Ардчилсан оронд төр, засгийн эрх мэдлийг бүх нийтийн сонгуулиар зөвхөн улс төрийн нам нэртэй байгууллуудад, тодорхой хугацаагаар олгодог. Ардчилсан засаглал нь төгс сайн биш боловч, туршиж үзсэн бусад бүх хэлбэрээс хамгийн өгөөжтэй нь гэж ярьдаг. Ардчилсан орны эдийн засаг нь зах зээлийн харилцаанд суурилж байж л ард иргэд нь харьцангуй баян, хангалуун амьдардаг. Тийм ч учраас монголчууд 1990-ээд оноос ардчилал, зах зээлийн харилцаанд шилжин орох замыг сонгосон юм.

Тэгвэл яагаад 25 жилийн дараа Монгол Улс маань эдийн засаг үргэлж хямардаг, төгрөг нь үнэ цэнээ алдан суларсан, хөгшид нь тэтгэвэргүй, хүүхдүүд нь ажилгүй, хорвоо дэлхийгээр ажил хайсан, хийж бүтээсэн нь маруухан, чанаргүй, хоосон хэлбэр хөөсөн, улстөрчдийг даган хөөрсөн, байгаль орчноо сүйтгэдэг, хот нь хорт утаандаа живсэн, хуурамч амлахаас цаашгүй төр, засагтай болчихов оо?

Төр, засаг нь өөртөө биш, иргэддээ үйлчлэх зорилготой учраас төрийн ажилтнуудыг ардчилал хөгжсөн орнуудад “иргэдийн”, эсвэл “нийтийн үйлчлэгчид” (civic or public servants) гэж нэрлэдэг, тэгж ч нийгмээрээ ойлгодог. Монголчууд бид харин тоталитар дэглэмээсээ өвлөн авсан нэр томъёо, ойлголтоороо л амьдарч байна. Төр, засгийн эрхийг ээлжлэн атгаж ирсэн этгээдүүд үүнийг овжин ашиглаж, иргэд бидний төлөө юм шиг дүр чадмаг эсгэж, бидний мөнгөөр хувийн ажил, амьдралаа залгуулан, баяжиж ирлээ. Монгол Улс авлигын намагт хүзүүгээ хүртэл шигдэв.

УЧИР ШАЛТГААНЫГ МӨШГӨВӨЛ…

Системийн онолоор бол нийгэм нь баялаг, мэдлэг, эрх мэдэл, ёс заншил болон соёл, урлаг гэх таван хэсгээс бүрддэг гэж үздэг. Хэсэг тус бүрийн бүтэц, харилцаа, хөгжлийг эдийн засаг, шинжлэх ухаан, улс төр, ёс суртахуун, гоо үзэмж гэж ангилан судалдаг. Хөгжлийн явцад аль нэг хэсэгт саад бэрхшээл тохиодог бөгөөд тэднийг тухай бүрт нийгэм нь зохицуулаад, даван туулж байвал систем хямралд бага ордог. Хямралд орсон нийгэмд устгах, бүтээх явц зэрэг явагддаг бөгөөд харин аль нь илүү хүчтэй байхаас үр дүн нь хамаардаг, цаг хугацааны хувьд хямрал нь хэдэн арван жилээр ч үргэлжилдэг. Тийм учраас нийгмийн тодорхой хэсгийн өмнө тулгараад байгаа саад бэрхшээлийг сайн судалж, ойлгох, учир шалтгааныг нь тодорхойлон, арилгаж л нийгэм хөгждөг ажээ.

Өнөөгийн Монголын нийгэмд эрх мэдлийн хэсгээс үүсэлтэй авлигын харилцаа газар авч, түүнийг таслан зогсоож, устгаж чадахгүй яваад буй учир эдийн засагт ээлжит хямрал нүүрлээд байна.

Авлига бол нийгэмд баялаг, мэдлэг бүтээх, хуваарилахад гарсан бүтцийн доголдол юм. Энэ доголдол нь эрх мэдлийн тэгш бус хуваарилалтаас (төр, засгийн ажилтан иргэдээс илүү эрх мэдэлтэй) үүдэлтэй бөгөөд энэ байдал нь яваандаа хэн нэгний гарт хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрүүлэхэд (дарангуйлагч) хүргэдэг. Тодорхой хугацааны дараа эрх мэдлийн дараагийн эрэмбийн саад учирч, улс нийгмийн хөгжил саарч, буурсаар үймээн бослого дэгдэж, эмх замбараагүй байдал үүсэн, эрх мэдэл хаана байгаа нь тодорхой биш болсноор (Украины Майдан) хууль бус орчин бий болдог. Тийм орчинд хүний амь, аюулгүй байдал баталгаагүй болж, улс орон задран унадаг (өнөөгийн Венесуэл). Авлигыг зогсоох, эсэх бол тухайн орны хувь заяаны асуудал юм.

МОНГОЛЫН АВЛИГЫГ ХЭН УСТГАЖ ЧАДАХ ВЭ?

Монголын авлигын угшил нь улс төрийн намуудын санхүүжилт нууц байгаатай холбоотой. Намын санхүүжилт нэрээр эрх мэдэл, албан тушаалын наймаа явагддаг.

Үе үеийн УИХ-ын гишүүд “Намын санхүүжилтээ ил тод болгоно” гэж амладаг ч хэрэгжүүлж чаддаггүй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулан, “давхар дээл”- ээ тайлна гэдэг ч хэзээ ч тэгж чадахгүй болсон. Төрийн албаны тухай хуулийг өөрчилж, боловсон хүчнийг авьяас чадвараар нь сонгон авч, тогтвортой ажиллуулна гэдэг ч бас л биелүүлдэггүй. Төр, засаг солигдмогц албан тушаалын наймаагаа хийж, өөрсдийн хүмүүсээр өрсөлдөгчийнхийг хуу сольдог. Засгийн газрын бүтцийг албан тушаалын наймаандаа тохируулан, шинээр яам байгуулж, эсвэл нийлүүлж, салган, дэд сайдын албан тушаал бий болгодог.

Төр, засгийн эрхийг ээлжлэн барьж ирсэн МАН болон АН хэзээ ч авлигыг зогсоож чадахгүйд хүрчээ. Авлига хээл хахууль буюу албан тушаал, газар, тусгай зөвшөөрлийн наймаа, хуйвалдаан бол тэдний амьдрах, оршин тогтнох үндсэн нөхцөл, арга зам нь нэгэнт болжээ. Тэгээд ч энэ хоёр намын олигархууд авлигаараа харилцан холбоотой учраас Монгол Улсад авлигын гэмт хэргүүд тэгсхийгээд замхран алга болсоор байна. Ямар ч гэмт хэргийг сайн “хусаад” байвал өөрсдийнх нь зэс цухуйдаг. Монгол Улсын хүчний болон хуулийн байгууллагуудыг улстөрчдийн хараат болгосон учир авлига арилахгүй, бид эдийн засгийн хямралаас гарахгүй, хямрал нь нийгмийн бусад хэсэгт тарна.

АН, МАН хоёрыг дотроосоо өөрчлөгдөхийг хүлээсээр Монголын нийгэм цөхөрч, авлигыг энэ хоёр нам зогсоож чадахгүй гэдгийг эдүгээ ойлгож эхэллээ. Авлигыг зогсоохын тулд эрх мэдлийг тэгш хуваарилж, авлигачидтай хариуцлага тооцох ажлыг Монголоос барууны хөгжилтэй орнуудад сурч, амьдарч байсан цоо шинэ залуус л хийж чадна гэдэг хүлээлт нийгэмд улам их болж эхэллээ. Тэд нийгмийн илүү мэдлэгтэй, ухамсартай, идэвхтэй хэсгээс эхэлж дэмжлэг аван, аажмаар бусад бүх хэсгийг урамшуулах замаар авлигыг арилгаж чадна. Монголд өөр сонголт байхгүй болов.

Бүр 1930-аад оноос Герман, Францад явуулж сургасан залуучууд буцаж ирээд, нийгмийн оюун санаа, үзэл бодол, соёл, урлаг, гоо зүйн хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсан. Гэвч тэдний олонхыг Зөвлөлтийн коммунистуудын заавраар толгой дараалан устгасан билээ.

Монголчууд бид сонгож авсан хөгжил дэвшлийнхээ зөв зам дээрээ учирсан авлига хэмээх аварга могойг ялсан цагт айл бүр хангалуун сайхан амьдрах боломж бүрдэх юм.