Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайтай  олон сэтгүүлч уулзаж улс төр, эдийн засгийн сэдвээр ярилц­даг билээ. Харин энэ удаа түүн­тэй уулзаж монгол­чуу­дын оюун санааны өв уламж­лал, түүний дархлаа, мөн эх орон,  тусгаар тогтно­лын сэдвээр  ярилцлаа.

-Эрдэмтэн, зохиолч  Л.Түдэв гуайн нэгэн  ярилц­лагыг үзэж суугаад  “Ташуураар хамгаалсан эх орноо тархиараа хамгаа­лах цаг ирлээ” гэсэн үгийг их гүнзгий хүлээж авлаа.  

Тэгээд тантай энэ сэдвээр ярилцья гэж бодоод хүрээд ирлээ. 

-Хичээе л дээ...

-Ташуураар хамгаалж болдог байсан эх орноо тархиараа хамгаалахгүй бол болохгүй нь гэсэн энэ өгүүлбэр надад олон юм бодогдууллаа. Үүнээс үүдээд монголчууд бидний оюун санаа хэр хүчирхэг билээ гэсэн асуулт хариу нэхээд байх болов?

-Зөв л дөө... Хүн төрөлхтний хөгжлийн жам ёсыг харлаа ч тэр  оюун ухаан, оюун санааныхаа хүчээр амьдрах цаг ирж.  XX зууныг хүртэл улс төрийн асуудал, амьдрах эс амьдрахаа  зэвсгийн хүчээр шийддэг байлаа.  Ингэж явсаар XX зуунд бүр дэлхий даяараа хоёр ч удаа дайтаж нийтээрээ “зодолдож” үзлээ. Энэ бүхнээс хүн төрөлхтний олж авсан ухаарал бол “оюун ухааны чадварыг олж авсан нь үлдэх юм байна” гэсэн ойлголт. Гэхдээ энэ бол зөвхөн нэг талын ойлголт. Харин нөгөө талдаа тайлбарлах юм бол  их сонин. Одоо бидний амьдарч байгаа үеийн  Европын соёл иргэншил гэгддэг техникийн хөгжлийн иргэншил хүний амьдралыг баталгаажуулах чадвараа улам бүр алдаж байна.  Тухайлбал, байгаль экологийн тэнцвэр алдагдах, хүний уг мөн чанарын доройтол, эрүүл мэндийн дархлаа байхгүй болж байгаа зэрэг нь одоо бидний туулж өнгөрүүлж буй соёл иргэншилтэй холбоотой. Үүний оронд бий болох хүн төрөлхтний  цоо шинэ ёс жамыг Оюун мандлын соёл иргэншил гэж нэрлэдэг л дээ... Үүнийг анх 1920 оны үед Оросын залуу эрдэмтэн Вернадский  тодорхойлсон. “Хүний оюун ухаан байгалийн, биологийн хүчин зүйлээс дутахгүй болно. Хүн төрөлхтний соёл иргэншил байгаль дэлхийтэйгээ хамт хөгжих ёстой. Үүнээс үүдээд амьдрал орших уу, эс орших уу гэдэг нь шийдэгдэнэ” гэж хэлсэн байдаг. Ер нь хүн төрөлхтний оршин тогтнох эсэх нь оюун ухааны хөгжилтэй холбоотой юм. Надад нэг сонин жишээ тохиолдсон. Оросод философич мэргэжлээр улаан дипломтой төгссөн нэг нөхөртэй би 1980 аад оны сүүлчээр хамт ажиллаж  байлаа. Түүнийг 1993 онд Филиппин рүү сургалтад явахад би тодорхойлолтыг нь гаргаж өгч байсан юм. Тэгээд нөгөөдөх чинь ирээд надад ярилаа л даа. Филиппинд сургалтад сууж байтал нэг америк багш ирэээд энд монгол хүн байна гэж сонслоо гэхэд нь мань хүн годосхийж босоод баахан зовлон тоочиж. Гэтэл нөгөө багш “Нэг сая 500 мянган км.квадрат нутаг дэвсгэртэй, 25 сая малтай оронд хоёр сая хүн өлсөж байгаа бол танайд ерөөсөө 27 сая мал амьдарч байна гээд тооцчихвол яасан юм бэ” гэж хэлж. Байгаа баялгаа зөв ашиглаад оюун ухаанаа түшиж амьдарч чадахгүй байнаа л гэдгийг хэлж  шүү дээ. Ер нь хүний ертөнцөд хоёр нарны хооронд нүүрээ харлатал мал дагаад ч, нуруугаа бөгтийтөл  газар ухаад ч  сайхан амьдарч болдоггүй юм байна.  Хэн оюун ухаанаа түшиж оюун ухаанаараа амьдарч чадна тэр л сайхан амьдарна. Гэтэл бид улсаа хөгжүүлж байна гээд газрын баялгаа ухаад гадагшаа зөөгөөд байдаг. Яахав хэдэн халтар төгрөг олж байгаа байх. Харин тэрнийхээ хариуд  нэгдүгээрт, байгаль орчин газар нутаг маань сарны гадаргуу шиг боллоо. Гурваас дөрвөн мянган гол горхи ширгэлээ. Хоёрдугаарт, хүний оюун санаанд айхтар өөрчлөлт гарч байна. 1960-аад оны үед манайхан Германы уран бүтээлчидтэй хамтран “Алтан өргөө”  гэж кино хийсэн. Тэр кинонд өвөг дээдсийнхээ өвлүүлсэн эрдэнэсийн авдрын түлхүүрийг шуналтай хүү нь авч авдрыг онгойлгоод нутаг орноороо хэрхэн сүйрдэг тухай өгүүлдэг. Одоо яг л тийм болчихлоо. Оюун ухаанаа л өөд нь татахгүй бол бид удам судар, орон нутагтайгаа сүйрнэ. Орчин үеийн дэлхий  ертөнц гэдэг хөгжим эгшиглэсэн жаргалын өргөө биш. Өлссөн өлөн араатан хаа нэгтээ нь архирч л яваа. Тиймээс оюун ухаанаа хөгжүүлж, давж сэтгэж явахгүй бол тэднийхээ идэш болоод л дуусна. Тиймээс өөрийн чинь энэ удаа хөндөж буй сэдэв цагаа олж. Бас Л.Түдэв гуай үнэхээр мэргэн үг хэлж.

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын нэр хүндтэй томоохон компаниудад монгол залуус мэр сэр ажиллаж байна. Тухайлбал “Google”, “Аplle”-д монголчууд ажиллаж байх жишээтэй. Бахархаж байна тэднээр. Гэхдээ нөгөө талдаа гомдмоор, бас харамсмаар.  Бид оюунлагуудаа гадагш алдчихаж. Бид уураг тархиа гоожуулчихаж... Бид тэднийгээ дотооддоо зүтгүүлж чадахгүй байна шүү дээ?

-Тийм л дээ... Яг үнэн. Монгол хүн Францын машины үйлдвэрт зохион бүтээгчээр, Германд технологичоор ажиллаж байна. Монгол хүн Microsoft-д ажиллаж алмайруулж байна гээд тоочих юм бол монгол хүн авьяас билэгээ гайхуулж байгаа жишээ цөөнгүй. Яагаад ийм хүмүүсээ эх орондоо ажилуулж чадахгүй байна гэвэл хоёр гол зүйл байна.  Нэгдүгээрт,  Монголд оюун ухааныг үнэлдэггүй. Харин өөр улсад тэдгээр хүмүүсийн ажиллаж амьдрах нөхцөл бололцоог нь хангаж, ажил хөдөлмөр хийх таатай орчин бүтээж өгч чадаж байна. Энэ нэг тал нь. Нөгөө тал нь гэвэл  орчин үеийн дэлхийн философийн дагуу оюуны хүчийг өөртөө татаж чадсан улс орон л хөгжинө.  Тийм болохоор  “Тархины хулгайч “ гэж нэрлэдэг дээ.  Үүгээрээ өрсөлддөг болчихож. Ийм хоёр хүчин зүйлийг бид бий болгож чадахгүй байгаа болохоор хүмүүс маань гадагшаа яваад байгаа юм.

-1990-ээд оны эхээр ихэнх айл номын сан дахь номоо зарж, ном гудамжинд хөлийн дор хэвтэж байлаа. Харин одоо ном гоё дэлгүүрийн лангуунд заларч байна. Хүмүүс олон ном уншсанаа гайхуулдаг болов. Ном уншиж оюун ухаанаа тэлэх соёл хэлбэр талаасаа хөгжөөд байх шиг. Энэ талаар таны бодол?

-Ном олон янз. Ном бүрийг унших ёстой ч юм биш. Манай монголчууд номыг ариун нандин зүйл гэж шүтэж биширсээр ирсэн. Ном байтугай бичигтэй цаасан дээгүүр алхдаггүй  байсан. Үүний цаадах утга нь тэр номын дотор өгүүлсэн зүйл бол ховор нандин эрдэнэтэй дүйхүйц гэж үздэг байсных.  Харин орчин цагт зөвхөн ном төдий биш интернэт, телевизээр мэдээллээ авч байна. Ном их уншдаг болсондоо ч биш юм. Угаасаа хүн гэдэг амьтан ямар нэгэн танин мэдэхүйн хэрэгцээ гэсэн хөшүүрэгтэй. Түүнийхээ шаардлагаар янз бүрийн мэдээлэл авч байгаа. Харин тэр мэдээлэлд  нь хэрэгтэй  зүйл ч бий,  хэрэггүй эргээд  ус болох зүйл ч бий байх.

-Энэ цаг үеийн улстөрчид, нийгмийн зүтгэлтнүүд “Би их уншсан... би их мэдсэн” гэдэг имиж бүрдүүлдэг.  Гэвч яг үнэн чанартаа оюун ухаанаараа нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөж, тэр мэдлэгээрээ бусдыг хөтөлж өмнөх замыг нь гэрэлтүүлж яваа нь харагдахгүй юм. Тэд дүр эсгээд байна, тийм үү? 

-Миний хувьд долоон тө­рийн тэргүүний нүүрж үзжээ. Чойбалсангийн үед бол бага байсан даа. Түүнээс хойшхи төрийн тэргүүнүүдтэй уулзаж ярилцаж, ажил төрлийн холбоотой байж заримынх нь удирдлагад төрийн үйл хэрэгт  зүтгэж явлаа. Сүүлийн үеийн төрийн зүтгэлтнүүдээ хараад байхад өмнөхөөсөө  мэдлэгийн  хүрээгээрээ   үнэхээр явцуурсан гэж би хэлнэ. Ю.Цэдэнбал гуай болон Ж.Батмөнх гуай тухайн үеийнхээ эрдэм номын чинад хүртэл боловсорсон, эрдэмтэй хүмүүс байлаа. Тэрнээс гадна дорнынхоо ном сургаалийг үзэж гэгээрсэн хүмүүс ч байсан. Нэг сонин тохиодол одоо ч сэтгэлээс гардаггүй юм. Улс төрийн товчоонд н.Моломжамц гээд өвгөн настай хүн байх. Аливаад их голч байр суурьтай ханддаг байлаа. Зөвлөлтөд 1948 онд сургууль төгссөн сэхээтэн хүн. Залуучууд бид яахав дээ түүнийг нөгөө л марксистүүдийн нэг гэж боддог байж. Заримдаа хүмүүс  “Төв хорооны Санхүүгийн хэлтсийн н.Санжаацамц, Улс төрийн товчооны н.Моломжамц хоёр  Их тэнгэрийн аманд хурал хураад байх юм” гэхэд бид тоглоом байлгүй гээд шоолдог байлаа. Би 1988 онд Удирдлагын институтын захирал байхдаа Төв номын санд Нагаржунайн 73 бадагтыг  үзэх санаатай  хоёр гурав хоног суусан юм. Тэгсэн Моломжамц гуай дууддаг юм байна. “Би хоёр гурав хоног чамайг эрээд олсонгүй чи хаачив” гэхэд нь “Ном үзэх санаатай Төв номын санд суулаа...” гээд учраа хэлсэн. Тэгтэл урдаас “Нагаржунайн 150 бадагт гэж байдаг юм шүү дээ ” гээд цээжээр дүнгэнэтэл унших нь тэр.

-Төвд хэлээр нь үү?

-Тэгэлгүй яахав, Моломжамц гуайн уншиж судалж цээжилсэн нь бол  Нагаржунайн филосифийн  их хөлгөн судар. Миний үзэж байсан 73 бадагт бол бага хөлгөн нь юм. Тэгээд  би бодлоо. “Манай төр засгийн толгойд ийм гайхалтай хүмүүс суудаг юм байна шүү дээ” гэж. Тэр үеийн сэхээтнүүдийн философи, боловсрол ямар түвшинд байсан бэ гэдгийг харуулж байгаа юм. Гадны улс  төрийн зүтгэлтэн хэн нэгэн хүн ингэж амьдарч байж гэдгийг харуулсан сайхан сайхан номууд байдаг. Түүнийг унших хэрэгтэй.  Хүнд амьдралын туршлага өгнө. Гэхдээ цаад талд  нь суурь философи байгааг бас судлах ёстой. Өнөө цагийн манай удирдагчид тэрхүү суурь философи талдаа сул анхаардаг юм уу даа  гэж  би хувьдаа боддог.

-Юм уншихгүй байгаа юм уу гэхээр үгүй. Уншаад мэдээлэл аваад байдаг. Харин таны хэлснээр тэр философи нь байхгүй байна аа даа.  Монголд хүнд хэрэгтэй Монгол оронд наалдацтай биш, нэг тийм имэрхэд ширхэг нь мэдрэгдэхгүй гэдэг шиг хөндий хоосон суртал яваад байх шиг..?

-Манайхан одоо оюун санааны өв гэхээр ихэвчлэн Чингис хаан ингэж сургасан, тэгж сургасан гэж ярьдаг.  Гэтэл Оюунтүлхүүр гээд их судар байдгийг мэддэг, ойлгодог эсэх нь их эргэлзээтэй. Чингис хааны “Биеэ засаад гэрээ зас. Гэрээ засаад төрөө зас” гэж сургасан гээд яриад байдаг. Гэтэл энэ чинь Чингис хаанаас 1500-гаад жилийн өмнөөс явсан том философи юм шүү дээ. Биеэ засна гэдэг нь юу юм бэ, гэрээ засна гэж яадаг юм бэ. Тэгээд төрөө засаад дараа нь төгөлдөр дээдийн хязгаарт хүрнэ гэсэн үг хүртэл бий. Манайхан тэрийг нь огт ярьдаггүй юм. Манай сүүлийн гурван Ерөнхийлөгчийн үед... За анхны Ерөнхийлөгч бол иймэрхүү юм огт ярьдаггүй л дээ. Сүүлийн хоёр Ерөнхийлөгчийг  хараад байхад “Биеэ засна” гэдэг томьёоллыг сонгуулийн кампанит ажлынхаа үеэр тайлбарлах гэж үе үе цухалзуулдаг юм. “Биеэ засна” гэдгийг ямар нэгэн дээд сургууль төгсөөд, магадгүй эрдмийн зэрэг цол хамгаалаад, бизнес хийгээд жаахан төлөвшил олохыг хэлнэ гэж тайлбарладаг. Гэтэл “биеэ засна” гэдгийг монголчуудын филосифиор “их суртахуй“ гэдгээр тайлбарладаг.  Биеэ засна гэдэг чинь орчлон хорвоогийн явдлыг таньж сэтгэлийн төвийг олохыг хэлж байгаа юм. Сэтгэлийг төвийг олно гэдэг нь эмчийн боловсрол, инженерийн боловсролыг олохыг хэлдэг юм биш.  Энэ мэргэжлийн боловсрол олох чинь “Бага суртахуй”-даа орно. Одоогийн 76 гишүүнээс их суртахуйг олсон хүн их цөөхөн дөө. Надад ингэж л бодогдоод байдаг юм.

-Одоогийн УИХ-ын гишүүдийн араас явж буй залуу үе таны хэлсэн  сэтгэлийн төв, оюун санааны тэнцвэрээ олоогүй байж “ төрөө заснаа” гээд дайрах боллоо.  Зөвхөн сургууль төгссөнөө биеэ зассанд, жаахан мөнгө олж байр, машинтай болсноо гэрээ зассанд тооцоод байх шиг. Заримдаа тэднээс айх юм?

-(инээв) Би ч айдаг. Тийм хүмүүсийн гол хөдөлгөгч хүчин зүйл нь юу байдаг гэхээр мөнгө. Тэд би юмыг мэддэг чаддаг боллоо гээд дайрсаар төрд гардаг. Төрд гарахаараа юу хийдэг вэ гэхээр төсвийн мөнгийг хувааж иддэг.  Авлига хээл хахуулиар амьдрах замыг дөт зам гэж хараад байх шиг санагддаг. Улс төрийн намуудыг  харах нь ээ “манай намыг дагавал сайхан амьдарна” гэсэн үзлийг түлхүү сурталчилж байна. Тэрнээс “бид эх орондоо ийм ийм сайхан үйл бүтээж чадна” гэсэн үзэл дутуу санагддаг. Тэгээд сонгууль болохоор аль их мөнгө өгсөн хүнийг албан тушаалд томилдог. Одоо ч бүр хялбар болсон. Намын жагсаалтын эрэмбэ дараагаар худалддаг болж.

Монголчуудын оюун санааны ертөнцөд нэг өөрчлөлт гарсан. Тэр нь үнэлж хүндэтгэж явах ёстой үнэт зүйлээ мөнгөөр орлуулах болсон явдал. Ялангуяа манай залуучуудад элбэг тохиолддог л доо.

-Зөвхөн эд баялгийг л мөнгөөр худалдаж авдаг гэдэг ойлголт орвонгоороо эргэлээ. Мөнгөөр албан тушаал худалдан авч түүнийгээ тахин шүтдэг болсон. Мөнгөөр худалдаж авч болдоггүй оюун санааны үнэт зүйлийг дээдлэн шүтэх сэтгэлгээ үгүй болсон. Хэзээ  ямар алдаа хаана гаргаснаас ийм гажуудал үүсэв ээ?

-Монголчууд  “Эрдэм мэдлэг  эрхэм  баян, үр хүүхэд удаах баян, эд хөрөнгө адаг  баян” гэж  ярьдаг.  Энэ үзлээрээ бид залуучуудаа хүмүүжүүлж чадсангүй.  Нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөх үе хүртэл баахан худал онолоор цатгасан.  “Хүн бүхэн хэрэгцээнийхээ хэрээр хүссэн юмаа авдаг коммунист нийгэмд амьдрах цаг үе ирнэ”  гэсэн итгэл найдвараар амьдарч явтал нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн. Нөгөө итгэл үнэмшил байхгүй болсон. Тухайн  цаг үеэс гадна дотны ч нөлөө байсан байх. “Мөнгөөр бүхнийг шийдэж болно, мөнгөтэй л бол сайхан амьдарч болно, баяжихыг хичээ” гэсэн сэтгэлгээ орж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл монголчуудыг бүтээгч сэтгэлгээгээр биш шуналаар нь хөтөлж эхэлсэн дээ.  Ингэж явсаар одоогийн залуус “мөнгө, мөнгө” л гэх болж. 

-Социалист дэглэмээс ардчилалд шилжих  тэр цаг үед  оюун санааны өв уламжлалаа хойч үедээ өвлүүлээгүйгээс ийм байдал бий болжээ гэж ойлгож болох нь ээ? Бүхэл бүтэн нэгэн үе энэ алдааны золиос болчихов уу?

-Цаг хугацааны хувьд нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөхөд нэг их зай завсар гараагүй. Соёл иргэншлийн мөргөлдөөн, нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөх үед хүний зовлон туйлдаа хүрдэг гэж ярьдаг. Энэ үедээ бид мөнгөний хүчтэй түрэлтэд автаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ оюун санаагаа тэр чигт нь алдчихаагүй.  Адаглаад та бид хоёр энэ тухай ярилцаад сууж байгаа нь оюун санааны мөхөлд тэр чигтээ орчихоогүй гэдгийг харуулж байгаа хэрэг шүү дээ.

-Улс төрийн намаар дамжаад оюун санааны алуур явагдаж байна гэж би боддог. Гэхдээ дотроосоо гэхээс илүүтэйгээр гадны нөлөөтэй оюун санааны терроризм  гэж ойлгодог. Манайх шиг хүн ам цөөтэй оюуны дархлаа нь суларсан ийм улсад энэ аюултай биш үү?

-Намаар дамжиж оюун санааны дарангуйлал, харгислал явагддаг нь түүхийн эртний улбаатай. Жишээлбэл, манай улс  оюун санааны өндөр боловсролтой, соёл түүхтэй орон байлаа. Тэгээд социализмд ороод ирэхээр большевикуудын үзэл санааг даган дуурайх хэрэгцээтэй болсон. Ингээд л Монголын шашин, соёлыг устгаж хүч хэрэглэж эхэлсэн. Гэвч энэ үзэл суртал хоосон хуурамч байсан тул манайхны оюун санаанд тэгтлээ гүн шингэж чадаагүй. Социализм нуран унахад хүмүүсийн оюун санаанаас маш хурдан арчигдаж хоосон орон зай үлдээсэн. Харин тэр оюун санааны орон зайг мөнгө эзэлчихэж.

Большевикүүдийн үлдээсэн тэр орон зайг улс төрийн намууд эзэлж авахдаа оюун санааны хүчирхийллийг хэрхэн явуулдаг тэр арга барилаар ажиллаж байгаад гол учир байгаа юм. Тэд хүмүүст мөнгө санал болгож эхэлсэн. Аль ч намын үзэл суртлыг харахад баяжих, мөнгөжих үзлийг түлхүү номлож байгаа.  Энэ нь нэг тал. Нөгөө талыг нь харъя л даа.  Хөрөнгөтэй баян чинээлэг хүмүүс намыг атгаад сонгууль болоход намаар дамжиж хүссэн эрх мэдэлдээ хүрдэг болсон. Уг нь нам гэдэг бол үнэлэхүйн үнэтэй эд биш юм.  Гэтэл намгүй л бол  ардчилал байхгүй болчих юм шиг яриад байна.  Тийм биш шүү дээ. Тухайлбал Францад сонгуульд оролцохдоо олон түмний иргэний байгууллагууд нь холбоо байгуулаад орж болж л байна. Оросод бүх ард түмний фронт гээд иргэний байгууллагууд нь нэгдээд орох эхлэл цухалзаж  байна.  Гэхдээ Оросод бол гажуудал ихтэй явж байгаа...

-Ер нь намгүй болчихвол яадаг юм бол ?

-Нийгэмд тодорхой хэмжээний үзэл байх ёстой. Тэр үзлийг хэсэг бүлэг хүмүүсээр зангидаж байдаг зүйл нь нам. Тэгэхээр нам хэрэгтэй . Гэтэл одоогийн нам гэдэг зүйлд үзэл баримтлал байхгүй. Зөвхөн мөнгөнд суурилсан сонирхол бий.  Бид нэг хэсэг нам дагасан олигархи гэж ярьдаг байлаа.  Гэтэл одоо өнөөх олигархиуд нь төрийн толгойд гараад намаа тоохоо больсон.  УИХ хоёр дахь жилдээ орж төлөвших үедээ хэд хэдэн хууль баталлаа. Тухайлбал, Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль.  Төрийн толгойд суусан олигархиуд нь өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалсан хууль оруулаад л “Наадахаа батал” гэхэд УИХ дахь намын бүлгүүд чичирч байгаад л баталлаа.  Гэтэл Монголынхоо газар нутгийг 100 жилээр гадныханд түрээслүүлэх  хууль баталчихсанаа одоо л мэдэж байна. Энэ юуг харуулж байна гэхээр намаас давсан олигархиудын бүлэг бий болж. УИХ дахь намын бүлгүүд бол зүгээр л тэдний зэвсэг. Өнгөлөн далдлалтын хөшиг. Тэр хөшигний цаана хоёр гурван намын баячууд суучихаад ашиг сонирхлоо тохирч байна шүү дээ. 

-Тэгээд дээрээс нь гадны нөлөөтэй...?

-Тэгээд бас гадны нөлөөтэй. Мөнгө хараад цаадуул чинь шонхор шиг дайрч байгаа юм чинь.

-Одоогоос  20-оод жилийн өмнөөс “Адгийн шааруудын сүүлчийн хоргодох газар эх орон” гэсэн сүржин философитой  суртал явдаг байлаа. Түүнд нь ч итгэдэг байсан. Гэтэл одоо эх орон гэж ярьсан болгон, эх орны төлөө гэж дуугарсан бүхэн адгийн шаар гэсэн нэр зүүж адлагдах болов. Магадгүй  би маргааш “Эх орны төлөө” гээд бичвэл шившиг болох хэмжээнд хүрэв. Энэ бол өнөөх оюун санааны алуурчдын хийсэн ажлын   үр дүн мөн үү? 

-(энэ асуултыг сонсоод Д.Бямбасүрэн гуай маш их инээсэн...) Наадах чинь их сонин ойлголт. Над дээр ч гэсэн 90-ээд  оны сүүлээр ийм юм ярьсан хүмүүс ирдэг байсан. “Та одоо эх орон гэж яриад байх юм. Наадах чинь мөхөж буй  коммунистуудын сүүлчийн хоргодох газар...” гээд л. Биднийг өмнө нь интернационалч маягаар хүмүүжүүлэх гэж 100 жил оролдсон. Тэгээд тэр нь ч нэг их бүтээгүй. Тэгэхээр ингэж бодох хэрэгтэй. Эхлээд эх орон гэдгээ зөв томьёолох ёстой. Чиний өөрийн нутаг ус, өвлөж төлөвшсөн хэл соёл чинь, зан заншил чинь ...  Тэр байтугай хаа ч явсан элэг зүрхээрээ холбогдсон нутаг орон чинь Монгол юм. Харин чиний хэлсэн дээрх үзлийг номлогчид бол хэл соёлоо, зан заншлаа, нутаг усаа ер нь юуг ч худалдаж болно гэж үзэл санааг тархинд чинь суулгахыг хүсэгчид юм. Тэд хэдэн мянган жилийн турш энэ улс орныг, энэ соёл заншлыг хамгаалж хэдэн хүн амь насаа зольж ирснийг мэдэхгүй.  Хамгийн сүүлчийн жишээ гэхэд 1939 онд Халх голын дайнаар 2500 хүн амь үрэгдсэний төлөөсөнд бид өнөөдөр Халхын гол гэдэг нутаг дэвсгэртэй тэнд амьдардаг монгол хүмүүстэй байна. Гэтэл нэр нутагт 270 мянган га газрыг солонгосчуудад  өгчихлөө. Үндсэндээ худалдчихлаа.  Үүнийгээ Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар баталгаажуулаад ч авлаа. Монгол эх орон,  өв уламжлал,  үндэс  угсаа  бүхэнтэй холбоотой бүхнийг хямдруулж юуг ч худалдаж болно гэж номлогсод бүгдийг дийлж давж байна даа.

-Энэ бүхэн чинь бид гадныханд тархиа хэрхэн соруулж  байгаагийн үр дүн, тийм үү?

-Эхлээд эх орноо үгүйсгэнэ. Дараа нь ижий, ааваа үгүйсгэнэ. Тэгээд бүгдийг худалдаж чадна даа. 

-Өнөөдөр манай улс тусгаар тогтносон улс. Дотооддоо асуудлаа шийднэ. Хилтэй, хэлтэй. Сонгуулиа явуулж төр засгаа сонгоно. Гэтэл геополитикийн хувьд бид тусгаар тогтнолоо аль хэдийнэ алдчихсан юм шиг. Манай улсын эдийн засаг 100 хувь гаднаас хараат болсон шүү дээ...

-1990 оны ардчилсан хувьсгалын гол зорилт бол тусгаар тогтнолоо,  бүрэн эрхээ 100 хувь өөрсдөдөө авах байсан. Тэрнээс өмнө Монголын хувь заяаг Москвад шийддэг байлаа. Монголын төрийн тэргүүн хэн болохыг, тэр хүн хэдий хугацаагаар амьд явахыг  хүртэл оросууд мэддэг байсан.  Бид 1990 оны хувьсгалаар  энэ бүх эрх чөлөөгөө олж авсан. Тэрний төлөө огт цус урсгаагүй гэж бахархдаг юм. Цус урсаагүй ч энэ эрх чөлөөний төлөө монголчууд маш их зовсон. Эрх чөлөө маш их  үнэтэй.  Гэтэл сүүлийн үед сэтгэл зовоосон асуудал их боллоо. Эдийн засгийн хувьд бид бүрэн хараат боллоо. Манай экспортын 95 хувийг урд хөрш маань дангаараа эзэлж байна. Манайхан том том гоё юм яриад л байгаа. Яг үнэндээ бодитоор аваад үзвэл Чалко нүүрс авахаа болилоо гэхэд л Монголын нүүрсний экспорт бүрэн зогсч байна. Рио Тинто “Танай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр бууж өгөхгүй бол бид явлаа”  гээд 1700 ажилчныг нь халчихаад явахад бид Лондон руу хадаг бариад гүйж очлоо. Энэ юуг харуулж байна вэ гэвэл бид хувь заяаныхаа жолоог алдчихсан гэдгийг харуулж байна.  Үүнээс цааших юм ч бас бий.  Одоо манай төр засгаас явуулж байгаа бодлогод эргэлзэх юм их бий. Харин геополитикийн хувьд гэвэл бодох, санах юм байна. Манай улс дэлхийн хоёр том гүрний дунд бий.  Нэг нь хүн амаараа дэлхийд нэгдүгээрт ордог, нөгөөх нь газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд нэгдүгээрт ордог. Манайхан энийг бэрхшээл гэж хардаг юм. Далайд гарцгүй, хоёр талаасаа билүүдүүлж идүүлээд гээд л... Газар нутгаа алдсаны хувьд алдсан. Хуучин газар нутгаасаа гуравны нэгийг нь Хятадад, гуравны нэгийг нь Оросод алдсан. Тэгээд одоо үлдсэн гуравны нэг дээрээ өөрсдөө амьдарч байна. Энэ бол түүхийн жам тавилан. Гэхдээ одоогийн нутаг дэвсгэр дээрээ эрх ашгаа хамгаалаад амьдарч оршиж чадах уу гэвэл, би оршиж чадна гэж хэлнэ. Орос, Хятад хоёр чинь  Монгол Улсын бий болгосон бүтээл. Орос 62 жижиг вант улс байсан бол  Зүчийн байлдан дагуулалтын улбаа явсаар өнөөгийн  Оросыг бий болгосон  байдаг. Хятад Чингис хаанаас өмнө 12 жижиг улс байсныг бид нэгтгэж нэгдмэл хятад үндэстнийг бий болгож өгсөн юм. Монгол улсыг тойроод  монгол угсаатны хүрээ байгаа.  Ингээд бодвол  гадуураа дэлхийн хоёр том улсаар хүрээлүүлсэн, тэр дотроо өөрийн монгол угсаатнаар хүрээлүүлсэн дархлаа сайтай улс болчихоод байгаа юм.  

-Хоёр хөршид хуваагдаж оршсон монгол угсаатнууд бидний дархлаа болж чадах уу?

-Чадалгүй яахав. Хэл соёлоороо сайн дархлаа болно.

-Бид өөрсдөө энд аж үйлд­вэржээд, амьдрах таатай орчин бүрдүүлээд тэднийгээ өөрсөд рүүгээ татах бодлого явуулбал Орос, Хятад хоёрт хүнд байдал үүсэх үү?

-1911 оны хувьсгалаар Да лам Г.Цэрэнчимэд тэргүүтэй хүмүүс энэ бодлогыг явуулахад хоёр гүрэн үхтлээ айж дургүйцсэн. Дараа нь 1921 оны хувьсгалын дараа нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулах бодлого гаргахад  дургүйцэж дарж авсан. Ингээд 1924 оны шинэ Үндсэн хуулийг батлахад биднээр өөрсдөөр нь бага буурай улс хэвээр явна гэж бичүүлж аваад санаа амарсан. Яг үнэндээ түүхийн талаас нь авч үзвэл Монгол бол хуваагдмал үндэстэн. Мэдээж монгол угсаатнаа нэгтгэж хоёр гүрнээ задлах бодлого явуулахгүй. Харин монгол хэл,  монгол соёл, ёс заншил амьд хэвээрээ байна гэдэг хүн төрөлхтөнд   өөрөө үнэт зүйл юм. Бичиг нь, хэл нь, ёс заншил нь, амьдрах арга технологи нь ч үнэт зүйл. Зүгээр л монгол дээлээ оёод хоёр зах зээл дээрээ борлуулахад дэлхийн хаана ч борлохгүй олноор борлоно биз дээ. Энэ мэтээр хоёр том гүрний дунд оршиж байгаагаа муу зүйл гэж үзэхгүйгээр дэлхийн хамгийн том хоёр зах зээл дээр хамгийн бага өртөгтэйгөөр, шууд хүрч байна  гэж бодож, ашиглаж сурах хэрэгтэй. Юун далайд гарц хайх. Ачиж аваад л давхиад хүрчих зах зээл хажууд байгаа юм л даа. Одоогоор манайх урдах зах зээлээ л хараад байгаа болохоос хойноо байгаа том зах зээлийг огт ашиглахгүй байна. Экс­портод өрсөлдөх чадвартай ноос , ноолууран бүтээгдэхүүн эсгий гутлаа ч бодоод үз л дээ. Дэлхийн сэрүүн бүс хойно л байна. Үүнийг бид хойд зах зээл рүүгээ хялбар гаргаж чадна. Харин канадууд биднээс хэзээ ч авахгүй. Скандиновын орнууд ч  авахгүй. Тиймээс хойд хөрш рүүгээ  экспортоо жаахан бодох хэрэгтэй. 

-Бид эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо аль хэдийнэ алдсан... Тийм үү?

-Энэ бол Монголын төр өөрөө найр тавьж өгсөн хэрэг. 

-Санаатайгаар уу?

-Аа, үгүй үгүй. Найр тавьсан хэрэг биш юм аа. Эрх мэдэлтнүүд мөнгөөр худалдчихсан юм . Жишээ нь манай Үндсэн хуульд газар, газрын хэвлий дэх баялаг ард түмний мэдэлд байна, өмч байна гэж заасан байгаа. Гэтэл манай төр тэр баялгаа гадныханд найр тавьж, ирсэн болгонд хувааж өгөхийн төлөө зүтгэж байна. Үүний ард Монголын ард түмэнд хүрэх юм гэхээсээ илүү эрх мэдэлтнүүдийн халаасанд орж байгаа юм л гол хөшүүрэг нь болж байгаа.

-Эдийн засгийн хувьд тусгаар тогтнолоо алджээ. Бас оюун са­нааны тусгаар тогтнолоо ч улам бүр алдсаар байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Байдал их  өвөрмөц байгаа шүү. Улаанбаатарын гудамжаар явахад л тодорхой байгаа. Бүх хаяг гадны хэл дээр байх жишээтэй. Үүнийгээ их соёлтой, мундаг улс болж байна гэж бодож байгаа байх. Японд гудамжин дахь үйлчилгээний газрууд хаягаа  япон болон гадны хэл дээр хоёр янзаар бичсэн байдаг. Гадаад хэл дээр хаягаа бичих бол япон хэлээр бичсэнээсээ хоёр дахин багаар бичих ёстой дүрэм үйлчилдэг. Гэтэл манайд тийм зохицуулалт  байхгүй. Эрх баригчид мэдэхгүй байна уу, гэвэл үгүй, тэд сайн мэдэж байгаа. Хотын захиргаа энэ талаар шийдвэр гаргасан боловч  тэр нь цаасан дээр л үлдлээ. Тэд үнэхээр хүсэхгүй байна. Гадны бүх юм сайхан, тэр хэлээр нь ярьж бичиж тэднийг даган дуурайж байвал сайхан гэдэг үзлийг л харуулж байгаа юм. Энэ бол оюун санааны тусгаар тогтнолоо алдахаас илүү хэнийг ч хамаагүй даган дуурайж явах үндэстэн болж байгаагаа л нотлож байгаа хэрэг. 

-Монголоороо гоёх биш Мон­голоо голох болжээ?

-Монгол хэлээрээ ярьж чадахгүй атлаа курсээр англи хэл сурсан хүмүүс төрийн алба руу зүтгээд байна. Манай төрийн албанаас гарч буй бичиг баримтыг харж байхад даанч яав даа гэмээр юм байдаг шүү дээ. Тэгээд тэрнийгээ УИХ-аар батлуулаад гаргачихна. Засгийн газрын шийдвэр гэнэ. Төрийн том баримт бичиг болгоод хэвлэчихнэ.

-Та бид хоёрын энэ яриа нэ­лээд хорцогдмол, хуучинсаг зүйлд тооцогдоно шүү...

-Тэгнэ л дээ. Гэхдээ нэг зүйлийг бодох хэрэгтэй. Хэл соёлынхоо үндсэн чанарыг алдсан үндэстэн байхгүй болох тавилантай юм. Энэ бол түүхийн жам. Үүнийг л ухаарч чадвал тэр хоцрогдсон байна уу, үгүй юу хамаагүй. Монголоо орхиод өөр газар очиж сайхан амьдарья гэж бодож байгаа бол тэр хүнд монгол хэл, монгол зан заншил, Монголын соёл хэрэггүй.  Харин монгол хүн гэх өөрийг нь бий болгож бүтээсэн энэ орчин хэрэгтэй гэж бодож байгаа  хүнд бол хэл соёл, оюуны үнэт зүйлсээ юугаар ч солихгүй биз ээ.

-Монгол хүнд монгол хэл, монгол соёл, монгол зан заншил ямар учраас хэрэгтэй юм бэ гэдгийг та энэ хүмүүст хэлж өгөөч. Монгол хүнд энэ бүхэн хэрэггүй юм шиг бодох болж шүү дээ?  

-Би заримдаа боддог юм. Хүн гэж юу юм бэ гэж. За хүн гэдэг бол хамгийн түрүүнд адгуусан амьтан. Хүн гэдэг бол бүтээдэг ч бай нураадаг ч бай нэг үйл хөдлөл хийж чаддаг. Хүнийг бусад араатан амьтнаас ялгаж байгаа гол зүйл бол хүний оюун ухаан, сэтгэлийн орон зай. Тэгэхээр чи хэрвээ өөрийгөө монгол хүн гэж бодож байгаа бол чамайг бүтээж өгч буй тэр хүчин зүйл бол нэгдүгээрт Монгол эх орон чинь юм. Монголын хэл соёл, зан заншил, монгол хүний амьдрах арга монгол хүнийг бүтээж байгаа юм.  Энэ бүхэн Монгол эх орноос чинь бүрэлдэж байгаа хэрэг. Эх орон гэдэг хил хязгаар татсан газар шороо биш. Энэ газар шороо бол үндэс суурь нь. Энэ хил хязгаар дотор оршиж буй хэл соёл, зан заншил, амьдралын арга технологи бүхэн эх орныг бүрдүүлнэ. Энэ бүхнээ алдвал чи монгол хүн биш болно. Чи монгол хүн биш болчихоод хаана очиж яаж амьдрах юм бэ. АНУ-д доктарантурт сурахад 60 кредит цаг байдаг юм. Үүний 12 цаг нь Америкийн түүх.  Ямар ч мэргэжлээр сурсан тэр хүн юуны түрүүнд америк хүн байх ёстой. Тэгвэл чи Монголоосоо татгалзаад Америкт очоод “Би та нарыг шүтдэг. Би монгол хүн биш. Би дэлхийн хүн байна” гээд очоод үз дээ. Чи тэнд хэн ч биш. Чамайг хэн ч тоохгүй. Хятадад бас ингээд яваад оч. Хэн ч чамайг тоохгүй. Чи хүн гэдэг үнэлэмжээ бүтээж хүн шиг амьдрахын тулд чи монгол хүн л байх болно. Хүнээрээ байх ухаанаа, боловсролоо Монголоосоо л олж авах болно. Хэрэв эх орон гэдэг ойлголтоо алдах юм бол чи хэн ч биш болж хувирна.  Баян болох баян амьдрах амархаан. Япончууд Оросоос Куриллын дөрвөн арлаа 28 тэрбум  ам.доллараар худалдаж авъя гэхэд Орос өгсөнгүй. Тэгвэл Монголын газар нутгийг тэр жишгээр худалдья гэвэл гурван триллион доллар хүрнэ. Монголоо тэгж худалдаад хүн бүр нэг сая ам.доллар өвөртлөөд гадагшаа явж сайхан амьдарья. Монголын гуравхан сая хүнийг шингээчих газар нутаг дэлхийд хаа ч бий. Харин хаа нэгтэй очоод хэрхэн яаж амьдрах юм бэ. Яаж ч амьдарч чадахгүй. Хүн болж төрсөний чинь илтгэх цорын ганц зүйл бол Монгол эх орон чинь юм. Үүнийгээ худалдчихаад хаа хүрэх билээ дээ. Орчин үеийн залууст, орчин цаг үед, өнөө цагийн удирдагчдад санах сэрэх бодох юм их л байна даа...