АНУ-ын Ассошиатед Пресс агентлаг, Балтимор Сан сонин зэрэг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд архивынхаа ховор нандин фотог зарж эхэлж байсан цаг.Монголтой холбоотой хэдэн сайхан зураг тэндээс олж авснаасаа Дилова хутагтын хоёр зургийг та бүхэнд танилцуулъя.

Эхнийх нь Дилова хутагт Жон Хопкинсын их  сургууль дахь гэртээ өөрийн дотнын нөхөр Оуэн Латтиморын төлөө, түүнийг хамгаалан “хүчтэй, ширүүн ном” уншиж байгаа гэх зураг аж.  Оуэн Латтиморыг тэгэхэд АНУ-ын сенатч МкКарти Зөвлөлтийн тагнуул, коммунист үзэлтэн хэмээн буруутгаад байсан юм.Эх зургийг дагалдуулж сонин дээр гарсан мэдээг нь бас хавсаргасан нь их сонирхолтой.Дилова хутагтын Сиэттлд айлчилж, нэрт монголч эрдэмтэн Николас Поппетой уулзсан тухай мэдээ аж. 1951 оны 9 сарын 16-ны дугаарт нийтлэгдсэн уг мэдээг орчуулахын хамт бичил тайлбар зүүе:






Америк дахь цорын ганц “амьд бурхан” (1) Дилова гэгээн хутагт Вашингтоны Их Сургуулийн Алс Дорнодын салбарын профессор Н. Поппегийн урилгаар хүрэлцэн ирээд байна.

Гадаад Монголын уугуул (2) Дилова Беркли дэх Калифорнийн их сургуульд Монгол хэлний толь бичиг хийх ажилд (3) туслан зусаад, Даваа гарагт энд ирсэн юм.

Берклид уулзсан хоёр

Энэ улс дахь цөөхөн Монгол хэл шинжээчдийн нэг доктор Поппе Дилова хутагттай ноднин зун, Берклид уулзаад их сургуулийнхаа Алс Дорнодын Хүрээлэнд айлчлахыг урьжээ.Дилова хутагтын хятад хэл монгол хэл шиг нь сайн биш тул эх хэлээрээ чөлөөтэй харилцах хүнтэй уулзахыг хүсдэг байв.Тийм ч учраас урилгыг хүлээн авчээ. (4)

Ноднин сенатч Жозеф МкКарти Оуэн Латтиморыг коммунизмыг дэмжсэн үйл ажиллагааных нь төлөө буруутгахад (5) дотно андын хувьд Дилова Латтиморын төлөө “хүчтэй, ширүүн” ном (6) уншиж байснаараа олны анхаарлыг татсан билээ..

Алтан шаргал орхимжтой

Дилова өчигдөр Вашингтоны их сургуулийн хотхон болон Раиниер ууланд зочлохдоо алтан шаргал тод өнгийн орхимж өмссөн байсан нь түүний харьяалагддаг урсгал болох Шарын талын бэлгэдэл юм.Найз нарынх нь хэлснээр тэрбээр бүтэн өдрийн хөтөлбөрийн дараа ихэд ядарсан боловч Сиэттлийн бараа, үзэмжийг хараад гайхан биширсэн гэнэ.

Найзууд нь түүнийг маргааш Мариланд мужийн Балтимор хот руугаа буцна гэлээ.Дилова тэнд Жон Хопкинсын их сургуулийн судалгааны багийнхантай хамт Монголын түүхийн судалгаа хийж (7) байгаа юм.”



Зүүлт, тайлбар:

1. “Хутагт”, “гэгээн” хэмээх үгсийг англи хэлнээ яг үндсэн утгаар нь “Living Buddha” буюу “Амьд Бурхан, Амилсан Хувилгаан” хэмээн орчуулдаг.

2. Энэхүү мэдээнд Дилова хутагтыг “Гадааад Монголын уугуул” гэдгийг ихэд онцолсон байгаа юм. Учир нь тэр цагт АНУ-д монгол цустан иргэд байсан боловч бүгд Халимаг, Өвөр Монголоос ирсэн хүмүүс байжээ.Чухам Ар Монгол буюу тусгаар Монгол улсаас ирсэн ганц л хүн байсан нь Дилова гэгээн билээ.

3. “Монгол хэлний толь бичиг хийх ажил” гэдэгт алдарт Лессингийн толийг хэлж байна. Беркли дэх Калифорнийн Их Сургуульд бүр 1942 онд хийж эхлээд 1960 онд арайхийн дуусч хэвлэгдсэн энэхүү толь одоо ч хамгийн сайн Монгол-Англи тольд тооцогдсоор буй. Фердинанд де Лессингийн удирдаж Маттай Халтод, Хангин Гомбожав, Серге Кассаткин нарын хамтран бүтээсэн энэ тольд олон арван судлаач хувь нэмрээ оруулсан билээ.Энэхүү толины ажилд зөвлөх дэмжих үүднээс Поппе тавиад оны эхээр Берклид ирсэн, Дилова хутагт мөн шалтгаанаар тэнд очсон байсан нь хоёр их хүний уулзах таатай нөхцөл болсон байна. Лессинг толиныхоо өмнөтгөлд “... Толь бичгийн багийнханд нэрт монголч эрдэмтэн, Вашингтоны их сургуулийн профессор Николас Поппетой багаахан хугацаанд хамтран ажиллах завшаан тохиосон билээ.Түүний эрч хүчтэй тусламж дэмжлэг, өгөөмөр сэтгэлээр өгсөн нэн үнэт зөвлөгөө ажилд маань үнэлж баршгүй хэрэг болсон юм.Поппе албан ёсоор бидэнтэй ажиллах төсөл нь дууссан хойноо ч зөвлөгөө сургаалаа өгсөөр байлаа...” хэмээн бичсэн байдаг.   
 
4. Энэ хэсэг нэн сонирхолтой. Дилова хутагт монголоор чөлөөтэй ярилцах гэсэндээ Поппегийн урилгыг хүлээн авсан гэж тодорхойёо хэлж.Поппе намтар тодорхойлолтондоо монгол, уйгар, якут, эвенк гэх мэт арван тав орчим хэлээр ярьж чадна гэдгээ бичдэг, энэ жагсаалтдаа англи, франц, герман зэрэг Европын хэлнүүдийг хэн бүхний мэдэх учраас хэмээн бүр оруулдаг ч үгүй байж.АНУ-д ирсэн хойно нь харин тэр олон хэлээр үнэхээр ярьж чаддаг эсэхэд нь олон дарга, түшмэл эргэлздэг байжээ.Энэ талаар Поппе ч “Дуртгал”-даа бичсэн, Шварц багшаас ч миний бие сонсож байв.Тэгвэл энэ жижиг мэдээ Поппегийн монгол амьд ярианы хэлний чадварыг баталж байна. Чухам энэ мэдээнд болж буй уулзалтынхаа талаар Поппе ийн бичсэн байдаг: 
“...Дилав Хутагт бол БНМАУ дахь Нарванчин хийдийн хамба лам байсан, хувилгаан хүн. Гучаад оны эхээр баривчлагдсан боловч эсэргүү тагнуулын хэрэг нь нотлогдоогүй учраас суллагдсан байна.Ирээдүйд учрах зай зовлонг таамаглаж байсан тул тэрбээр зугтахаар шийдэж, Хятад руу гарсан бөгөөд 1948 онд Латтимор түүнийг хоёр туслах монголтой нь хамт АНУ-д авчирсан юм.Дилав хутагт Америкт ирээд Балтиморт, Жон Хопкинсын Их Сургуульд Латтиморын нэг судалгааны төсөл дээр ажиллаж байлаа.1951 онд Алс Дорнодын тэнхмийн урилгаар Дилав Хутагт манай сургуульд ирж, уулзалт яриа хийв.Тэр уулзалтад Паул Кирхофф нарын багш нар, өдгөө Висконсины Их Сургуульд багшилж буй Роберт Миллер нарын докторын оюутнууд идэвхтэй оролцож, олон асуулт тавьж байлаа.Хутагт англиар ярьдаггүй учраас би хэлмэрчээр суув.Уулзалтын дараа манай нэг багш орчуулгыг маань бахдан сайшааж, өмнө нь намайг монгол хэлийг өөрөө өөртөө л сурсан, хэн ч ойлгохооргүй ярьдаг хэмээн боддог байсан тухайгаа хэлж билээ.Маргааш нь бид Раиниер уулын үндэсний цэцэрлэгээр зугаалж, Хутагт гар дээрээсээ буга хооллосондоо тун сэтгэл хангалуун байлаа.Дилав хутагт бол миний уулзаж байсан хамгийн эрдэмтэй лам нарын нэг.Дээр нь цэцэн цэлмэг, эелдэг зөөлөн, их сайхан хүн байж билээ.Би түүнтэй сайн найз болж, байнга харьцаатай байх болсон.Хожим Беркли, Нью-Йоркт бид хоёр олон удаа уулзаж байв. 1965 онд түүнийг хорт хавдраар жанч халахад би ихэд гашуудсан сан…”

5. МкКартигийн хэрэг гэгч энэ явдал АНУ дахь Монгол судлал, Оуэн Латтиморын ахуй амьдралд хорт нөлөөгөө тусгасан хилс хэрэг билээ. Латтимор Зөвлөлт засаг, Социалист Монголын тухай ихэвчлэн сайн талаас нь бичдэг судлаач байв.Түүнээс гадна Латтиморын хичээл зүтгэлээр Дэ вангийн дэргэд Коммунист Хятадын эсрэг идэвхтэй тэмцэж байсан Онон Өргөнгөө, Хангин Гомбожав нарыг, тэднээс өмнө Дилова хутагтыг АНУ-д ирүүлээд байсан билээ.Энэ бүх үйл ажиллагааг нь Висконсин мужаас сонгогдсон сенатч Жозеф Мк Карти мушгин, Зөвлөлтийн тагнуул, коммунист хэмээн буруутгасан юм.Тэр үед Афганистанд явж байсан Оуэн Латтимор яаралтай эргэн ирж, гэм буруугүйгээ нотлон мэдүүлэг өгчээ.1950-1955 онд Сенатад олон удаа дуудагдан, байцаалтанд өртөн, мэдүүлэг өгч, эцсийн эцэст гэм буруугүй нь тогтоогдсон ч гэлээ Жон Хопкинсын Их Сургуульд үндэслэн байгуулсан Монгол судлалын хөтөлбөр нь сүйрэхэд хүрсэн юм.Ингээд Оуэн Латтимор 1963 онд Лийдсийн их сургуулийн урилгыг хүлээн авч, Их Британийг зорин, тэнд Монгол судлалын хөтөлбөрийг үндэслэжээ.Англи хэл сайн эзэмшсэн манай дээхэн үеийн бараг бүх сэхээтнүүд Лийдсийн их сургуулиас хэлнийхээ боловсролыг эзэмшсэн байдаг.Тэр бол Латтиморын үүтгэсэн хөтөлбөрийн нэг хэсэг билээ.Латтиморыг урвагчаар яллуулан, хамгийн хүнд хэцүү шийтгэлийг авч мэдэх тэр эгзэгтэй үед Дилова хутагт анд нь ийнхүү залбирал номоо уншиж, найзынхаа талд бат зогсож байжээ.

6. Дилова хутагт Оуэн Латтиморын төлөө, түүнийг хамгаалан “fierce” буюу “хүчтэй, догшин, ширүүн” ном уншиж байна гэсэн нь ямар нэг “Ганшиг” уншсан байж болох юм.

7. Монголын түүхийн судалгаа нь Оуэн Латтиморын Жон Хопкинсын их сургуульд үүсгэсэн Монгол судлалын хөтөлбөрийн нэг төсөл байжээ. Ийм төслүүдийн хүрээнд Латтимор Дилова хутагт, Онон Өргөнгөө, Хангин Гомбожав нарыг ажилтай, цалинтай байлгаж байв.Харамсалтай нь түүний хөтөлбөр хэрхэн мөхсөн тухай өмнө дурдсан буй.

Хоёрдахь зургийг 1949 оны 3 сарын 1-ний өдөр авчээ.Оуэн Латтимор, Дилова хутагт хоёрын хамтдаа татуулсан патиар.Зурагчны нэрийг нь Калита гэнэ.Энэ бүх мэдээлэл зургийнхаа ар талд нь байгаа юм.Латтимор Дилова хутагтыг 1949 оны 2 сарын сүүлээр АНУ-д авчирсан хэмээдэг.Тэгвэл энэ зургийн огноо, төрх байдлыг харахад Хутагтын дөнгөж Балтиморид буугаад авхуулсан, өөрөөр хэлбэл АНУ-д хөл тавиад авхуулсан анхных нь түүхэн зураг бололтой.Учир нь Латтиморын цаана аяных нь чемодан харагдаж байна.Хутагт монгол маягийн цамцан дээрээ нэлээд томдсон куртка өмссөн, зүүн гартаа шүхэр барьсан харагдана.Шүхэр нь бороо орсныг, куртка томдсон байгаа нь борооноос хамгаалан хүний хувцас өмсүүлснийг илтгэх мэт.Урт аянд алжаасан шинж бас харагдаж байна.



Энэ мэт ховор зургаа зарахдаа томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд уг эх нь мөн болохыг баталсан гэрчилгээ дагалдуулдаг юм байна.Учир нь сүүлийн үед техник, технологи сайн хөгжсөн тул хүний зургийг хувилж аваад чанар чансааг нь элдэв аргаар сайжруулан, хувилж зарах явдал гарах болсон ажээ.Энд та бүхэнд хоёр дахь зургийн гэрчилгээг мөн сонин болгон хавсаргалаа.

Монголын түүхийн нэгэн өвөрмөц сонин хүн, Монгол - АНУ-ын харилцааны түүхийн содон төлөөлөл Дилова хутагтын хоёр ховор зургийн талаар товч танилцуулахад ийм буюу.