Монгол бүсгүй
Монголын алтан ургын шугам дундаа нэг нугалбартай. Энэ нугалбараас өмнөх үе нэг өөр, дараахь үе нэг өөр гентэй.
Тэмүжинийг амьд үлдэж хаан хүн болон өсөхөд ч хонгирад бүсгүй Өүлэний ухаан, эрдэм, тэмүүлэл л хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэсэн бололтой байдаг. Тийм ч учраас нууц товчоонд Өүлэнийг зүгээр нэг өнчин хүүхдүүдээ өсгөсөн гэдэггүй харин: мэргэн төрсөн Өүлэн эх үр хүүхдүүдээ хаад сэцэд хутагтан сайд болгон өсгөжээ гэж тодорхой бичдэг. Хонгирад бол цагаан хэрмийн хойгуур үлдсэн хүннүгийн удмын эртний угсаат, сургууль номтой аймаг байсан тул зөвхөн хацар гоо биш харин ч түүх ном төгс сурсан ёс журамт охидоо монгол ноёдод бэрлүүлж ирсэн уламжлалтай байсан бололтой. Өлсөж цангасан ч өнчин хөвгүүддээ хаан хүний төр засах, баатар хүний цэрэг удирдах эрдэмийг зааж боловсоруулсан гэж түүх өгүүлнэ.
Өүлэн магад Есүхэйн 2 дахь эхнэр буюу бага эхнэр байсан бөгөөд тийм ч учраас айхтар ёс төр бололгүй булааж дээрэмдэж авсан биз. Харин Сочихэл магад их хатан буюу эхний жинхэнэ ёсолж, төрлөж эцэг эхээс нь гуйж авсан эхнэр байсан бизээ. Тиймээс Бэгтэр нь Тэмүжинээс 1 нас ах байжээ. Сочихэл аль аймгийн хүн байсныг мөхөс би олж мэдсэнгүй. Ямартай ч Сочихэлийг эх харин Өүлэнийг үжин гэж дуудаж байсан нь арай л хатан гэсэн үг биш болов уу. Алун Гоог “эх” гэж авгайлж байсан байдаг.
Гэхдээ Өүлэн илүү оюунтай, боловсролтой, эр зоригтой, тэмүүлэлтэй байсан болов уу. Тайчуудыг хэрэг дээрээ захирч, хиад аймгийг тараан завдсан Орбай, Сохатай гэсэн хөгшин егзөр хатадтай Өүлэн л анх шөргөөлцөж, эрх мэдэл, зиндаагаа булаалдаж, Таргутай Хирултаг ард иргэд, аймгийг нь дагуулж нүүх үед ч Өүлэн л Хамаг Монголын догшин дайчин хар сүлдийг барин мордож заримыг нь эргүүлж тогтоосон байдаг. Хамаг Монголын Хар Сүлд, сүлдний унаа 8 шарга морь, магадгүй тамга онго зэрэг төр цэргийн шүтээнийг ч Өүлэн, Сочихэл 2 л авч үлдээ болов уу. Таргутай тэнэгтээ ч юм уу, айл тонох ёс байгаагүйдээ ч юм уу Хамаг Монголын хүн малыг тууж явснаас төрийн билэгдэлийг нь үлдээсэн байдаг. Тэмүжин хожим догшин хар туг сүлдээ өргөн мордож Мэргидийг дарах нэг түмэн цэргийг хиад аймгаас босгож чадсан болов уу. Дайны их хар туг сүлд, дайчин их хэнгэрэг үгүй бол өчигдөрхөн л тайчуудад болжмор шувуу мэт дээрэлхүүлэн оргож босож явсан 17 хон настай өнчин жаалхүүг дагаж түмэн эрс босно гэж үү. Өлсөж цангасан ч 8 шаргаа хөндөлгүй маллаж, туг сүлдээ тахиж, ёс төрөө алдалгүй байхыг Өүлэн сургаж төр, цэргийн эрдмээ зааж байсан бизээ.
Их бага 2 эхнэр буурин дээрээ хаягдахад ч Өүлэн л илүү дайчин, шаргуу байсан байх. Магадгүй Бэгтэрийг даран хөнөөх санаа ч Өүлэнд анх төрж Тэмүжин, Хасар 2 гүйцэтгээ болов уу. Тэрнээс бус арван настай нусгай жаал хөвгүүд юунд л болжмор, загаснаас болж нэгнийгээ алах талахдаа тулах вэ дээ. Бэгтэр ч үнэхээр алж л дарахаас өөр аргагүй хүчирхэг нэгэн байсан нь аравхан настай хүү алахаар нум сумаа зэхсэн 2 дайсныхаа өмнө тайвнаар завилж суугаад хүйтнээр зэмлэсэн үг, хатуу захисан захиаснаас нь харагддаг. Тэр магад Тэмүжинээс эр зориг, оюун чадавхаар хэт илүү нэгэн байсан буйзаа. Үр дүнд нь Тэмүжин анхны ялалтаа байгуулж гэртээ төрийн эргэлт хийж өрх гэрийн эрх мэдэл Сочихэлээс Өүлэний гэрт, Тэмүжиний гарт ирсэн. Магадгүй тамга, туг сүлд, онго шүтээн ч тэдний гэрт ирсэн байх. Бэгтэр бол Тэмүжиний амьдралд таарсан хамгийн хүчирхэг 3 өрсөлдөгчидөөс анхны бөгөөд нэн хэцүү нь байсан. Учир нь Бэгтэр хууль ёсны залгамжлагч, ёсолж төрлөж авсан их хатны ахмад хөвүүн байлаа. Тиймдээ ч Тэмүжин Хасар хоёрыг дээрэлхэн засаглаж байж. Гэхдээ үхэхийнхээ өмнө Есүхэй яагаад Тэмүжинг яаравчилан дуудуулсан, хэнд ямар гэрээслэлээ үлдээсэн нь одоогоор тодорхойгүй. Өүлэнд элдэв юм захисан ч юм билүү. Өүлэндээ илүү янаг дотно байсан тул тэр 5 хүүхэдтэй хоцорсон байж болох. Ер нь зовж олсон бага хатад илүү эрх танхи, янаг дотно байдаг шиг.
Магад Есүхэйн удмыг залгах ёстой хууль ёсны удамыг алсаны тул тайчууд ах дүү нар нь Тэмүжинг барьж шийтгэх, цаазлах хуулийн ба ёс зүйн эрхтэй болсон буйзаа. Ёсорхог хатуу тэр цагт аймгийн тэргүүний амьд үлдсэн ахмад хүүг олны нүдэн дээр уулгалан барьж, дөнгөлөн цаазлахад заавал шалтаг шалтгаан хэрэгтэй. Тэр нь хүнд гэм байх ёстой. Тэрнээс өсөж том боллоо гээд барьж цаазлах ёс үгүй. Таргутайн үг ч Өүлэний хүүхдүүд түрүүний бөөс толгойд гэдэг шиг даварч ёс эвдлээ гэсэн санаа агуулсан мэт.
Энэ гэр бүл дэх төрийн эргэлт, анхны аллага, анхны ялалтыг 10 настай жаалхүү Тэмүжин гэхээс бага эхнэр Өүлэнгийн тухиралт, бодол, биелэл байсан гэвэл итгэхэд илүү амар буйзаа. Тэгээд ч Тэмүжин насан турш айж эмээж, үгийг нь үг дуугүй дагадаг байсан ганц хүн нь Өүлэн. Зүгээр нэг эхийн хүндлэлээс гадна тэр хоёрын дунд үлдсэн аллагын нууц ч нөлөөлдөг байсан биз. Фройдын онолоор балчир насны сэтгэхүйн цочир травм тархинд мэс заслаас гүн сорви үлдээдэг гэх. Өүлэн ч хүүгээ буулгаж авахдаа энгэрээ задгайлж, хөхөө гаргаж байгаад айлгахын ихээр айлгаж, ичээхийн дээдээр ичээдэг байсан гэдэг. Хасарыг Тэмүжин засаглан алах гэж байхад Өүлэн магад Бэгтэрийг алсан түүхийг сөхөж тэр л үед хэлж байсан “харвисаа хазагсад” гэж сануулан Тэмүжинийг “хиртхийтэл” айлган буулгажээ.
Бэгтэрийн захисан ёсоор удмыг нь таслалгүй Бэлгүтэйг амьд үлдээсэн ч насан турш нь гадуурхаж, боол цэрэг хүртэл оролцдог болсон хурилдайдаа ч оруулахгүйгээр ялгаварлаж байсан байдаг. Харин Мэргидийг дарсаны дараа Сочихэл бүсгүй өөрөө ойд дутааж одсоныг олоогүй гэдэг юу л бол. Ядаж уйлж хайлан өшөөг нь авч байсан ганц амьд үлдсэн хүү Бэлгүтэйтэйгээ ч уулзахыг хүсмээр юм эх хүн. Анхны дайны ялалтын дараа Өүлэнгийн гэр бага эхнэриинх биш харин их гэрийн ёсоор баатруудаа угтах нь илүү зохимжтой байсан юм болов уу. Тэр тулаанд Бэлгүтэй нэг цэрэг л байсан бол Тэмүжин түмэн захиран цэргийг удирдалцаж байсан. Тэмүжин тулааныг удирдаж, зогсоосон байдаг.
Жамухатай нөхөрлөн яваад анх хагацахад ч бас үгийг нь ухан ядаж байсан Тэмүжинд Бөртэ үжин л тайлан хэлж, салж нүүн холдохыг ятгасан. Жамуха анд бол уйдамтгай хүн гэж эхлээд л жинхэнэ тархийг нь базсан төрх харагддаг. Тэмүжин шиг бодлого, болгоомжтой хүн Жамухатай ч дахин уулзаж лавлалгүй, өөр бусадтай ч зөвлөлгүй шууд л хонгирад эхнэр Бөртийн үгэнд орон салж нүүсэн гэж түүхэнд бичсэн байдаг нь сонин. Энэ явдлын дараахан олон монгол аймаг, хүрээ Тэмүжинийг дагаж ирэхэд Бөртийн бодлогын үр, Өүлэний үр хүүхдийнхээ амьнаас ч илүү хадгалж ирсэн туг сүлд, тамга шүтээн багагүй тус болсон нь лавтай. Тэр тогтсон бичмэл хуульгүй үед бүү хэл өнөө цагт хаан тамга сүлд байтугай конторын тамгаа аваад зугтсан нь л дарга болчих гээд байдаг ард түмэн шүүдээ бид чинь.
Ингэж л түүхэнд Тэмүжин амьдралдаа таарсан хамгийн хүчирхэг өрсөлдөгч, хамгийн дотно андаасаа анх хагацсан тухай бичсэн байдаг. Бөртийн үгээр эхэлсэн энэ хагарал Тэмүжинд бараг 20 жилийн хүнд хэцүү тэмцэлийг авчирсан. Амьдралынх нь хамгийн хүнд тэмцэл. Нэг биш удаа Тэмүжин Жамухад ялагдаж, хаан ширээ байтугай хар амиа яаж авч гарах вэ дээ тулж байсан. Хожим Алтан улсын хаан ч, Тангудын хаан ч, Сартуулын шах ч, өвдөглөн дарсан үй олон улс аймгийн ноёдын хэн нь ч Жамухын ганц үгийн дайны төвөг учруулж байсангүй. Жамуха харин Тэмүжинд автсан нэг үндсэн шалтгаанаа ухаан дутуу үлгэрч эхнэр гэж хэлсэн байдаг. Тэр их тэмцэлд гартсаны гол шалтгааны нэгээр шүү дээ. Жамуха өөрийн хүслээр үхэхэд л сая нэг юм Монгол угсаатан нэгэн төрийн дор цуглах боломжтой болсон. Жамуха тийм агуу хүчирхэг нэгэн байлаа.
Хөхөчү бөө нүдэн дээр нь, амьд ахуйд нь ахан дүүг нь доромжилж, бараг өөрийг нь ах дүүсээрээ нийлэн барьж авч зодох дөхөн, дараагийн хаан хэн байхыг зааж, төрийн эргэлт хийж байхад Тэмүжин яахаа мэдэхгүй Бөртийн өвөрт унтаж байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л уйлан хайлан байж нөхрөө загнан, аюулыг ялган хэлж зэмлэснээр, магадгүй бүр Бөртийн заасан аргаар улсын их зайран Тэв Тэнгэр бөөгийн нурууг хугалж , хойд эцэг Мөнлигийн долоон хөвгүүний төрийн самууныг зогсоосон. Бас л Бөртэ нүцгэн энгэрээ даран уйлж, хэлж, сургаж, заагаагүй бол төрсөн дүү нарыг нь зодож, өмнөө мөргүүлж, түмэн хэвтүүл торгуудынх нь нүдэн дээр өөрийг нь барьж авах зүрхтэй, эрхтэй болчихсон байсан ах дүү 7 хонхотан, Тэв Тэнгэр бөө, Мөнлиг эцэг Монгол төрийг яаж самрах байсныг хэлж мэдэшгүй. Тэмүжинийг өөрийг нь Тэнгэр сонгосон гэж зарлаж байсан Мөнх Тэнгэрийн зараал Тэв Тэнгэр бөө тал нутгийн оюун санааны эцэг, агуу хүчирхэг нэгэн байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л түүнийг даралцсан бус уу.
Бэгтэр, Жамуха, Хөхөчү гэсэн Тэмүжиний амьдралд таарсан гурван хүчирхэг этгээдтэй хагацах, дарах, ойлгох, үйлдэн зүрхлэхэд нь монгол бүсгүйчүүд л гол үүрэгтэй байж. Тийм ч учраас Хорезмийг дайлаар мордохын өмнө хаан төрийн залгамжлагчийн тухай татар бүсгүй Есүй л зориглон сануулж асуухад нь Тэмүжин өөрийн олон сайд, анд, өрлөгүүдээ зэмлэж байсан биз. Тэмүжин нэн хүчирхэг болж уур хилэнд нь бүхэл үндэстэн, улс гүрнүүд мөхөж сөнөж асан тэр үед монгол бүсгүй Есүйгээс өөр хэн Тэмүжинд “Нэгүл мэт бие чинь нэхс хийж одвоос” гэж зүрхлэн хэлж чадах байсан билээ.
Мэргид охин Хулан онгон нялх цагтаа ч хаан Тэмүжиний хилэгнэлийн өмнө бардам тайван зогсож, учирлан ятгаж хожим зүүн гарын түмний их ноён болсон Наяагийн амийг аварч байсан. Домог түүхэнд Хулан хатны бодь гөрөөстэй учирсан зүүд, зүүдний тайлал хүсэлтээс болж Монголын их цэрэг Энэтхэгийн хойд нутгаас эргэн эх нутгийн зүг жолоо залж байсан гэдэг. Энэтхэгийг аварч, их түүхийг өөрчилсөн монгол бүсгүйн ганц шөнийн зүүд.
Солонгосоос Унгар, Индонезоос Хойд мөсөн далай хүртэлх еврази тивийн их эзэн хаан болсон байсан Хубилайн ганц ойр зөвлөх нь хатан Чаби байсан. “Эрт үеэс өдий хүртэл 1000 жил тогтносон улс гүрэн гэж үгүй” хэмээн Хубилайг сургаж байсан Чаби. 41 жил ханилсан хань Чабигаа нас барснаас хойш Хубилай ч сэтгэлээр унаж хэт ганцаардан, асар хурдан хөгширч амьдралаас одсон гэдэг. 300 ирвэс, 500 шонхор дагуулсан их авын үед ч Хубилай хааны дэргэд мэргэн харваач, шадар хамгаалагч биш хайрт хатан Чаби нь морилж байгааг дүрсэлсэн зураг 13-р зуунаас бидний үед өвлөгдөн иржээ.
Энэтхэгийг бүхэлд нь нэгтгэн өнөөгийн энэтхэг үндэстэний эцэг болсон Их Моголын хаан Шагжийн хатан Мумтазаа хайрласан хайр, харууссан гуниг нь хүн төрөлхтөний түүхэн дэх хамгийн гайхалтай хайрын дурсгал болон үлдсэн. Монгол эр хүн хайртынхаа хойноос гунихдаа унагасан цагаан гантиг нулимс Таж Махал. Таж Махалын оройд эртний монгол шүтээн гал, нар, сар.
Плано Карпини “ертөнцийн олон ард түмний дунд Сорхагтани бэхи шиг дахиад нэг л бүсгүй байх юм бол би уул шугамандаа эм хүйстэнийг эр хүнээс дээд төрөл юм байна гэж хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байна” гэж уулга алдан гайхсан байдаг. Мөнхөөс хойшхи алтан ургынхны дээд эх Сорхагтани тийм л хүнээс хэтийдсэн их оюуны чадвартан байсан юм болов уу даа. Их хаадыг амсхийх завсар Монгол Төрийг барьж их хуралдайг зохион байгуулж дараагийн хааныг сонгож байсан эрх мэдэлт их хатад, түмэн цагаан адуугаар инж гоёо хийн Солонгос орныг гайхашруулж байсан эрх танхил гүнж, Их Монгол улсын сан хөмрөгийн талыг оо энгэсэгэндээ зарцуулж хоосолж байсан эзэрхэг хүчирхэг эмс, хацрынх улаан царайных нь цагааны төлөө Халх Ойрадын их дайн дэгдэж байсан хэтэрхий гоо охид, Ази дахины баатар сайн эрс барилдаж харвалдаад дийлээгүй домогт эрэмгий гүнж, Тэмүжин дундад азийг тохинуулаад эзгүй 7 жил монгол нутагт төр барьсан охин гээд домогт монгол бүсгүйчүүдийн тухай бахархан бичээд дуусамгүй.
Гоо марал, Алун Гоо, Бөртэ, Хулан, Дөргэнэ,Сорхагтани, Алаха бэхи, Чаби, Хутугун, Ахай гүнж, Мандухай, Юнгэн, Ану гээд зөвхөн өнөөгийн бидний мэддэгээс нь л дурьдаж эхлэхэд хүчирхэг, оюунлаг, үзэсгэлэнт монгол бүсгүйчүүд өөр бусад ямар ч үндэстэний түүхэнд байгаагүйгээр угсаатнаа манлайлан хошуучилж, түүхийг өөрчилөн хүн төрөлхтөний хувь заяаг залж байсныг санахад бахдалтай. Агуу их хатадын удам монгол бүсгүйчүүд өнөө цагт ч өмнөх үеийнхнээсээ илүү гайхамшигийг бүтээнэ гэж би итгэлтэй байдаг.
Болдсайхан эмч 2009-3-8
Зочин