Дээрхийн гэгээнтэн XIV далай ламтай хориод хоногийн өмнө Энэтхэгийн Дели хотноо уулзаж, тусгайлан ярилцлага авсан тэмдэглэлээ эвлүүлэн гурван нийтлэл болгосны сүүлчийнхийг нь уншигчдадаа толилуулж байна. Эхний нийтлэл Монголын нийгмийн хүрээнд өрнөж буй оюун санааны их нүүдлийн тухай, дараагийнх нь амьдралын аз жаргал, үнэт зүйлийн тухай өгүүлсэн бол энэ удаад хувь заяа нь хүний зан араншингаас хамаарах тухай далай ламын айлдсан сургаалийг товчлон сийрүүлж байна.

Нэг ийм хэлц үг зарим үндэстэнд бий. Бодлоо хяна, учир нь бодол чинь нэг л өдөр үг болдог, үгээ хяна, учир нь үг чинь нэг л өдөр үйлдэл болдог, үйлдлээ хяна, учир нь үйлдэл чинь удалгүй зуршил болдог, зуршлаа хяна, учир нь зуршил чинь араншин болдог, араншингаа хяна, учир нь араншин хувь заяа чинь болдог. Энэхүү “бодол-үг-үйлдэл-зуршил- араншин-хувь заяа” гэсэн логик дараалалд далай ламын санаа бодол бууж байгаа гэж санагдлаа.



“Өө, шүгдэн үү? Шүгдэн бол сайн муугаар хэлүүлсэн их эргэлзээтэй сахиус. V далай ламын үед бий болсон 400-гаад жилийн настай ойлголт. Дөлба Данзан гэдэг нэгэн лам буруу ерөөл тавьж мөргөн, залбирснаас болж өөрөө чөтгөр буюу шүгдэн болж хувирсан гэдэг. V далай лам шүгдэнг маш аюултай, хөнөөлтэй чөтгөр гэж хэлсэн байдаг.

-Та сая буруу ерөөл, залбирлаас болсон гэж хэллээ. Тэгэхээр бурууг хүсэн ерөөж, шүтэн залбирвал хүнд өөрт нь муугаар нөлөөлдөг гэж ойлгох уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Жишээ нь, хүн ямар нэг сайн үйл хийгээд “Би сайн үйл хийсэн юм чинь одоо ариусна, буянтан болно” гэж залбирвал буруудаж байгаа нь тэр. Ингэж залбирах их хортой. Нэг удаа би өөрөө ч гэсэн ийм бодолтой залбирч байсан тохиолдол бий. Ингэснээр би өмнөх далай лам нараа гутаасан гэж хэлж болно. Иймэрхүү бодол тээн залбирах нь маш хортой гэж V далай ламын онцгойлон анхааруулсан нь бий. Ингэж залбирч, мөргөл үйлдэхийг XIII далай лам ч гэсэн хориглосон. Залуу үеийн маань багш нарын нэг ингэж залбирдаг байсан гэж дуулддаг байлаа. Гэхдээ тэр анд нөхрийн хувьд бусдын төлөө гэсэн сэтгэлтэй залбирдаг байснаас би авран хамгаалагч болъё гэж бодож байгаагүй. 1951-1970 онд би түүний жишгийг дагаж мөргөл үйлддэг байсан ч дээгүүр зиндааны багш нар маань түүнээс их зайгаа барьдаг байсан болохоор би шашны үүх түүхийг судалж эхэлсэн. Ингэж судалсны дүнд буруу бодол тээн залбирч болохгүй юм гэдгийг ойлгосон.

Бас нэг зүйл гэвэл I, V болон XIII далай лам нар шашны аливаа хэсэг бүлэгт ялгахгүй залбирдаг байсан. Тэдний нэгэн адил гэгээрсэн маш олон хуврагууд аливаа бүлэгт хамрагддаггүй байж. Гэвч өөр бүлэгт хамаарахын төлөө залбирдаг багш нар байсан. Тэдний хувьд тухайн урсгалаа шүтсэн бол өөр зүйлд татагдаж болохгүй гэдэг. Жишээ нь, нему шашинтай гэр бүлд төрсөн мөртлөө Гилубэ бурхныг шүтсэн бол эргэж үүнтэй холбогдох ёсгүй гэж заадаг. Өмнө нь Төвдөд бурхны шашны олон урсгал, сект байсан болохоор хэрүүл тэмцэл, зодоон цохион их гардаг байсан. Яг өнөөгийн шийт-сунит муслимуудын зөрчил шиг. Сектээрээ талцаж, хуваагдаж байгаад ширүүн тэмцэл өрнүүлдэг байж. Энэ их буруу зүйл. Гелу, нему, саж, гуж урсгал цөм Буддад итгэдэг. Тэгэхээр урсгалаараа хуваагдаж сүслэн бишрэх гэдэг их буруу зүйл.



-Монголчууд бидний дунд төлөв даруу байж чаддаггүй, онцгойрох дуртай, эд хөрөнгөөрөө гайхуулдаг хүмүүс цөөнгүй буй. Харин энэтхэг хүмүүс, мөн танай Төвдийн лам нар даруу, төлөв түвшин хүмүүс бололтой. Даруу зан хэр чухал чанар вэ?

-Маш чухал. Хүн даруу байх нь угаасаа өөрт нь хэрэгтэй. Би хүмүүстэй Далай ламын хувиар биш дэлхий дээрх долоон тэрбум хүний нэгийн хувиар уулзаж, ярилцахыг хичээдэг. Би бусдыг ах, эгч, дүүгээс минь өөрцгүй хүн гэж хардаг, намайг ч өөрсдөөс нь ялгаагүй хүн гэж хараасай гэж боддог. Бид цөм хүмүүний дүрийг олж төрөгсөд. Хэрэв би өөрийгөө “Би далай лам, бүхнээс дээгүүр” гэж бодож эхэлбэл тун ганцаардсан, гунигтай нэгэн болж хувирна шүү дээ (инээв).

-Олон мянган сүсэгтэн таныг хараад л бүгд бөгтийж, мөргөж залбираад байхад та яаж ийм байр сууринаас хандаж чаддагаа тайлбарлаач. Та өөрийгөө яагаад заавал эгэл хүмүүний нэг гэж хардаг юм бэ?

-Далай лам ч гэсэн хүн шүү дээ. Бид дандаа анхдагч түвшиндээ бууж байх ёстой. Энэ дэлхийн долоон тэрбум хүн яг адилхан хүмүүс, ямар ч ялгаагүй. Харин дараачийн түвшинд ялгаа их. Арьс өнгө, сүсэг бишрэл, баян ядуу гээд л. Mонголын гурван сая хүн сүсэгтэй, сүсэггүй, буддист, христ, муслим, баян ядуу, ухаантай, даруу гээд хоорондоо харилцан адилгүй. Тиймээс хүн болгонд байдаг зүйлийг харах хэрэгтэй юм. Шашин шүтлэг, яс үндэс гэлгүй цөм оюун ухаантай хүмүүс гэдгийг санах ёстой. Хүнийг хүн гэж харж чадвал ямар ч ялгаа байхгүй. Гэхдээ уг нь долоон тэрбумуулаа нэгдмэл байх хэрэгтэй. Үүнийг л аминчлан захимаар байна. Би ч тэдний л нэг. Ингэж бодож байж би олон найз нөхөдтэй болж чадсан. Хэрвээ “Би бол гэгээрсэн далай лам, зөвхөн ариун сэнтийдээ л залрах ёстой гэгээнтэн” гэж бодоод явсан бол туйлын ганцаардмал нэгэн болох байлаа.



-Бүх насны хүмүүсийн боловсролын талаар юу гэж боддог вэ. Боловсролдоо маш анхаардгийг гэдгийг ярилцлагуудаас би үргэлж уншдаг. Боловсрол зөвхөн хүүхдэд хэрэгтэй зүйл биш, бүх насны хүнд хэрэгтэй. Энэ талаар та өөрийн бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Боловсрол гэж мэдлэгээ гүнзгийр үүлэхийг хэлнэ гэж би боддог. XIII зууны үед амьдарч байсан Төвдийн нэгэн их багш “Хүн үхэн үхтэлээ суралцдаг” гэж хэлсэн байдаг.

-Боловсролыг гэгээрэл гэж хэлж болох уу. Хүн ер нь яаж гэгээрэлд хүрдэг юм бол. Боловсрол болон гэгээрлийн ялгааг хэлж өгөхгүй юү?

-Гэгээрлийг янз бүрээр ойлгож болно. Боловсролтой хүнийг боловсролгүй хүнээс илүү гэгээрсэн гэж ойлгож болно. Шинжлэх ухааны салбарт эрдэмтдийг гэгээрсэн хүн гэж хэлж болох бол оюун бодол, бодрол бясалгалын хувьд Буддаг гэгээрсэн хүн гэдэг. Тэгэхээр гэгээрэл гэдэг гүнзгийрсэн мэдлэг боловсролыг хэлнэ.

-Бурхны шашныг төрөлх хэлээр нь заадаг болохоор төвд хүмүүс түвэггүй ойлгодог. Харин Монголд тиймгүй. Яг юу зааж байгааг төвд хэл мэддэггүй л бол энгийн иргэд ойлгож чаддаггүй. Тиймээс Бурхны шашны сургаалийг монгол хэлээр заавал зүгээр юм биш үү. Энэ талаар та юу гэж бодож байна вэ?

-Тийм ээ, хэлний асуудал яалт ч үгүй тулгарч буй зүйл. Бурхны шашны сургаалийг монгол хэлнээ хөрвүүлэх нь дээр. Арваад жилийн өмнөөс бид бурхан багшийн сургааль болох Ганжуур-Данжуурын 300 гаруй боть судрыг ангилж, төрөлжүүлэх ажлыг эхэлсэн юм. Шинжлэх ухаан, гүн ухаан болон шашны тухай сургаальд гэж үндсэн гурван хэсэгт хуваасан. Шинжлэх ухаан бол универсаль, түгээмэл ухаан. Хаа ч адилхан. Ганжуур-Данжуур дахь хүмүүний оюун ухаан, бие махбодийн талаар өгүүлсэн ботийг бид шинжлэх ухааны төрөлд багтааж, шашны бус боловсролын салбарт ашиглаж болох хэсгүүдийг нь түүж ангилсан. 10-аад жилийн өмнө Америкийн хэсэг эрдэмтэн энэ судраас уншиж мэдсэн зүйлээ туршиж хүртэл үзсэн байдаг. Үр дүн нь маш сайн гарсан. Өнөөдөр, Энэтхэг дэх Төвдийн дүрвэгсдийн сургуульд Буддын шашны шинжлэх ухааны хэсгийг хичээл болгон зааж байгаа. Бурхны шашин нөлөөтэй байдгийн хувьд Монголд ч гэсэн ийм туршилт төсөл амжилттай хэрэгжих байх. Буддын шашин шүтдэг, эс шүтдэг, эсвэл өөр шүтлэгтэй хүмүүс Бурхны шашин дахь шашны бус шинжлэх ухааны тайлбаруудыг сурч, ойлгоход ямар ч асуудалгүй. Мөн хүн өөрийнхөө дотоод сэтгэлээ амар байлгахад бас суралцаж болно. Хүний дотор нь амар амгаланг устгагч хүч бас байдгийг ойлгоно.

Харин энэхүү сүйтгэгч хүчийг барьж, сэтгэл хөдлөлийг дарж сурахын тулд хүн мэдлэг боловсролтой, сэтгэлээ хянаж чаддаг байх ёстой. Эцсийн бүлэгт энэ нь хойд дүрийн тухай биш, нирванагийн тухай биш, ердөө эрүүл саруул, сэргэлэн цовоо, аз жаргалтай амьдрах тухай заасан ухаан юм.

-Монгол сүсэгтэн олондоо хандаж та юу захиж хэлэх вэ. Энэ миний сүүлийн асуулт болог.

-Би бурхны шашинтнууддаа, Төвд, Монгол, Хятад, Япон, Солонгосын хүн бүрт хандаж, “Бид бүгд XXI зууны буддистууд байх ёстой” гэж хэлдэг. Сохроор шүтэж бишрэх биш Буддын шашин гэсэн цогц системийг бүхэлд нь ухаж, ойлгосон тийм сүсэгтнүүд болъё гэж захимаар байна. Хуучин шигээ, учир утгыг нь ойлголгүй, зүгээр л Буддаг шүтдэг гэж ярьж явдаг үе өнгөрч байна. XXI зууны сүсэгтнүүд бид байнга өөрсдийгөө боловсруулах хэрэгтэй. Монголын ихэр ахан дүүстээ Далай гэж монгол нэртэйн хувьд үүнийг л захья. Далай гэж юу гэсэн үг юм бэ гэж надаас асуухаар энэ бол монгол үг гэж би үргэлж хариулдаг.