Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн өнөөгийн байдал, манай улс яагаад эдийн засгийн хүндрэлд орчихоод байх болсон, яагаад баян ядуугийн зааг ялгаа улам тэлж, нийгэм улам бүр улстөржөөд байгаа, яаж энэ бүхнийг засаж өөрчлөх зэрэг асуудал эдүгээ хариуцлагатай монгол хүн бүрийн санааг зовоож, сэтгэлийг эзэмдэх боллоо.

Саяхан хамаг итгэлээ өгч сонгоод, одоо л нэг улс төр цэвэр болж, эдийн засгийн хөгжил айл бүхэнд хүрнэ гэж найдан хүлээж байсан Ардчилсан нам төр, засгийн бүх өндөрлөгийг гартаа авсан ч дахиад л хоорондоо ёвролцож, улмаар төрийн хүчний байгууллагуудыг талцуулаад байна. Яг юу болоод, ямар угшилтай болох, улс орон маань ардчилсан, өндөр хөгжилтэй орон болохын тулд ямар алхам хийх шаардлагатайг нийтээрээ хэлэлцэн, дүгнэн ярилцах цаг үнэхээр болжээ.

ЯМАР УЛС ОРОН ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖДӨГ ВЭ?

Улс орны хөгжил нь тухайн улсын улс төр, эдийн засгийн интституцүүдийн (байгууллуудын) тогтолцооноос хамаардаг ажээ. Улс төрийн институцийн тогтолцоо нь тухайн улсад иргэд хувийн өмчтөй байхыг дэмждэг, зах зээлийн нөөцийн хуваарилалтад оролцох боломжтой, хууль журмаа өөрчлөхөд санал бодлоо тусгаж чаддаг оронд тийм институц байхгүй оронтой харьцуулахад эдийн засгийн өсөлт гурав дахин хурдтай, хоёр дахин ашигтай байгааг хорин жилийн судалгаа, тоо баримтаар (Б.Скалли 1983) баталжээ. Гэхдээ хөгжсөн улс орон бүрт эдийн засгийн институцүүд нь үүргээ сайн гүйцэтгэдэг бөгөөд урт хугацаандаа эдийн засгийн өсөлтөд эдийн засгийн институц нь улс төрийн институцээс илүү чухал нөлөөтэйг (Д.Асэмоглу ба Ж.Робинсон 2008) тогтоожээ.

Монгол Улсын үндэсний хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийг бусад ижил төстэй улс орнуудтай (Чили, Ботсвана) жишин судалгаа хийж, дээрх эрдэмтдийн дүгнэлттэй харьцуулсан Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгээс (ЭЗСЭШХ) институцийг “Нийгмийн бүх агентын харилцан үйлдлийн хөшүүрэг, түүнийг зохицуулах дүрэм журмын цогц ухагдахуун” гэж тодорхойлжээ.

Улс төрийн институц гэдэг нь нийгмийн зөрчилдөөнийг зохицуулсан хууль тогтоон, мөрдөж хэрэгжүүлдэг, эдийн засаг нийгмийн системийн тухай бодлого боловсруулах болон бусад замаар хүн амын төлөөллийг хэрэгжүүлдэг байгууллагуудыг хэлдэг. Жишээ нь улс төрийн намууд, үйлдвэрчний эвлэл, шүүх зэрэг байгууллага үүнд ордог. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр байгууллагын, жишээ нь сонгох эрх, хариуцлагатай төр ба тайлагнадаг байх зэрэг үйл ажиллагаагаа явуулах зарчим ба дүрмийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүтэц гэж бас ойлгож болно.

Монгол Улсын хувьд бол улс төрийн бүх институц дотроос төрийн эрхийг сонгуулиар ялж гартаа авч чаддаг ганц институц болох, улс төрийн намууд нь институцийн хувьд хөгжин, бэхжиж чадахгүй өдий хүртэл явж ирсэнд эдийн засгийн хөгжлийн гацааны гогцоо оршиж байгаа юм. Монголын улс төрийн намууд улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжлийг дунд болон урт хугацаанд төлөвлөн, хэрэгжүүлэхийн оронд сонгуулийн богино хугацаагаар харж ажиллаж байна.

МОНГОЛЫН НАМУУДЫН МАРЗАН ЖҮЖИГ

Эдийн засгаа амжилттай хөгжүүлсэн орнуудын жишээнээс харахад хөгжлийн суурь нөхцөлүүдийн нэг бол “Улс төрийн намууд солигдож байсан ч, хөгжлийн талаар баримтлах улс төр, нийгэм, эдийн засгийн бодлогууд нь тогтвортой, тууштай байсан явдал” гэж ЭЗСЭШХ-гийн судалгааны тайланд өгүүлжээ. Тэр орнуудад эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн урт болон дунд хугацааны төлөвлөгөөг боловсруулж, хэрэгжилтийг хянах, үнэлэх үүрэгтэй, хараат бус бие даасан нэгжийг (эдийн засгийн институцүүд) бий болгон маш сайн ажиллуулж, ардчилсан шударга арга замаар удирдаж байжээ. Улс төрийн эрхэнд ээлжлэн гарч байсан улс төрийн намууд бүтээн байгуулах энэ үйлсэд ард иргэдээ эх оронч үзэл санааны доор манлайлан нэгтгэж чадсаны нууц нь улс төрийн намуудын ёс суртахуун өндөр, удирдагчид нь үнэхээр манлайлагчид байсанд оршино.

Манай орны хувьд ардчилсан хувьсгал ялж, шинэ үндсэн хуулиа хэрэгжүүлж, улс төрийн хэд хэдэн сонгууль явуулж ирсэн хориод жилийн дотор төр, засгийн эрхэнд ихэнхдээ нэг нам, хоёр удаа нөгөө нам гарлаа. Аль ч нам нь институцийн хувьд өөрөө хөгжин бэхжиж чадахгүй байгаа учир Монголын эдийн засгийн хөгжил эдүгээ гүн шаварт суужээ. Монголын улс төрийн хоёр том намын ёс суртахууны түвшний тухай ярихад ч хэцүү болжээ. Нэг намынх нь тэргүүн, төр, засгийн бүх өндөрлөгийг ээлжлэн удирдаж байсан хүн хувийн жижиг сонирхол, авлига, хээл хахуулын хэрэгт холбогдож шоронд суув. Эдүгээ төрийн эрх барьж буй нөгөө намын даргын гэр бүлийн гишүүд, шадар туслахууд нь бас адил төсөөтэй хэргүүдээр шалгагдаж байна.

Улс төрийн институцүүдийн чадавхийг бүрдүүлэх үүрэгтэй улс төрийн намуудын удирдагчдад манлайлах чадвар дутаад буйн гол шалтгаан бол намуудын үйл ажиллагааны санхүүжилт нь нууц, үндсэн үүрэг нь гажсанд оршиж байна. Намууд төр засаг, иргэдийг холбосон гүүр болохын оронд мөнгө хөрөнгө хандивласан хүмүүсийн захиалгыг биелүүлэх, тэдэнд ашигтай хууль журам гаргах, тэднийг татвар төлбөрөөс өршөөх, тодорхой хүмүүсийн бизнесийн эрх ашгийг хамгаалахыг зорих болжээ. Гишүүдийнхээ болон нийгмийн ашиг сонирхлыг хойш тавьж, ямар ч аргаар хамаагүй засгийн эрхэнд үлдэхийг л улайрдаг болжээ.

Төрийн эрх барьж буй Ардчилсан нам гэхэд л дүрмэндээ заасан Үндэсний зөвлөлдөх хороогоо жил бүр хоёроос доошгүй хуралдуулах үүргээ “таг мартаад” хоёр жилийн нүүр үзэж байна. Намын дээд эшелонд янз бүрийн эх үүсвэрээс, ялгаатай хэмжээний хөрөнгө “хандивласан” фракцуудын “эрх мэдлийн шударга хуваарилалтын төлөө” тэмцэл ид өрнөж байна. Эрх мэдлийг хадгалахын тулд олон яам шинээр байгуулж, олон арван шинэ албан тушаал бий болгож, төр, засагт олон мянган хүн нэмж авснаар төрийн зардлыг нэмж, өрөнд оруулж, төгрөгийн ханшийг унагааж, инфляцийг өсгөн, эдийн засгаа ээлжит шоконд оруулчихаад байна.

Ардчилсан нам санхүүжилтийн эх үүсвэр, зарцуулалтын тайлангаа гаргахаас зугтаж, жирийн гишүүдээсээ нууцалж байгаа мөртлөө Монголын төрийн санхүүг ил тод, түрийвчийг нь шилэн болгоно гэж дарга нар нь зарлаад байгаа нь нүд хуурч, дүр исгэсэн жүжиг болоод байна.

Монголын хөгжлийн гарц бол улс төрийн намуудын санхүүгийн тайланг ил тод болгох явдал юм. Бүх нам санхүүгийн тайлангаа үнэн зөв гаргаж, хөндлөнгийн хараат бус аудитаар баталгаажуулдаг болтол авлигын гинжийг тасалж чадахгүй юм.