жинхэнэ рок хамтлагууд Зөвлөлт рүү зочлон тоглоод, ганц нэг нь Монголд ч ирж байв. 1970-аад оны хоёрдахь хагас гэхэдСССР-т рок-н-роллыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрлөө. «Мелодия» хэмээх студэд «Мелодии и ритмы зарубежной эстрады» хэмээх пянз хэдэн саяараа үйлдвэрлэн худалдаанд гаргав.Элвис Пресли, Том Жонс хэмээх барууны поп-рок хитүүдийг монголчууд бид «Мелодия»-аас анхлан сонссон доо. Зөвлөлт улсад аялан тоглолтоор Клифф Ричард, Элтон Жон, «Boney M» гэх диско-хамтлаг ирж цахиур хагалав. Польшийн Сопот, Болгарын Наран эргээс орчин үеийн дуу хөгжмийн наадмуудыг шууд нэвтрүүлдэг боллоо. Балти хавийн улсуудад рок-фестиваль зохиогоод эхлэв. “Ардын дууны” нэрээр Вильнюс, Таллин, Тарту хотод рок-хөгжим цэцэглэв.

«Зөвлөлтийн эстрад» цэцэглэсний өртөг хожим коммунист нам, зөвлөлт төрд маш өндөр өртөгтэй туссан билээ. «Зөвлөлтийн эстрад»-ад тархиа идүүлсэн зөвлөлтийн залуус коммунизмын материал-техникийн баазын бүтээн байгуулалтад сэтгэл гутарчээ. 

Энд би сайн санаж байна. 1978 онд «Boney M» Москвад Кремлийн их хурлуудын том танхимд тоглосныг “Орбит” ТВ-ээр Улаанбаатарт шууд үзүүлж, дараа нь Монголын радиогоор тусгай нэвтрүүлэг болгон цацсан юм. Карибын тэнгисийн арлуудын хар арьст дуучин залуус (ямайкийн дуучинЛиз Митчелл, Марсия Баррэтт,Монтсеррат арлын бүжигчин Мэйзи Уильямс, Арубаарлын бүжигчин дуучин Бобби Фаррелл) Орос орныг жинхэнээсээ доргиосныг бид харсан, сонссон. “Хүйтэн дайн”-ы төмөр хөшгийг тэд нэвтэлж коммунист үзэл суртлыг яалт ч үгүй ялсан юм. 

Тэд зөвлөлтийн ТВ-д ярилцлага өгч байгааг хараад бид шооконд орсонсон. “Таны хүсэл юу вэ?” гэсэн асуултад хариулахдаа “Бид социализм, коммунизмыг хүсч байна”, “Гал улаан туг хүсч байна” гэх болов уу гээд нүдээ чилтэл ширтээд байтал байдаггүй шүү. “Бид аз жаргалыг хүсч байна”, “Бид хайр сэтгэл хүсч байна” гэх нь тэр. Тэд бүр давраад Улаан талбайд видеоклип хийлгээд тавьчихав. Өмнө нь хэн ч ингэж зориглоогүйсэн. «Boney M хамтлагийн үдэшлэг–Останкино концертын танхим» гэсэн нэртэй теле-шоуг нэрт найруулагч Евгений Гинзбург гэх эсэргүү жүүд нөхөр дэглээд тавьчихлаа. Тэр нь кино-концерт болоод 1979 оны хавраас Зөвлөлт даяар түглээ. Харин Ю.Андроповын өнгөн дээр Зөвлөлтийн КГБ нөгөө теле-шоуны бичлэг бүхий кино-концертыг Зөвлөлт даяар ангуучлан нэг бүрчлэн устгалаа.Гэлээ гээд коммунизмыг нуралтыг зогсоож чадаагүй юм даа.

Баруун хөгжмийн фэнүүд анхлан Монголд (үнэндээ бол Улаанбаатартл даа) 1950-иад оны сүүлчээр гарч ирцгээсэн юм билээ. Ихэвчлэн Дорнод Европын социалист орнуудад сурдаг оюутнууд тэдний анхны элч түүчээ байсан юм. “Шилээ дарсан үстэй, шилбээ барьсан өмдтэй” гэсэн хоч нэрийг нийгмээс тэдэнд  хайрлаж, “Матар” (сүүлдээ “Тоншуул” болсон) сэтгүүлд тэднийг шоглон зурдаг байв.  Тэд үнэхээр үсээ урт ургуулдаг моодыг манайд авчирсан, тэд зузаан ултай гутал, том хар шил, цэмбэн пиджак, дөрвөлжин хээтэй хурц өнгийн цамцыг Монголд дэлгэрүүлсэн. Тэр үедээ этгээд гэмээр ийм хувцастай цэвэрхэн залуус зундаа Улаанбаатарт үзэгддэг, “Чарлстон” хэмээх америк бүжиг хийдэг, тэдний гол төлөөлөгч нь миний мэдэхээр “Элдэв-Очир” кино театрын зураач Я.Үржнээ (хожмын Төрийн шагналт нэрт зураач) байна. Дараахан нь шөвгөр гутал моодонд орж, “Твист” бүжиг дэлгэрч эхэлсэн. АНУ-д Chubby Сhecker хэмээх дуучин ид мандаж байх үед түүний дам нөлөөгөөр рок-поп хөгжмийн урлаг Монголд эхлэлээ тавьсан юм. Чехословакт сурдаг Х.Төмөр (хожмын хурандаа, мөн нэрт орчуулагч) гэдэг оюутан анхлан Chubby Сhecker, твист хоёрыг анхлан оруулж ирсэн болов уу. Дараахан нь дуучин Төмөр (3ууны манлай дуучдын нэг), нэрт жүжигчин Шороотын Цэвээний хүү Оросхүү, тэр үеийн вальсын хаан гэгддэг хөгжмийн зохиолч Түмэнжаргал нар барууны хөгжмийн элч төлөөлөгчид болцгоосон юм. Эдний гавьяа (монголчуудыг төрөл арилжуулахад) баларшгүй ээ.      

Өнөөгийн энэ даяаршил гэж нэрлээд буй үзэгдлийн анхдагч хүчин зүйл нь  рок-поп хөгжим байсан гэх онол бараг зөв байх. Тэр онолыг зөвшөөрөгчийн нэг нь би өөрөө юм. Би ба миний үеийнхэн өөрсөд дээрээ туршсан биет амьд жишээ нь.  Миний сайн санаж байгаагаар бол эхний алхам нь, анхлан 1960-аад онд Улаанбаатарын ганц нэгхэн  сэхээтэн (ихэвчлэн дипломатч) айлуудаар “The BEATLES” хэмээх хамтлагийн пянз үзэгдэж, хотын сэхээтний хүүхдүүд хошуурч, эрэл сурал болж байснаас эхлэн Монголын социалист нийгмийн байгуулал нурах гараагаа авсан гэж дүгнэвэл хилсдэл болох уу?