С.Молор-Эрдэнэ: Улс төрийн ган болж байна
Энэ удаагийн зочноороо Техникийн ухааны доктор, Философийн ухааны доктор, улс төр судлаач С.Молор-Эрдэнийг урьж ярилцлаа. Түүнтэй ярилцах үнэхээр сонирхолтой, зарим талаар гашуун оргиулсан үнэнтэй, басхүү нэлээд хөгжилтэй байв. Үнэнийг хэлсэн хүн адлуулж, үл ойлгогдож, амьдрал тэмцлийнх нь зам саад бэрхшээлээр дүүрэн байх нь бий. Магадгүй С.Молор-Эрдэнэ тэдний нэг ч байж мэдэх юм.
Энэ удаагийн зочноороо Техникийн ухааны доктор, Философийн ухааны доктор, улс төр судлаач С.Молор-Эрдэнийг урьж ярилцлаа. Түүнтэй ярилцах үнэхээр сонирхолтой, зарим талаар гашуун оргиулсан үнэнтэй, басхүү нэлээд хөгжилтэй байв. Үнэнийг хэлсэн хүн адлуулж, үл ойлгогдож, амьдрал тэмцлийнх нь зам саад бэрхшээлээр дүүрэн байх нь бий. Магадгүй С.Молор-Эрдэнэ тэдний нэг ч байж мэдэх юм.
-Тантай хоёр жилийн өмнө уулзаж ярилцлага авч байсан. Тэгэхэд та шинээр байгуулагдсан МАХН-ын дарга Н.Энхбаяртай хамтарч ажиллаж байсан. Өөрөөр хэлбэл шинэ тутам харилцаа үүсгээд тэр тухайгаа ярьж байсан нь санаанд илхэн байна.
-Тийм ээ, би ч бас санаж байна. Таны ярилцлагад орсны дараа Н.Энхбаяр бидний хооронд таагүй сонин яриа өрнөж байж билээ. Явж явж ярилцлага өгөхдөө түүний хамгийн дургүй сонинд нь, хамгийн их үзэн яддаг сэтгүүлчтэй нь уулзчихсан байсан (инээв). Уурлаад л байсан.
-Сонирхолтой түүх байна. Олон удаа ярилцлага хийж, бас номыг нь хийж байлаа. Хачирхалтай юм. Ерөөсөө бүх хүнийг үзэн ядаж үлддэг хүн бололтой. Та нарыг ч бас тэгсэн л болов уу даа?
-Нэг төрлийн өвчин л дөө. Маш муухай өвчин.
-Өнөөдөр бид Монголын ард түмний улс төрийн бас нэг ээлжит сонголтоо хийх гэж байгаа түүхэн үед уулзаж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгууль ид явагдаж байна. Энэ удаа улс төр судлаачдын дуу хоолой бараг сонсогдохгүй байгаа нь анзаарагдаж байгаа биз. Бүгд хуйвалдаанд орчихсон, бүгд улс төрийн ашиг хонжоо хөөгөөд явчихсан бололтой. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд гурван намын нэр дэвшигч өрсөлдөж байна. Мэдээж та анхааралтай харж байгаа байх. Таны ажиглалт, байр суурь манай уншигчдад сонин байх болов уу?
-Яг анх чи бид хоёрын ярилцаж байсан тэр үеийн улс төр бол өнөөдөр шал өөр болсон. Зөвхөн гаднах төрх нь ч өөрчлөгдсөн юм биш. Дотоод мөн чанар нь бас өөрчлөгдсөн. Энийг бас хүмүүс нарийн сайн мэдэх ёстой юм. Аливаа нэг улс орон, ард түмэн өөрөө өөрийгөө авч явна гэдэг тийм амар асуудал биш л дээ. Яагаад гэвэл тэр ард түмэнд улсаа авч явах тэнхээтэй, боловсролтой, оюунлаг, хүмүүжилтэй тийм хүүхдүүд маш их хэрэгтэй байдаг. Тэд нар нь улсаа авч явдаг л даа. Яах вэ, гэмт хэргийн чанартай, авлигын чанартай, эдийн засаг, улс төрийн үндсэн явах ёстой голдиролыг нь үймүүлж самууруулсан бүлэглэлүүд хаа ч гарч ирдэг. Тэгсэн ч тэр бүгдийгээ шийдээд л, туулаад л улс орон явдаг. Өнгөрсөн түүхийг хараад байхад тэр буруу урсгалууд гажуудлууд орж ирсэн ч, сортоотой, ухаантай, уураг тархитай үр хүүхдүүд нь улс орноо тавиад туучихгүй авч явсаар л өнөөдөрт хүргэсэн байна шүү дээ. Монголчууд бидэнд өнөөдөр тийм сайхан хүүхдүүд нь хэрэгтэй байна. Энэ ард түмнээ хоолтой ундтай, даарсан үедээ өмсөх дулаан хувцастай, тэгээд бас нэг амьдрах орон гэртэй байлгачих л асуудал шүү дээ. Бид чинь цөөхүүлээ. Энэ цөөхөн хүнийхээ аж амьдралыг аваад явчихдаг, дэлхийн газрын зураг дээр байж л байдаг энгийн нэг улс орон шиг л сайхан аваад явчихаар боломж бид нарт уул нь байсан. Гэвч бид тийм сайхан тэнхээтэй хүүхдүүдээ бэлдээгүй юм байна. Бидний буруу. Бид өөрсдөө л бэлдэх ёстой байсан байна. Ер нь бид өөрсдөө л өөрсдийгөө авч явна шүү дээ. Хэн ч биднийг авч явахгүй. Яахав гаднынхан бидэнд зөвлөгөө өгч магадгүй, хэдэн төгрөг өгч магадгүй. Тэгээд л “за, одоо цаашаа өөрсдөө учраа ол” гэж л хэлнэ шүү дээ. Бидний түүх энийг сайн хэлнэ.
-Тэр ч тийм шүү.
-Манжаас өгсүүлээд л гаднын эрхшээлд явлаа шүү дээ. Сүүлд оросуудын нөлөөнд хэсэг явлаа. За, тэгээд дараа нь Америк барууны орнуудын далд нөлөөнд нэлээд явлаа. Энэ маань бид энд сайн зүйл ч авчирсан, саар зүйл ч авчирсан. Тэглээ гээд одоо тэр улс орнуудыг буруушаагаад, сүрхий сүрхий үнэлэлт дүгнэлт өгөөд суугаад байх хэрэггүй л дээ. Яагаад гэвэл бид гаднын хүчийг түшиж тулгуурлахгүй л бол болохгүй үеүдийг бас туулж байсан. Бүр өмнөх үедээ олон зуун жилийн турш дайн дажин ч их хийсэн. Энэ тэрүүгээр явж өөрсдийгөө их үрсэн. Тэгж явах замд нөгөө улс төрийн институц, хүн хүмүүжүүлэх тэр институц , төрийн хар хайрцгаа барьж явдаг тэр институц энэ бүх юмнууд чинь хийгдээгүй ч юм уу, эсвэл алдагдсан ч юм уу. Ямар ч байсан буцаж ирж чадаагүй л байгаа байхгүй юу. Ямар ч үед, юу ч үзэж туулсан, ямар ч зовлон зүдгүүр, дайн дажин тохиосон үндсэн юмаа алддаггүй, ерөөсөө тавьдаггүй айхтар бодлоготой улс орнууд байна. Харин бид тийм байж чадсангүй. 1990 онд ардчилсан үйл явц өрнөлөө. Улс төр өөрчлөгдлөө.
-Дагаад нийгэм өөрчлөгдлөө.
-Мэдээж дагаад нийгэм өөрчлөгдөнө. Шинэ нийгмийн төлөө залуу хүмүүс явж таарна. Нөгөө залуустаа сайн сайхныг хүсэн ерөөгөөд явуулсан. Ингээд цаашаа алхахдаа бид нөгөө чухал төрийн нарийн бүтэц, тэр юмаа мэдэж, хадгалж чадаагүй учраас зүгээр нэгийн даваан дээр л бүгдээрээ улс орноо газар чулуудчихаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд л ерөөсөө хөгшчүүл нь ч хөнгөдөөд л, залуучууд нь яах вэ дээ мэдээж уур хилэнтэй, омогтой учраас тэрэндээ хөтлөгдсөн янз бүрийн юм болсон. Тэр нь ч бол бас нэг талаас байх л зүйл юм. Тэрийгээ барих хүмүүжил бидэнд байхгүй учраас. Социализмын 60-70 жилийн тэр урт амьдралд бидэнд физик, математиктаа онц сурах нь чухал байсан болохоос биш тэр хүн чанартай болох, зөв хүн байх гэх мэтийн хүний ёсны юмнуудыг бол суралцах зав байсангүй л дээ. Тэр үеийн бидний номонд ч байсангүй. Ингээд эргэцүүлэх завдалгүй тууж яваад ардчиллын үетэй золгосон. Ардчиллын үед ингэж яваад бид баруун, зүүн хоёрыг хоёуланг нь алдсан.
Нэг нь мэдлэг боловсролоо алдсан. Нөгөөдөх нь хүмүүжил, ёс суртахуун, хүн чанарын юмнууд маань орж ирсэнгүй. Одоо бидэнд хоёулаа үгүйлэгдэж байна. Хоёулаа өнөөдрийн улс төрд байхгүй, хоёулаа өнөөдрийн төрд байхгүй, мөн хоёулаа одоогийн нийгэмд байхгүй байна. Өнөөдөр ямар ч Ерөнхийлөгч гараад ирэхэд гайхах юм байхгүй. Одоо бүр юу гэж хэлэхээ мэдэхгүй байна. Өнөөдөр энэ бөх Б.Бат-Эрдэнийн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд тууж яваа байдал бол ерөөсөө л бид нарын өнөөдрийн үнэн нүүр царайг илчилж байна шүү дээ.
-Бидний байгаа байдлын л илрэл гэж үү. Та энэ үгээ тодруулж болох уу?
-Бидний нийгэм өөрөө яг бөх хүн шиг болчихсон байна шүү дээ. Махан биеийн хүч чадал, булчин шөрмөсөөрөө асуудлыг шийддэг. Ухаанаар, мэдлэгээр, оюунаар, дээд моралаар асуудлыг шийддэггүй. Булчингийн хүч чадлаар бусдыг айлгадаг, сүрдүүлдэг тийм хоцрогдол ямар төвшинд очсоныг харж байгаа биз дээ.
-Гэхдээ ард нь 160 гаруй гишүүн дотроосоо шилж сонгож нэр дэвшүүлсэн нам бий шүү дээ?
-Нам нь өөрөө ямар их доошоо орсныг бид бас харж байна. Уг нь бол социализмын үед МАХН буюу одоогийн энэ МАН чинь сэхээтнүүдийн нам байлаа шүү дээ.
-Одоогийн МАН институцийн хувьд ер нь ямар нам бэ?
-Нөгөө бид нарын мэддэг, хүүхэд ахуйгаас, залуу үеэсээ мэддэг, социализмын үед улс орноо авч явж байсан МАХН бол биш шүү дээ. Аль нь ч биш. МАН ч биш, МАХН нь ч биш. Яагаад гэдгийг түрүүн би хэлсэн дээ. Гол юмаа орхигдуулсан гэж. Ерөөсөө манайд улс төр явагдаагүй байна шүү дээ. Хэт их хардалт сэрдэлтийн үе явагдсан. За, тэгээд албан тушаалаар амьдрал нь баталгааждаг нэг тийм муухай үе манайд гүн гүнзгий нутагшлаа шүү дээ. Хүн зүгээр л хөдөлмөрлөөд явахад амьдрал нь баталгаажиж өгдөггүй. Заавал улс төрийн нам руу орж байж, заавал улс төрийн албан тушаал руу очиж байж л жаахан урагшилдаг. Ийм нэг бохир давалгаа биднийг чинь баллаж өглөө шүү дээ.
-Сүүлийн 20 жилд хамгийн их суурьшиж нутагшсан зүйл нээрээ энэ байх шүү.
-Тийм шүү дээ.
-Тэгвэл таныхаар үүнд хамгийн том үүрэг гүцэтгэсэн улс төрийн хүчин, улс төрийн лидер хэн бэ?
-Мэдээж энэ бүхний эхлэлийг тавьсан, загалмайлсан эцэг бол ерөөсөө л Н.Энхбаяр шүү дээ. Өнөөдөр бөх хүн МАН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байна гэдэг энэ факт нь өөрөө Н.Энхбаярын л сүнс явж байгаагийн илрэл шүү дээ.
-МАН-аас үндэсний бөхийн аварга хүн нэр дэвшиж байна гэдэг үү?
-Тэгэхгүй яадаг юм бэ. Тэр хүн л Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын их хурлын дарга байх үедээ Монгол оронд мэдлэг боловсролыг биш мухар сүсэг, шашинг дэлгэрүүлсэн. Энэ бөх, хэрэгтэй, хэрэггүй яруу найрагч нэр зүүсэн нөхдүүд гээд энэ нийгмийн хамгийн муу муухайг үйлдвэрлэдэг хүмүүсийг өөгшүүлээд, шагнаад тэгээд тэд нарыгаа нийгмийн хамгийн муухай хар пиарчид болгоод хаячихсан байхгүй юу. Хамгийн боловсролгүй, манай нийгмийн хамгийн бүдүүлэг нөхдүүд шүү дээ. Тэгээд л архи ууж согтохоороо онгод орлоо гээд л солиордог. Худлаа бөх барилдаж байгаа нэрээр дандаа наймаа хийдэг. Одоо наадмаар яаж наймаа хийдгийг та нар бүгд л мэднэ шүү дээ. Хамгийн сүүлчийн хоёр нөхөр нь зүгээр л барьцаа хангахыг хүлээгээд л, цаг урсгаад зогсоод байдаг биз дээ. Тэгээд барьцаа ханга гэж хэлүүлж байж барьцаа хангадаг. Сумо тэгэхэд хажууд нь ямар гоё бөх билээ. Ёстой бөх шиг бөх шүү дээ. Ёстой шударга эрсийн тоглоом шүү дээ. Манай бөх бол хамгийн муу эрсийн тоглоом болчихсон байхгүй юу. Энд тэндээс нь зуурч барьж байгаад л тэгээд нэг юм барьцаараа хүнийг гуядаж унагаадаг.
-Тэрийг нь харсаар байж бид тэвчээртэй л үзээд суудаг л даа.
-Тэгдэг. Уламжлал болчихсон. Ёс юм шиг л тэвчээртэй үзээд суудаг. За, тэгээд л дандаа компанийн, ноёны бөхчүүд барилддаг. Морь уралдана. Дандаа баячуудын, ноёдын морь уралдана. Энэ чинь буцаад бүр нэг заваан манжийн юм руу явчихлаа шүү дээ. Одоо ёстой нөгөө нэг Цэрмаагийн турсан, Дагдангийн эхнэрийн таргалсан хоёр тэнцэнэ гэдэг шиг л юм болж байна шүү дээ. Буцаад бид тэр үе лүүгээ оччихлоо. Юун нөгөө соёлт иргэншилт Монгол орон, юун соёлт иргэншилт Улаанбаатар. Одоо шороо шуураад л байна. Тэгээд л энэ зам энэ тэрээ хар. Ерөөсөө л их хачин байна шүү дээ. Бид нар ийм нэг чөтгөрийн эргүүлэгт орчихлоо. Энэ чөтгөрийн эргүүлгээс гарах ёстой. Гаръя гэтэл МАН гэдэг нөгөө МАХН-ын сүнс чинь бид нарыг буцаагаад араас татаад байна шүү дээ. Хөгжөөд урагшаа явах гэхээр хойш нь татаж суулгачихаад байна. Монгол орон урагшаа явах гээд байна шүү дээ. Гэтэл энэ нам араас зуурчихаад байна. Бөх Ерөнхийлөгчтэй болгох гээд ичихгүй дайрч байна. Энэ чинь юу болж байна вэ. Дараагийн Улсын Их Хуралд дандаа бөхчүүд орж ирнэ ээ л гэсэн үг шүү дээ. Үгүй тэгээд энэ улс орон чинь яах болж байна аа.
-Одоо ч гэсэн бөхчүүд сууж л байна шүү дээ.
-Одоо бас баахан бөх сууж л байгаа. Бөхийн чуулган болох гээд байгаа юм уу, хаашаа юм. Тэгэхээр бид нар бөх хүн гэж хэн бэ гэдгийг ярих хэрэгтэй. Хэн байсан юм. Одоо хэн болцгоочихсон юм гэдгийг. Би бөх гэдэг спортыг нь ярьж байгаа юм биш шүү. Бөх барилдаж, энэ нийгэмд арчаагүйтэж амьдарч яваа тэр нэг хэсэг хүмүүсийг л хэлэх гээд байна шүү дээ. Бөх барилддаг нэртэй, ерөнхийдөө сурлага муутай, хичээл хийх дургүй, залхуу , том биетэй, ховдог, гэрийнхээ хамаг хоолыг иддэг нэг иймэрхүү л хүүхдүүд бөх болдог биз дээ. Дунд сургуулиа арай гэж төгссөн болоод арай гайгүй нь биеийн тамирын анги, ихэнх нь бөхийн сургууль, за тэгээд болохгүй нь цэрэгт явна. Ирээд том том газар чирсэн дээлтэй, архи ууж, хүмүүсийн чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг газруудад орж хүн зоддог. За, тэгээд энд тэнд аймгуудад хэчнээн ч олон авгайтай байдаг юм. Сүүлдээ явсаар эцсийн эцэст тиймэрхүү л хүмүүс харагдаад байна шүү дээ. Нөгөө социализмын үеийн алдарт аваргууд болох Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнхийн үеийн сайхан спорт алга болсон. Тэр сайхан нийгэмдээ, цаг үедээ нөлөөлж байсан биеийн тамир байхгүй болчихсон. Энэ чинь одоо биеийн тамир биш болчихоод байна шүү дээ. Ерөөсөө зүгээр л казиногийн тоглоом шиг юм болчихсон байна. Тэгээд л ичгүүргүйгээр ард түмнээ хуурч худлаа барилддаг. Авлига жинхэнэ цэцэглэж байгаа газар бол бөхчүүдийн ертөнц болчихсон гэж хүмүүс маш их ярьдаг болсон. Ийм гутамшигтай ертөнц болгочихоод, тэрний хамгийн гол хор найруулагчийг бүр улсынхаа Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлчихсэн явж байдаг. Ингэж ард олныг мунхруулж, басамжилж, доромжилж болохгүй шүү дээ.
-Хоёр Мөнх бол зөвхөн үндэсний бөхийн ч биш дэлхийд амжилтаа сийлсэн, эх орондоо олимпийн анхны медалиудыг нь авчирч өгсөн гавъяатнууд. Тэдэнтэй жиших бололцоогүй л дээ.
-Тэд нар чинь дэлхий ертөнцөд нэр төртэй явсан хүмүүс байхгүй юу. Эх орныхоо нэрийг дуурсгаж, төрийнхөө далбааг мандуулж явсан жинхэнэ тамирчид. Б.Бат-Эрдэнэ бол монгол бөхийн ертөнцөд зөндөө балаг тарьсан хүн. Юун тэр дэлхий ертөнцөд алдар сууг бүтээх. Хагалж, хувааж, хар амиа хичээхээс өөр юу хийсэн юм бэ. Бид нар мэднэ шүү дээ. Хүмүүс ч гэсэн дургүй л байдаг юм билээ. Барилдаж чаддаггүй гэж үздэг хүмүүс ч зөндөө байдаг байсан. Ерөөсөө зуурч, баглаж, хар хүчээр дарж уяж эцээж байж хаядаг. Сайхан уран мэх хийдэггүй. Уран сайхан мэхнүүд хийдэг, барилдаанаараа ард олноо баясгадаг тийм юм байдаггүй шүү дээ. Тэгээд араас нь залуу сайхан аварга гарч ирэхээр тэрийгээ хавчиж байгаад зайлуулдаг. Залуучуудыг хооронд нь хагалдаг. Их дотуур тамиртай хүн гэдэг яриа бөхийн ертөнцөд байдаг. Өөрөө ямар ч мэх байхгүй, уйтгартай. Үндэсний бөхийг яг сайхан биеийн тамир болон хөгжиж байхад гарч ирээд царцанги болгочихсон.
-Спорт гэдэг утгаараа манай үндэсний бөх төдийлөн сайн хөгжихгүй байгаа л гэлцдэг. Дотроо ч асар их хэрүүл тэмцэлтэй болсон юм билээ.
-Дээр үед ямар гоё байсан гэж санана. Одоо тэр Тулгаа заан гээд маягтай гоё барилддаг бөх байсан. За, тэгээд Амагаа заан энэ тэр гээд маш гоё барилддаг бөхчүүд зөндөө. Дөвчин заан ч гэсэн маш гоё уран барилдаантай байсан.
-Би таныг бөх мэддэг гэж ерөөсөө бодсонгүй.
-Бид чинь багаасаа л бөх үзэж өссөн шүү дээ. Өвөөтэйгөө зурагт үзээд л, тэр л гоё бөхчүүдийг харж, уран гоё мэхүүдийг нь үзэж бахаддаг байлаа. Наадам ч их сайхан болдог байж дээ. Сүүлдээ бид наадмаа ч хийж чадахаа байсан ш дээ. Бүр машины гэрэл энэ тэр тусгаж барилдаад л хөгөө чирээ биз дээ. Ингээд л наадам маань ч хачин юм болчихсон. Яршиг, нэг талаас миний бодлоор Б.Бат-Эрдэнэ ингэж гарч ирж байна aа гэдэг чинь бас зөв байхгүй юу. Яагаад гэвэл бид нэг хэн гэдгээ одоо толинд харах ёстой болсон байна. Ер нь бид ингэж унаж нэг ямар байгаагаа мэдэх ёстой. Тэр орчихоод байгаа чөтгөрийн тойргоо олж харах ёстой. Ерөөсөө энэ л чөтгөрийн тойргоосоо яаж гарах вэ гэдгээ одоо бодох ёстой байхгүй юу. Бид нар харчихлаа шүү дээ. Аливаа нэг хүн алдаагаа мэдчихээр аягүй гоё цэгцэрч ирдэг байхгүй юу. Яагаад гэвэл хаана алдсанаа одоо мэдэж байна. Тэгэхээр одоо засах аргаа олно шүү дээ. Улс орон ч адилхан. Монгол орон хаана алдчихаад байна вэ, хаана чөтгөрийн тойрог байна вэ гэдгийг олоод харчихлаа шүү дээ. Одоо үүнээсээ бид салах ёстой. Энэний загалмайлсан эцгийг бид мэдэж байна. Тэр хүний сүнс явж байгаа гэдгийг ч мэдэж байна. МАН-ыг ер нь ямар нам болчихсон юм бэ гэдгийг мэдэж байгаа. Одоо МАН-ыг улс төрийн байгууллага гэж хэлэхэд хэцүү болчихоод байна шүү дээ.
-Нэг бөх намын даргаа ялаад Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байна гэдгийг яагаад ч ойлгохгүй байгаа юм л даа.
-Үгүй ээ, энэ чинь намын дарга нь нэр дэвших ёстой шүү дээ. Яах гэж улс төрийн намын дарга гэж байгаа юм бэ. Тийм биз дээ. Ядаж ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь дэвших ёстой шүү дээ. Ерөөсөө гутамшиг шүү дээ. Би зүгээр бодож байна. Яг үнэндээ Монголын улс төр ерөнхийдөө гандчихаж. Одоо нэг шинэ бороо орж, шинэ сайхан өглөө эхлэхгүй бол гандчихсан байна шүү дээ, Монголын улс төр. Гандчихсан байна. Ган болж байна. Улс төрийн ган. Одоо энэ гангаасаа бид нар гарах ёстой. Улс төрийн ган болж байгаа нь Б.Бат-Эрдэнээр илэрхийлэгдлээ шүү дээ. Түүхэнд бол ард түмэн сайн явах, муу явах хоёулаа л байдаг. Сайн явж байхдаа онгирч болохгүй, муу явж байхдаа гутарч болохгүй. Муугаасаа гарах замаа олох хэрэгтэй. Сайн байгаа үедээ даруухан байх хэрэгтэй. Тэр л бидэнд чухал. Тэгэхээр бид одоо яах вэ. Улс төрийн энэ их муухай ган гамшиг, одоо юу гэдэг юм ийм хачин байдалд орчихлоо. Оруулсан эзэнтэй. Нэртэй. Одоо яая гэхэв. Ийм л үйлтэй байж. Тийм учраас одоо эндээсээ бид гарах ёстой. Улс төрийн онолын чухал чухал асуудлуудыг цэгцэлж авах хэрэгтэй. Харамсалтай нь, өнөөдөр улс төрийн намуудад онолын хүмүүс байхгүй байна л даа.
-Та Н.Энхбаяртай эвтэйхэн явж байгаад намын листэд нь нэр дэвшиж орж ирээд, дараа нь тэр намыг нь аваад өөрчлөх гарцыг хайж болоогүй юу. Таны дотор хүн зөшөөрөхгүй байсан байх л даа. Гэхдээ ийм их зарчим алдагдаж байгаа үед зарчимгүй нэг тоглоод үзэхгүй яасан юм.
-За, нэгдүгээрт миний хүмүүжил байна. Зальтай царайлаад л, хүний нөмөргөн дор явж байгаад хэзээ нэгэн цаг гарч ирнэ гээд гэтчихсэн явж байх тийм хүмүүжил багаас надад байхгүй шүү дээ. Миний хүмүүжил бол яг л юмаа хийдэг, цэвэрч, дэг журамтай, сахилга баттай, ёс суртанхуунтай, хөдөлмөрч, эрдэм мэдлэгт суурилсан л хүмүүжил шүү дээ. Хоёрдугаарт, би улс төрийнхөө хувьд Монгол орныхоо л төлөө явж байгаа хүн. Надад эх орон минь хөгжих нь чухал болохоос биш хэн нэгний дор явах тэр нэг их сонин биш. Би Их хуралд орохгүй ч эх орныхоо төлөө ажиллаж чадна. Бүр илүү ч ажиллах байх, би улс төрд орохгүйгээр эх орныхоо төлөө асар их юм хийж чадна шүү дээ. Гуравдугаарт, би тэр Энхбаяртан болон тэд нартай тэгж удаан заваараад л цаг үрж байхын оронд хэдэн ном бичье гэж бодлоо. Улс төрийн гурван ном бичлээ шүү дээ.
-Ерөнхийдөө тарыг нь таниад л холдчихсон байх гэж бодсон.
-Би ерөхийдөө нэг л юм бодож байсан. За, энэ хүн олон жил алдаа хийсэн. Монгол орны улс төрд дэмий балай юм зөндөө хийсэн. Одоо энийгээ хурдан засах хэрэгтэй. Сайнаар хэлэхэд би бас тусалъя, дэмжье гэж бодож байсан. Угаасаа мань хүн чинь өөрөө гадаад дотоод руу явж, мэдлэг боловсрол эзэмшиж, энээ тэрээ улс төрийн онолд суралцсан хүн биш шүү дээ. Яахав ерөнхийдөө хүний аз гэж бас байна.Тухайн үед Монгол орон ямар байлаа. Ёстой нөгөө тэр үед ардын хувьсал гэж юу байлаа, ардын засаг ч гэж юу байлаа, авдаг өгдөг нь ч гэж юу байлаа гэдэг шиг тэр их үймээний үед л дундуур нь төрд шургачихсан хүн шүү дээ. Монголын ард түмэн ардчиллаас айгаад хуучин хувьсгалт намаа гаргаж ирээд байсан. Тэр чөлөөнөөр төрд шургачихсан. Ер нь дараа нь одоо хөгждөггүй юм аа гэхэд ядаж алдсан эрх мэдлээ буцааж авъя гэж л МАХН зүтгэсэн шүү дээ. Та нар мэдэж байгаа байх 1990-ээд оны үед юу болж байсныг. Тэгээд бүгдээрээ Хувьсгалт намыг чинь бүр уухайлан сонгож байлаа шүү дээ. Монгол хүн чинь бас прагматик учраас сайжирч чадахгүй юм аа гэхэд муудаад ирсэн нөхдүүдийг барьж авсан. Гэтэл тэр нөхдүүд нь аль хэдийнэ нүүрээ буруулчихсан байсан байхгүй юу, Монголын ард түмнээс. Нэгдүгээрт, нүүрээ буруулчихсан байсан, хоёрдугаарт, нөгөө нэг хуучны сайхан улс орноо авч явдаг боловсролтой, соёлтой сэхээтнүүд нь тэртээ тэргүй бүгдээрээ алга болчихсон байсан. Тэгээд буцаад ийм нэг хачин, нэр нь МАХН мөртлөө кадр нь жинхэнэ бэртэгчин улсууд, тэрний дараагийн хоёр дахь үеийн залуу бэртэгчид бүр аюултай нөхдүүд гарч ирсэн шүү дээ. Бид мэдэж байгаа. Олон орлогч сайдууд нь энэ тэндэхийн казинод очиж Монгол орны хэчнээн ч төгрөгөөр тоглож алга хийсэн юм. Ерөнхийдөө казино нам болсон шүү дээ. Тэгэхээр бидэнд ер нь ямар ч улс төрийн өөрчлөлт гарсан гэсэн, дайн болсон ч гэсэн, хаан нь үхсэн ч гэсэн, Засгийн газрын ордон нь дэлбэрсэн ч гэсэн ард түмэн нь хохирохгүй цаашаагаа ажил амьдралаа аваад явдаг тийм төрийн хар хайрцагны бодлого хэрэгтэй байгаа байхгүй юу. Би тэрийг л хэлээд, бичээд байгаа байхгүй юу даа. Америкийн олон Ерөнхийлөгч буудуулж алуулсан шүү дээ. Тэгэхэд Америк орон хэзээ ч хямраагүй. Дараагийн Ерөнхийлөгч нь бэлэн байсан. Бэлдчихсэн байсан. Тэгээд л тэр нь ард түмнээсээ үүргээ аваад л цаашаа явдаг шүү дээ. Тэнд бол нэг унтаад сэрэхэд хүүхдүүдийг нь цэцэрлэггүй болгочихгүй, хүүхдүүд нь гүйдэг, тоглодог хөл бөмбөгийн талбайг нь нураагаад байшин барьчихгүй, яг л байдгаараа байна. Бид чинь жижигхэн өөрчлөлт, жижигхэн хямрал, жижигхэн улс төрийн зөрчилдөөн, жижигхэн ийм нэг хямрал ирэхээр тэрэн дээр сөхрөөд л уначихдаг. Тэгээд л нөгөө муу муухай амьдрал чинь гаарчихдаг. Бид нар чинь хямралыг давж чадахгүй юм байна шүү дээ.
-Одоо энэ бөх дэвшүүлээд явж байгаа байдлаас маань бидний сул дорой төрх илүү тод харагдаж байна л даа.
-Одоо тод харуулж байна шүү дээ.
-Аймшигтай том ухралт шүү дээ.
-Ямар их хойшоо ухарч байна aа. Дэндүү их ухарч байна шүү дээ. Ийм учраас энэ хүмүүсийн бухимдал их байна.
-Ядаж сансрын нисэгчээ дэвшүүлэхгүй дээ.
-Үгүй харин тэгдэг байгаа даа. Ядаж энэ алаг дэлхийг дээрээс нь харж юм бодож үзсэн хүн шүү дээ. Ерөнхийдөө тэр намд чинь хуучны сэхээтний үлдэгдлүүд зөндөө байгаа шүү дээ. С.Баяр нь байна. Тэр Миеэгомбын Энхболд ч байсан яадаг юм бэ.
-Тийм шүү. Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, Д.Дэмбэрэл, Сү.Батболд гээд олон хүн байна.
-Тийм шүү дээ. Ядаж шадар сайд байсан М.Энхболд яасан юм. Сайд байсан, гадаадад элчин сайд байсан, юм үзэж нүд тайлсан тийм хүмүүсийг л дэвшүүлэх хэрэгтэй шүү дээ. Намын даргаа одоо яаж байгаа юм. Энд ойлгогдох юм байна уу. Бүр болиод ерөнхий нарийн бичгийн даргаа дэвшүүл л дээ.Улс төрийн нам юм бол. Болдогсон бол, хүнээр бол энэ нам ёстой нэг сүмд очоод нэг, хоёр жил ном уншуулаад, бясалгал хийгээд ариусаад эргэж ирэхээр болчихлоо шүү дээ. Ариусч, цэвэрлэгдэж чадахгүй юм бол Монголын ард түмэн ерөнхийдөө Ардын нам гэдэг энэ намаас нүүрээ буруулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй гэвэл эд нарыг хүмүүжүүлж авах хэрэгтэй, хүн болгож авах хэрэгтэй. Ардын нам бол одоо зүгээр сахилгагүй хулгиан залуу болчихлоо шүү дээ. Хэлбэрийн хувьд ч гэсэн хачин марзан залуучуудыг цуглуулж хөөрцөглөөд л, тэд нарынх нь мунхаг байгааг ээ. Тэр яриа энэ тэр гэж авах юм байхгүй. Юм болгоны үнэтэй цайтайг нь авч идэж, булааж хэрэглэчихээд, толгой нь хов хоосон.
-Ингэхэд МАХН гэдэг тэр намыг та дэргэдээс нь бас нэлээд ажигласан байх. Улс төрийн хүчин болж төлөвших магадлал, бололцоо байна уу?
-Хувьсгалт нам чинь Н.Энхбаярын л хувийн нам биз дээ. Н.Энхбаярын нам буцаад тэр Ардын нам руугаа очих хэрэгтэй шүү дээ. Тэрэнтэйгээ одоо нийлэх хэрэгтэй .
-Бас ингээд л улс төрийг хутгаад байж болохгүй л дээ. Хаялага нь Монгол Төрийг л самраад байгааг хаа хаанаа бодмоор л харагддаг.
-Яах юм бэ, ингэж. Одоо утгагүй шүү дээ. Юу ч чадахгүй байж Засгийн газарт орж давхиад л. Утгагүйтээд л. Тэдний нам ингэж болохгүй шүү дээ. Нэг тийм үлгэр байдаг юм. Нэг муу нөхрийн тухай үлгэр л дээ. Яадаг вэ гэхээр, өөрөө чадахгүй болохоороо бусад хүнийг нураадаг. Нэгэнт би чадахгүй байгаа юм чинь, нэгэнт миний ажил бүтээгүй юм чинь эд нарыг устгаад өгнө өө гээд амар заяа үзүүлдэггүй нэг нөхрийн тухай үлгэр байдаг. Тэр л харагдаад байгаа юм. Нэгэнт л би Ерөнхийлөгч болж чадахгүй юм болбол эд нар яаж ч зодолдсон яадаг юм. Ер нь энэ муу Монгол орон яасан ч яадаг юм гэж бид нарыг хохироож, тэр хохироолтоос ханамж авч байна шүү дээ. Монголын ард түмнийг хохироож, бидний амьдрал улам л хохирч, улам хямралд орж, хоорондоо муудаж, зөрчилдөж муу муухайгаа дэлгэрүүлж л байвал тэр хүн ханамж авч байна. Юм чинь нэг буруу эргэчихээр л ингэдэг байхгүй юу. Одоо бид бага байхад яадаг байснаа мэднэ шүү дээ. Нэг тийм дөрөө олохгүй ааштай дүү нар байдаг ш дээ. Сайхан даалуу тоглож байгаад хожигдчихоороо бид нарын тоглож байсан даалууг гүйж ирээд цацаад хаячихдаг. Нэгэнт л би эд нартай тоглохгүй юм чинь эд нар ч битгий тоглог гээд тоглоомыг юу ч үгүй шороотой хутгаад хаячихдаг ийм нэг нөхдүүд байдаг шүү дээ. Яг тэрэн шиг байгаа биз дээ. Нэгэнт л би энэ улс төрд орж ирж чадахгүй юм чинь энэ муу улс төрийг би ёстой зүгээр хуйхлаад хаячихъя, хохь нь. Монголын ард түмнийг яахыг нь харъя гээд шүдээ хавираад хараагаад хэвтээд байдаг. Яахаараа монголын төрд гурвын гурван өндөрлөг албыг нь хашиж туйлж явсан ийм хүн ард түмэндээ ийм муухай хүйтэн цэвдэг байдаг юм бэ. Бид үнэхээр их гайхдаг байхгүй юу. Ард түмэндээ хорсчихсон. Ард түмэндээ үхэн үхтэлээ хайртай байсаар байгаад үхэх ёстой байхгүй юу, мань эр бол. Энэ нөхөр чинь өөрийгөө хувь хүн гэж бодож болохгүй биз дээ. Би ард түмний хүү, ард түмэнтэйгээ хамт үхнэ гэж бодох ёстой байхгүй юу .Тийм биш байна шүү дээ. Энэ хийж байгаа үйлдлүүдийг нь харахад. Нэг Арвиндаж, нэг намыг нь самраад л, нэг Бат-Эрдэнэдэж, нөгөө намыг нь самраад л. Ил далд бөөн явуулга хийгээд л. Яаж ингэж улс орондоо өширхөж болдог юм бол.
-Бид эх орондоо хайргүйдээ, бусдын мууг үзэх гэсэндээ ингэж ярьж тэмцэж байгаа улсууд биш биз дээ. Заримдаа бүр гайхширлаасаа болоод шууд зогсчих юм.
-Харин тийм ээ. Бат-Эрдэнэ бол монголын үнэртэй хүн ч гэх шиг. Бид тэгээд ямар үнэртэй юм. Би эх орондоо хайргүй юм уу. Та нар бас хайргүй юм уу. Би чинь хайртай учраас л энэ төр улсыг шүүмжилж, ном бичиж, ярьж хэлж тэмцэж яваа биз дээ. Ямар ч хор найруулахгүйгээр, ямар ч эх орноо самарсан муухай сэдэл санаа өвөрлөхгүйгээр, өөрийнхөөрөө тэмцэж яваа биз дээ.
-Алдаагаа хуучин гуталтайгаа тайлж хаяад л цаашаа явъя гэж та Н.Энхбаярт санал тавьсан юм байна шүү дээ, ер нь.
-Одоо ерөөсөө урагшаагаа л явъя. Алдсан уу, алдсан. Одоо тэрэнтэйгээ зууралдаад юу хийх вэ. Засч залруулъя, айл гэр ч гэсэн тийм шүү дээ. Бид одоо хоорондоо зөрчилдөөд, хэрэлдээд л ингээд суугаад байвал суугаад л байна шүү дээ. Одоо больё, маргааш өглөөнөөс бүгдээрээ тэврэлдэж, уйлалдаж, үнсэлцэж аваад тэгээд л ажилдаа орох ёстой байхгүй юу. Монгол орон өнөөдөр яг тэгэх ёстой. Гэтэл тэгж чадахгүй байна шүү дээ. Н.Энхбаяр гэдэг хүн бол хэзээ ч ийм алхам хийж чадахгүй хүн юм билээ. Ерөөсөө дотоод чанар нь эвдрэлцүүлэх, хагалах, хуваах, биеэ өмөөрөх. Үнэхээр ойлгохгүй юм билээ. Тэр хүн өөрийнхөө дотрыг, мөн чанараа, зүрхээ угаах хэрэгтэй. Ерөөсөө монгол оронд их угаалга хэрэгтэй байна. Хүн чанарын, ёс суртахууны том угаалга хэрэгтэй болжээ. Ерөнхийдөө яг л одоо соёлын урсгал явагдах гээд байна шүү дээ. Монгол оронд ийм хувьсгал явагдаагүй байхгүй юу. Яг жинхэнэ утгаараа монгол хүний, монголчуудын өөрсдийнх нь хийх тэр хувьсал явагдаагүй шүү дээ. Ардын хувьсгал бол ерөнхийдөө оросууд залж удирдсан гаднаас удирдлагатай хувьсгал байсан. За, ардчилсан хувьсал бол гаднаас удирдлагатай ерөнхийдөө америкаас удирдлагатай, гаднаас маш их мөнгө орж ирж байж тэр хувьсгал явагдаж байсан. Үүнийг өнөөдөр нэг их нуугаад яахав. Тийм л түүхтэй. Монголчууд өөрсдөө бид дотроосоо хувьсгал огт хийгээгүй байхгүй юу. Сэтгэлээсээ, бүр амин зүрхнээсээ хувьсгал хийгээгүй байхгүй юу. Тэгэхээр одоо бид жинхэнэ соёлын хувьсгалыг хийх ёстой. Монгол хүнд маш их нөөц байдаг юм байна. Бүгдээрээ паг бичиг үсэггүй л байсан улсууд шүү дээ. Сурсан. Дараа нь социализмын үед тэр Москва энэ тэрд нь очоод юм сурцгаалаа. Ирээд хийж бүтээлээ. Чадсан шүү дээ бид. Бас муу муухайг нь хөдөлгөх юм бол бас муу муухайгийн нөөц ямар их байна. Ийм зүйлийг ч бид нар өнгөрсөн 20 жил хангалттай харлаа шүү дээ (инээв). Тэгэхээр одоо чин зүрхний хувьсгалаа хийх цаг болсон. Өөрсдөө хийх ёстой. Дараа нь уучлах, өршөөх, хамгийн сүүлд хайрлах. Тэр бүгдийгээ нэг хийж авах хэрэгтэй. Яг амин зүрхний тэр хувьсгал маань бидний соёлын хувьсгал, эрдэм боловсролын хувьсгал, ариуслын хувьсгал байх ёстой. Яагаад өөрсдөө, өөрсдөө гээд давтаад байна гэхээр бид чинь бас хүнээр заалгуулах дургүй хүмүүс шүү дээ. Тийм учраас одоо өөрсдөө хийх гээд байна шүү дээ. Өөрсдөө бид энэ хувьсгалынхаа автор нь болох ёстой байхгүй юу. Монголын хүүхдүүд өөрсдөө дотроосоо, өөрсдийнхөө толгойгоор, өөрсдийнхөө авьяас чадвараар, нөөц бололцоогоороо, өөрсдийнхөө сайн санаагаар хийх ёстой шүү. Монгол хүн чинь их тийм сайн санаатай шүү дээ. Монгол хүн бол дандаа л сайн санааны үүднээс аливааг хийдэг. Яваандаа тэр юм нь буруутаад явчихдаг л болохоос.
Энэ хүн бол Их Сургуулийн танхимд шавь нартаа лекц уншдаг хүн. Гэхдээ тэднийгээ хэзээ ч юунд ч ашиглаж байгаагүй. Учир нь түүнд Монголынхоо үр садаар, монголчуудаараа тоглох өчүүхэн ч санаа сэдэл байхгүй юм. Тэр монголчуудынхаа төлөө л өнөөдөр шатаж байгаа юм. Маргааш ч шатна. Ер нь үргэлж л ийм байх болов уу.
-Тантай хоёр жилийн өмнө уулзаж ярилцлага авч байсан. Тэгэхэд та шинээр байгуулагдсан МАХН-ын дарга Н.Энхбаяртай хамтарч ажиллаж байсан. Өөрөөр хэлбэл шинэ тутам харилцаа үүсгээд тэр тухайгаа ярьж байсан нь санаанд илхэн байна.
-Тийм ээ, би ч бас санаж байна. Таны ярилцлагад орсны дараа Н.Энхбаяр бидний хооронд таагүй сонин яриа өрнөж байж билээ. Явж явж ярилцлага өгөхдөө түүний хамгийн дургүй сонинд нь, хамгийн их үзэн яддаг сэтгүүлчтэй нь уулзчихсан байсан (инээв). Уурлаад л байсан.
-Сонирхолтой түүх байна. Олон удаа ярилцлага хийж, бас номыг нь хийж байлаа. Хачирхалтай юм. Ерөөсөө бүх хүнийг үзэн ядаж үлддэг хүн бололтой. Та нарыг ч бас тэгсэн л болов уу даа?
-Нэг төрлийн өвчин л дөө. Маш муухай өвчин.
-Өнөөдөр бид Монголын ард түмний улс төрийн бас нэг ээлжит сонголтоо хийх гэж байгаа түүхэн үед уулзаж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгууль ид явагдаж байна. Энэ удаа улс төр судлаачдын дуу хоолой бараг сонсогдохгүй байгаа нь анзаарагдаж байгаа биз. Бүгд хуйвалдаанд орчихсон, бүгд улс төрийн ашиг хонжоо хөөгөөд явчихсан бололтой. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд гурван намын нэр дэвшигч өрсөлдөж байна. Мэдээж та анхааралтай харж байгаа байх. Таны ажиглалт, байр суурь манай уншигчдад сонин байх болов уу?
-Яг анх чи бид хоёрын ярилцаж байсан тэр үеийн улс төр бол өнөөдөр шал өөр болсон. Зөвхөн гаднах төрх нь ч өөрчлөгдсөн юм биш. Дотоод мөн чанар нь бас өөрчлөгдсөн. Энийг бас хүмүүс нарийн сайн мэдэх ёстой юм. Аливаа нэг улс орон, ард түмэн өөрөө өөрийгөө авч явна гэдэг тийм амар асуудал биш л дээ. Яагаад гэвэл тэр ард түмэнд улсаа авч явах тэнхээтэй, боловсролтой, оюунлаг, хүмүүжилтэй тийм хүүхдүүд маш их хэрэгтэй байдаг. Тэд нар нь улсаа авч явдаг л даа. Яах вэ, гэмт хэргийн чанартай, авлигын чанартай, эдийн засаг, улс төрийн үндсэн явах ёстой голдиролыг нь үймүүлж самууруулсан бүлэглэлүүд хаа ч гарч ирдэг. Тэгсэн ч тэр бүгдийгээ шийдээд л, туулаад л улс орон явдаг. Өнгөрсөн түүхийг хараад байхад тэр буруу урсгалууд гажуудлууд орж ирсэн ч, сортоотой, ухаантай, уураг тархитай үр хүүхдүүд нь улс орноо тавиад туучихгүй авч явсаар л өнөөдөрт хүргэсэн байна шүү дээ. Монголчууд бидэнд өнөөдөр тийм сайхан хүүхдүүд нь хэрэгтэй байна. Энэ ард түмнээ хоолтой ундтай, даарсан үедээ өмсөх дулаан хувцастай, тэгээд бас нэг амьдрах орон гэртэй байлгачих л асуудал шүү дээ. Бид чинь цөөхүүлээ. Энэ цөөхөн хүнийхээ аж амьдралыг аваад явчихдаг, дэлхийн газрын зураг дээр байж л байдаг энгийн нэг улс орон шиг л сайхан аваад явчихаар боломж бид нарт уул нь байсан. Гэвч бид тийм сайхан тэнхээтэй хүүхдүүдээ бэлдээгүй юм байна. Бидний буруу. Бид өөрсдөө л бэлдэх ёстой байсан байна. Ер нь бид өөрсдөө л өөрсдийгөө авч явна шүү дээ. Хэн ч биднийг авч явахгүй. Яахав гаднынхан бидэнд зөвлөгөө өгч магадгүй, хэдэн төгрөг өгч магадгүй. Тэгээд л “за, одоо цаашаа өөрсдөө учраа ол” гэж л хэлнэ шүү дээ. Бидний түүх энийг сайн хэлнэ.
-Тэр ч тийм шүү.
-Манжаас өгсүүлээд л гаднын эрхшээлд явлаа шүү дээ. Сүүлд оросуудын нөлөөнд хэсэг явлаа. За, тэгээд дараа нь Америк барууны орнуудын далд нөлөөнд нэлээд явлаа. Энэ маань бид энд сайн зүйл ч авчирсан, саар зүйл ч авчирсан. Тэглээ гээд одоо тэр улс орнуудыг буруушаагаад, сүрхий сүрхий үнэлэлт дүгнэлт өгөөд суугаад байх хэрэггүй л дээ. Яагаад гэвэл бид гаднын хүчийг түшиж тулгуурлахгүй л бол болохгүй үеүдийг бас туулж байсан. Бүр өмнөх үедээ олон зуун жилийн турш дайн дажин ч их хийсэн. Энэ тэрүүгээр явж өөрсдийгөө их үрсэн. Тэгж явах замд нөгөө улс төрийн институц, хүн хүмүүжүүлэх тэр институц , төрийн хар хайрцгаа барьж явдаг тэр институц энэ бүх юмнууд чинь хийгдээгүй ч юм уу, эсвэл алдагдсан ч юм уу. Ямар ч байсан буцаж ирж чадаагүй л байгаа байхгүй юу. Ямар ч үед, юу ч үзэж туулсан, ямар ч зовлон зүдгүүр, дайн дажин тохиосон үндсэн юмаа алддаггүй, ерөөсөө тавьдаггүй айхтар бодлоготой улс орнууд байна. Харин бид тийм байж чадсангүй. 1990 онд ардчилсан үйл явц өрнөлөө. Улс төр өөрчлөгдлөө.
-Дагаад нийгэм өөрчлөгдлөө.
-Мэдээж дагаад нийгэм өөрчлөгдөнө. Шинэ нийгмийн төлөө залуу хүмүүс явж таарна. Нөгөө залуустаа сайн сайхныг хүсэн ерөөгөөд явуулсан. Ингээд цаашаа алхахдаа бид нөгөө чухал төрийн нарийн бүтэц, тэр юмаа мэдэж, хадгалж чадаагүй учраас зүгээр нэгийн даваан дээр л бүгдээрээ улс орноо газар чулуудчихаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд л ерөөсөө хөгшчүүл нь ч хөнгөдөөд л, залуучууд нь яах вэ дээ мэдээж уур хилэнтэй, омогтой учраас тэрэндээ хөтлөгдсөн янз бүрийн юм болсон. Тэр нь ч бол бас нэг талаас байх л зүйл юм. Тэрийгээ барих хүмүүжил бидэнд байхгүй учраас. Социализмын 60-70 жилийн тэр урт амьдралд бидэнд физик, математиктаа онц сурах нь чухал байсан болохоос биш тэр хүн чанартай болох, зөв хүн байх гэх мэтийн хүний ёсны юмнуудыг бол суралцах зав байсангүй л дээ. Тэр үеийн бидний номонд ч байсангүй. Ингээд эргэцүүлэх завдалгүй тууж яваад ардчиллын үетэй золгосон. Ардчиллын үед ингэж яваад бид баруун, зүүн хоёрыг хоёуланг нь алдсан.
Нэг нь мэдлэг боловсролоо алдсан. Нөгөөдөх нь хүмүүжил, ёс суртахуун, хүн чанарын юмнууд маань орж ирсэнгүй. Одоо бидэнд хоёулаа үгүйлэгдэж байна. Хоёулаа өнөөдрийн улс төрд байхгүй, хоёулаа өнөөдрийн төрд байхгүй, мөн хоёулаа одоогийн нийгэмд байхгүй байна. Өнөөдөр ямар ч Ерөнхийлөгч гараад ирэхэд гайхах юм байхгүй. Одоо бүр юу гэж хэлэхээ мэдэхгүй байна. Өнөөдөр энэ бөх Б.Бат-Эрдэнийн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд тууж яваа байдал бол ерөөсөө л бид нарын өнөөдрийн үнэн нүүр царайг илчилж байна шүү дээ.
-Бидний байгаа байдлын л илрэл гэж үү. Та энэ үгээ тодруулж болох уу?
-Бидний нийгэм өөрөө яг бөх хүн шиг болчихсон байна шүү дээ. Махан биеийн хүч чадал, булчин шөрмөсөөрөө асуудлыг шийддэг. Ухаанаар, мэдлэгээр, оюунаар, дээд моралаар асуудлыг шийддэггүй. Булчингийн хүч чадлаар бусдыг айлгадаг, сүрдүүлдэг тийм хоцрогдол ямар төвшинд очсоныг харж байгаа биз дээ.
-Гэхдээ ард нь 160 гаруй гишүүн дотроосоо шилж сонгож нэр дэвшүүлсэн нам бий шүү дээ?
-Нам нь өөрөө ямар их доошоо орсныг бид бас харж байна. Уг нь бол социализмын үед МАХН буюу одоогийн энэ МАН чинь сэхээтнүүдийн нам байлаа шүү дээ.
-Одоогийн МАН институцийн хувьд ер нь ямар нам бэ?
-Нөгөө бид нарын мэддэг, хүүхэд ахуйгаас, залуу үеэсээ мэддэг, социализмын үед улс орноо авч явж байсан МАХН бол биш шүү дээ. Аль нь ч биш. МАН ч биш, МАХН нь ч биш. Яагаад гэдгийг түрүүн би хэлсэн дээ. Гол юмаа орхигдуулсан гэж. Ерөөсөө манайд улс төр явагдаагүй байна шүү дээ. Хэт их хардалт сэрдэлтийн үе явагдсан. За, тэгээд албан тушаалаар амьдрал нь баталгааждаг нэг тийм муухай үе манайд гүн гүнзгий нутагшлаа шүү дээ. Хүн зүгээр л хөдөлмөрлөөд явахад амьдрал нь баталгаажиж өгдөггүй. Заавал улс төрийн нам руу орж байж, заавал улс төрийн албан тушаал руу очиж байж л жаахан урагшилдаг. Ийм нэг бохир давалгаа биднийг чинь баллаж өглөө шүү дээ.
-Сүүлийн 20 жилд хамгийн их суурьшиж нутагшсан зүйл нээрээ энэ байх шүү.
-Тийм шүү дээ.
-Тэгвэл таныхаар үүнд хамгийн том үүрэг гүцэтгэсэн улс төрийн хүчин, улс төрийн лидер хэн бэ?
-Мэдээж энэ бүхний эхлэлийг тавьсан, загалмайлсан эцэг бол ерөөсөө л Н.Энхбаяр шүү дээ. Өнөөдөр бөх хүн МАН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байна гэдэг энэ факт нь өөрөө Н.Энхбаярын л сүнс явж байгаагийн илрэл шүү дээ.
-МАН-аас үндэсний бөхийн аварга хүн нэр дэвшиж байна гэдэг үү?
-Тэгэхгүй яадаг юм бэ. Тэр хүн л Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын их хурлын дарга байх үедээ Монгол оронд мэдлэг боловсролыг биш мухар сүсэг, шашинг дэлгэрүүлсэн. Энэ бөх, хэрэгтэй, хэрэггүй яруу найрагч нэр зүүсэн нөхдүүд гээд энэ нийгмийн хамгийн муу муухайг үйлдвэрлэдэг хүмүүсийг өөгшүүлээд, шагнаад тэгээд тэд нарыгаа нийгмийн хамгийн муухай хар пиарчид болгоод хаячихсан байхгүй юу. Хамгийн боловсролгүй, манай нийгмийн хамгийн бүдүүлэг нөхдүүд шүү дээ. Тэгээд л архи ууж согтохоороо онгод орлоо гээд л солиордог. Худлаа бөх барилдаж байгаа нэрээр дандаа наймаа хийдэг. Одоо наадмаар яаж наймаа хийдгийг та нар бүгд л мэднэ шүү дээ. Хамгийн сүүлчийн хоёр нөхөр нь зүгээр л барьцаа хангахыг хүлээгээд л, цаг урсгаад зогсоод байдаг биз дээ. Тэгээд барьцаа ханга гэж хэлүүлж байж барьцаа хангадаг. Сумо тэгэхэд хажууд нь ямар гоё бөх билээ. Ёстой бөх шиг бөх шүү дээ. Ёстой шударга эрсийн тоглоом шүү дээ. Манай бөх бол хамгийн муу эрсийн тоглоом болчихсон байхгүй юу. Энд тэндээс нь зуурч барьж байгаад л тэгээд нэг юм барьцаараа хүнийг гуядаж унагаадаг.
-Тэрийг нь харсаар байж бид тэвчээртэй л үзээд суудаг л даа.
-Тэгдэг. Уламжлал болчихсон. Ёс юм шиг л тэвчээртэй үзээд суудаг. За, тэгээд л дандаа компанийн, ноёны бөхчүүд барилддаг. Морь уралдана. Дандаа баячуудын, ноёдын морь уралдана. Энэ чинь буцаад бүр нэг заваан манжийн юм руу явчихлаа шүү дээ. Одоо ёстой нөгөө нэг Цэрмаагийн турсан, Дагдангийн эхнэрийн таргалсан хоёр тэнцэнэ гэдэг шиг л юм болж байна шүү дээ. Буцаад бид тэр үе лүүгээ оччихлоо. Юун нөгөө соёлт иргэншилт Монгол орон, юун соёлт иргэншилт Улаанбаатар. Одоо шороо шуураад л байна. Тэгээд л энэ зам энэ тэрээ хар. Ерөөсөө л их хачин байна шүү дээ. Бид нар ийм нэг чөтгөрийн эргүүлэгт орчихлоо. Энэ чөтгөрийн эргүүлгээс гарах ёстой. Гаръя гэтэл МАН гэдэг нөгөө МАХН-ын сүнс чинь бид нарыг буцаагаад араас татаад байна шүү дээ. Хөгжөөд урагшаа явах гэхээр хойш нь татаж суулгачихаад байна. Монгол орон урагшаа явах гээд байна шүү дээ. Гэтэл энэ нам араас зуурчихаад байна. Бөх Ерөнхийлөгчтэй болгох гээд ичихгүй дайрч байна. Энэ чинь юу болж байна вэ. Дараагийн Улсын Их Хуралд дандаа бөхчүүд орж ирнэ ээ л гэсэн үг шүү дээ. Үгүй тэгээд энэ улс орон чинь яах болж байна аа.
-Одоо ч гэсэн бөхчүүд сууж л байна шүү дээ.
-Одоо бас баахан бөх сууж л байгаа. Бөхийн чуулган болох гээд байгаа юм уу, хаашаа юм. Тэгэхээр бид нар бөх хүн гэж хэн бэ гэдгийг ярих хэрэгтэй. Хэн байсан юм. Одоо хэн болцгоочихсон юм гэдгийг. Би бөх гэдэг спортыг нь ярьж байгаа юм биш шүү. Бөх барилдаж, энэ нийгэмд арчаагүйтэж амьдарч яваа тэр нэг хэсэг хүмүүсийг л хэлэх гээд байна шүү дээ. Бөх барилддаг нэртэй, ерөнхийдөө сурлага муутай, хичээл хийх дургүй, залхуу , том биетэй, ховдог, гэрийнхээ хамаг хоолыг иддэг нэг иймэрхүү л хүүхдүүд бөх болдог биз дээ. Дунд сургуулиа арай гэж төгссөн болоод арай гайгүй нь биеийн тамирын анги, ихэнх нь бөхийн сургууль, за тэгээд болохгүй нь цэрэгт явна. Ирээд том том газар чирсэн дээлтэй, архи ууж, хүмүүсийн чөлөөт цагаа өнгөрөөдөг газруудад орж хүн зоддог. За, тэгээд энд тэнд аймгуудад хэчнээн ч олон авгайтай байдаг юм. Сүүлдээ явсаар эцсийн эцэст тиймэрхүү л хүмүүс харагдаад байна шүү дээ. Нөгөө социализмын үеийн алдарт аваргууд болох Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнхийн үеийн сайхан спорт алга болсон. Тэр сайхан нийгэмдээ, цаг үедээ нөлөөлж байсан биеийн тамир байхгүй болчихсон. Энэ чинь одоо биеийн тамир биш болчихоод байна шүү дээ. Ерөөсөө зүгээр л казиногийн тоглоом шиг юм болчихсон байна. Тэгээд л ичгүүргүйгээр ард түмнээ хуурч худлаа барилддаг. Авлига жинхэнэ цэцэглэж байгаа газар бол бөхчүүдийн ертөнц болчихсон гэж хүмүүс маш их ярьдаг болсон. Ийм гутамшигтай ертөнц болгочихоод, тэрний хамгийн гол хор найруулагчийг бүр улсынхаа Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлчихсэн явж байдаг. Ингэж ард олныг мунхруулж, басамжилж, доромжилж болохгүй шүү дээ.
-Хоёр Мөнх бол зөвхөн үндэсний бөхийн ч биш дэлхийд амжилтаа сийлсэн, эх орондоо олимпийн анхны медалиудыг нь авчирч өгсөн гавъяатнууд. Тэдэнтэй жиших бололцоогүй л дээ.
-Тэд нар чинь дэлхий ертөнцөд нэр төртэй явсан хүмүүс байхгүй юу. Эх орныхоо нэрийг дуурсгаж, төрийнхөө далбааг мандуулж явсан жинхэнэ тамирчид. Б.Бат-Эрдэнэ бол монгол бөхийн ертөнцөд зөндөө балаг тарьсан хүн. Юун тэр дэлхий ертөнцөд алдар сууг бүтээх. Хагалж, хувааж, хар амиа хичээхээс өөр юу хийсэн юм бэ. Бид нар мэднэ шүү дээ. Хүмүүс ч гэсэн дургүй л байдаг юм билээ. Барилдаж чаддаггүй гэж үздэг хүмүүс ч зөндөө байдаг байсан. Ерөөсөө зуурч, баглаж, хар хүчээр дарж уяж эцээж байж хаядаг. Сайхан уран мэх хийдэггүй. Уран сайхан мэхнүүд хийдэг, барилдаанаараа ард олноо баясгадаг тийм юм байдаггүй шүү дээ. Тэгээд араас нь залуу сайхан аварга гарч ирэхээр тэрийгээ хавчиж байгаад зайлуулдаг. Залуучуудыг хооронд нь хагалдаг. Их дотуур тамиртай хүн гэдэг яриа бөхийн ертөнцөд байдаг. Өөрөө ямар ч мэх байхгүй, уйтгартай. Үндэсний бөхийг яг сайхан биеийн тамир болон хөгжиж байхад гарч ирээд царцанги болгочихсон.
-Спорт гэдэг утгаараа манай үндэсний бөх төдийлөн сайн хөгжихгүй байгаа л гэлцдэг. Дотроо ч асар их хэрүүл тэмцэлтэй болсон юм билээ.
-Дээр үед ямар гоё байсан гэж санана. Одоо тэр Тулгаа заан гээд маягтай гоё барилддаг бөх байсан. За, тэгээд Амагаа заан энэ тэр гээд маш гоё барилддаг бөхчүүд зөндөө. Дөвчин заан ч гэсэн маш гоё уран барилдаантай байсан.
-Би таныг бөх мэддэг гэж ерөөсөө бодсонгүй.
-Бид чинь багаасаа л бөх үзэж өссөн шүү дээ. Өвөөтэйгөө зурагт үзээд л, тэр л гоё бөхчүүдийг харж, уран гоё мэхүүдийг нь үзэж бахаддаг байлаа. Наадам ч их сайхан болдог байж дээ. Сүүлдээ бид наадмаа ч хийж чадахаа байсан ш дээ. Бүр машины гэрэл энэ тэр тусгаж барилдаад л хөгөө чирээ биз дээ. Ингээд л наадам маань ч хачин юм болчихсон. Яршиг, нэг талаас миний бодлоор Б.Бат-Эрдэнэ ингэж гарч ирж байна aа гэдэг чинь бас зөв байхгүй юу. Яагаад гэвэл бид нэг хэн гэдгээ одоо толинд харах ёстой болсон байна. Ер нь бид ингэж унаж нэг ямар байгаагаа мэдэх ёстой. Тэр орчихоод байгаа чөтгөрийн тойргоо олж харах ёстой. Ерөөсөө энэ л чөтгөрийн тойргоосоо яаж гарах вэ гэдгээ одоо бодох ёстой байхгүй юу. Бид нар харчихлаа шүү дээ. Аливаа нэг хүн алдаагаа мэдчихээр аягүй гоё цэгцэрч ирдэг байхгүй юу. Яагаад гэвэл хаана алдсанаа одоо мэдэж байна. Тэгэхээр одоо засах аргаа олно шүү дээ. Улс орон ч адилхан. Монгол орон хаана алдчихаад байна вэ, хаана чөтгөрийн тойрог байна вэ гэдгийг олоод харчихлаа шүү дээ. Одоо үүнээсээ бид салах ёстой. Энэний загалмайлсан эцгийг бид мэдэж байна. Тэр хүний сүнс явж байгаа гэдгийг ч мэдэж байна. МАН-ыг ер нь ямар нам болчихсон юм бэ гэдгийг мэдэж байгаа. Одоо МАН-ыг улс төрийн байгууллага гэж хэлэхэд хэцүү болчихоод байна шүү дээ.
-Нэг бөх намын даргаа ялаад Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байна гэдгийг яагаад ч ойлгохгүй байгаа юм л даа.
-Үгүй ээ, энэ чинь намын дарга нь нэр дэвших ёстой шүү дээ. Яах гэж улс төрийн намын дарга гэж байгаа юм бэ. Тийм биз дээ. Ядаж ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь дэвших ёстой шүү дээ. Ерөөсөө гутамшиг шүү дээ. Би зүгээр бодож байна. Яг үнэндээ Монголын улс төр ерөнхийдөө гандчихаж. Одоо нэг шинэ бороо орж, шинэ сайхан өглөө эхлэхгүй бол гандчихсан байна шүү дээ, Монголын улс төр. Гандчихсан байна. Ган болж байна. Улс төрийн ган. Одоо энэ гангаасаа бид нар гарах ёстой. Улс төрийн ган болж байгаа нь Б.Бат-Эрдэнээр илэрхийлэгдлээ шүү дээ. Түүхэнд бол ард түмэн сайн явах, муу явах хоёулаа л байдаг. Сайн явж байхдаа онгирч болохгүй, муу явж байхдаа гутарч болохгүй. Муугаасаа гарах замаа олох хэрэгтэй. Сайн байгаа үедээ даруухан байх хэрэгтэй. Тэр л бидэнд чухал. Тэгэхээр бид одоо яах вэ. Улс төрийн энэ их муухай ган гамшиг, одоо юу гэдэг юм ийм хачин байдалд орчихлоо. Оруулсан эзэнтэй. Нэртэй. Одоо яая гэхэв. Ийм л үйлтэй байж. Тийм учраас одоо эндээсээ бид гарах ёстой. Улс төрийн онолын чухал чухал асуудлуудыг цэгцэлж авах хэрэгтэй. Харамсалтай нь, өнөөдөр улс төрийн намуудад онолын хүмүүс байхгүй байна л даа.
-Та Н.Энхбаяртай эвтэйхэн явж байгаад намын листэд нь нэр дэвшиж орж ирээд, дараа нь тэр намыг нь аваад өөрчлөх гарцыг хайж болоогүй юу. Таны дотор хүн зөшөөрөхгүй байсан байх л даа. Гэхдээ ийм их зарчим алдагдаж байгаа үед зарчимгүй нэг тоглоод үзэхгүй яасан юм.
-За, нэгдүгээрт миний хүмүүжил байна. Зальтай царайлаад л, хүний нөмөргөн дор явж байгаад хэзээ нэгэн цаг гарч ирнэ гээд гэтчихсэн явж байх тийм хүмүүжил багаас надад байхгүй шүү дээ. Миний хүмүүжил бол яг л юмаа хийдэг, цэвэрч, дэг журамтай, сахилга баттай, ёс суртанхуунтай, хөдөлмөрч, эрдэм мэдлэгт суурилсан л хүмүүжил шүү дээ. Хоёрдугаарт, би улс төрийнхөө хувьд Монгол орныхоо л төлөө явж байгаа хүн. Надад эх орон минь хөгжих нь чухал болохоос биш хэн нэгний дор явах тэр нэг их сонин биш. Би Их хуралд орохгүй ч эх орныхоо төлөө ажиллаж чадна. Бүр илүү ч ажиллах байх, би улс төрд орохгүйгээр эх орныхоо төлөө асар их юм хийж чадна шүү дээ. Гуравдугаарт, би тэр Энхбаяртан болон тэд нартай тэгж удаан заваараад л цаг үрж байхын оронд хэдэн ном бичье гэж бодлоо. Улс төрийн гурван ном бичлээ шүү дээ.
-Ерөнхийдөө тарыг нь таниад л холдчихсон байх гэж бодсон.
-Би ерөхийдөө нэг л юм бодож байсан. За, энэ хүн олон жил алдаа хийсэн. Монгол орны улс төрд дэмий балай юм зөндөө хийсэн. Одоо энийгээ хурдан засах хэрэгтэй. Сайнаар хэлэхэд би бас тусалъя, дэмжье гэж бодож байсан. Угаасаа мань хүн чинь өөрөө гадаад дотоод руу явж, мэдлэг боловсрол эзэмшиж, энээ тэрээ улс төрийн онолд суралцсан хүн биш шүү дээ. Яахав ерөнхийдөө хүний аз гэж бас байна.Тухайн үед Монгол орон ямар байлаа. Ёстой нөгөө тэр үед ардын хувьсал гэж юу байлаа, ардын засаг ч гэж юу байлаа, авдаг өгдөг нь ч гэж юу байлаа гэдэг шиг тэр их үймээний үед л дундуур нь төрд шургачихсан хүн шүү дээ. Монголын ард түмэн ардчиллаас айгаад хуучин хувьсгалт намаа гаргаж ирээд байсан. Тэр чөлөөнөөр төрд шургачихсан. Ер нь дараа нь одоо хөгждөггүй юм аа гэхэд ядаж алдсан эрх мэдлээ буцааж авъя гэж л МАХН зүтгэсэн шүү дээ. Та нар мэдэж байгаа байх 1990-ээд оны үед юу болж байсныг. Тэгээд бүгдээрээ Хувьсгалт намыг чинь бүр уухайлан сонгож байлаа шүү дээ. Монгол хүн чинь бас прагматик учраас сайжирч чадахгүй юм аа гэхэд муудаад ирсэн нөхдүүдийг барьж авсан. Гэтэл тэр нөхдүүд нь аль хэдийнэ нүүрээ буруулчихсан байсан байхгүй юу, Монголын ард түмнээс. Нэгдүгээрт, нүүрээ буруулчихсан байсан, хоёрдугаарт, нөгөө нэг хуучны сайхан улс орноо авч явдаг боловсролтой, соёлтой сэхээтнүүд нь тэртээ тэргүй бүгдээрээ алга болчихсон байсан. Тэгээд буцаад ийм нэг хачин, нэр нь МАХН мөртлөө кадр нь жинхэнэ бэртэгчин улсууд, тэрний дараагийн хоёр дахь үеийн залуу бэртэгчид бүр аюултай нөхдүүд гарч ирсэн шүү дээ. Бид мэдэж байгаа. Олон орлогч сайдууд нь энэ тэндэхийн казинод очиж Монгол орны хэчнээн ч төгрөгөөр тоглож алга хийсэн юм. Ерөнхийдөө казино нам болсон шүү дээ. Тэгэхээр бидэнд ер нь ямар ч улс төрийн өөрчлөлт гарсан гэсэн, дайн болсон ч гэсэн, хаан нь үхсэн ч гэсэн, Засгийн газрын ордон нь дэлбэрсэн ч гэсэн ард түмэн нь хохирохгүй цаашаагаа ажил амьдралаа аваад явдаг тийм төрийн хар хайрцагны бодлого хэрэгтэй байгаа байхгүй юу. Би тэрийг л хэлээд, бичээд байгаа байхгүй юу даа. Америкийн олон Ерөнхийлөгч буудуулж алуулсан шүү дээ. Тэгэхэд Америк орон хэзээ ч хямраагүй. Дараагийн Ерөнхийлөгч нь бэлэн байсан. Бэлдчихсэн байсан. Тэгээд л тэр нь ард түмнээсээ үүргээ аваад л цаашаа явдаг шүү дээ. Тэнд бол нэг унтаад сэрэхэд хүүхдүүдийг нь цэцэрлэггүй болгочихгүй, хүүхдүүд нь гүйдэг, тоглодог хөл бөмбөгийн талбайг нь нураагаад байшин барьчихгүй, яг л байдгаараа байна. Бид чинь жижигхэн өөрчлөлт, жижигхэн хямрал, жижигхэн улс төрийн зөрчилдөөн, жижигхэн ийм нэг хямрал ирэхээр тэрэн дээр сөхрөөд л уначихдаг. Тэгээд л нөгөө муу муухай амьдрал чинь гаарчихдаг. Бид нар чинь хямралыг давж чадахгүй юм байна шүү дээ.
-Одоо энэ бөх дэвшүүлээд явж байгаа байдлаас маань бидний сул дорой төрх илүү тод харагдаж байна л даа.
-Одоо тод харуулж байна шүү дээ.
-Аймшигтай том ухралт шүү дээ.
-Ямар их хойшоо ухарч байна aа. Дэндүү их ухарч байна шүү дээ. Ийм учраас энэ хүмүүсийн бухимдал их байна.
-Ядаж сансрын нисэгчээ дэвшүүлэхгүй дээ.
-Үгүй харин тэгдэг байгаа даа. Ядаж энэ алаг дэлхийг дээрээс нь харж юм бодож үзсэн хүн шүү дээ. Ерөнхийдөө тэр намд чинь хуучны сэхээтний үлдэгдлүүд зөндөө байгаа шүү дээ. С.Баяр нь байна. Тэр Миеэгомбын Энхболд ч байсан яадаг юм бэ.
-Тийм шүү. Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, Д.Дэмбэрэл, Сү.Батболд гээд олон хүн байна.
-Тийм шүү дээ. Ядаж шадар сайд байсан М.Энхболд яасан юм. Сайд байсан, гадаадад элчин сайд байсан, юм үзэж нүд тайлсан тийм хүмүүсийг л дэвшүүлэх хэрэгтэй шүү дээ. Намын даргаа одоо яаж байгаа юм. Энд ойлгогдох юм байна уу. Бүр болиод ерөнхий нарийн бичгийн даргаа дэвшүүл л дээ.Улс төрийн нам юм бол. Болдогсон бол, хүнээр бол энэ нам ёстой нэг сүмд очоод нэг, хоёр жил ном уншуулаад, бясалгал хийгээд ариусаад эргэж ирэхээр болчихлоо шүү дээ. Ариусч, цэвэрлэгдэж чадахгүй юм бол Монголын ард түмэн ерөнхийдөө Ардын нам гэдэг энэ намаас нүүрээ буруулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй гэвэл эд нарыг хүмүүжүүлж авах хэрэгтэй, хүн болгож авах хэрэгтэй. Ардын нам бол одоо зүгээр сахилгагүй хулгиан залуу болчихлоо шүү дээ. Хэлбэрийн хувьд ч гэсэн хачин марзан залуучуудыг цуглуулж хөөрцөглөөд л, тэд нарынх нь мунхаг байгааг ээ. Тэр яриа энэ тэр гэж авах юм байхгүй. Юм болгоны үнэтэй цайтайг нь авч идэж, булааж хэрэглэчихээд, толгой нь хов хоосон.
-Ингэхэд МАХН гэдэг тэр намыг та дэргэдээс нь бас нэлээд ажигласан байх. Улс төрийн хүчин болж төлөвших магадлал, бололцоо байна уу?
-Хувьсгалт нам чинь Н.Энхбаярын л хувийн нам биз дээ. Н.Энхбаярын нам буцаад тэр Ардын нам руугаа очих хэрэгтэй шүү дээ. Тэрэнтэйгээ одоо нийлэх хэрэгтэй .
-Бас ингээд л улс төрийг хутгаад байж болохгүй л дээ. Хаялага нь Монгол Төрийг л самраад байгааг хаа хаанаа бодмоор л харагддаг.
-Яах юм бэ, ингэж. Одоо утгагүй шүү дээ. Юу ч чадахгүй байж Засгийн газарт орж давхиад л. Утгагүйтээд л. Тэдний нам ингэж болохгүй шүү дээ. Нэг тийм үлгэр байдаг юм. Нэг муу нөхрийн тухай үлгэр л дээ. Яадаг вэ гэхээр, өөрөө чадахгүй болохоороо бусад хүнийг нураадаг. Нэгэнт би чадахгүй байгаа юм чинь, нэгэнт миний ажил бүтээгүй юм чинь эд нарыг устгаад өгнө өө гээд амар заяа үзүүлдэггүй нэг нөхрийн тухай үлгэр байдаг. Тэр л харагдаад байгаа юм. Нэгэнт л би Ерөнхийлөгч болж чадахгүй юм болбол эд нар яаж ч зодолдсон яадаг юм. Ер нь энэ муу Монгол орон яасан ч яадаг юм гэж бид нарыг хохироож, тэр хохироолтоос ханамж авч байна шүү дээ. Монголын ард түмнийг хохироож, бидний амьдрал улам л хохирч, улам хямралд орж, хоорондоо муудаж, зөрчилдөж муу муухайгаа дэлгэрүүлж л байвал тэр хүн ханамж авч байна. Юм чинь нэг буруу эргэчихээр л ингэдэг байхгүй юу. Одоо бид бага байхад яадаг байснаа мэднэ шүү дээ. Нэг тийм дөрөө олохгүй ааштай дүү нар байдаг ш дээ. Сайхан даалуу тоглож байгаад хожигдчихоороо бид нарын тоглож байсан даалууг гүйж ирээд цацаад хаячихдаг. Нэгэнт л би эд нартай тоглохгүй юм чинь эд нар ч битгий тоглог гээд тоглоомыг юу ч үгүй шороотой хутгаад хаячихдаг ийм нэг нөхдүүд байдаг шүү дээ. Яг тэрэн шиг байгаа биз дээ. Нэгэнт л би энэ улс төрд орж ирж чадахгүй юм чинь энэ муу улс төрийг би ёстой зүгээр хуйхлаад хаячихъя, хохь нь. Монголын ард түмнийг яахыг нь харъя гээд шүдээ хавираад хараагаад хэвтээд байдаг. Яахаараа монголын төрд гурвын гурван өндөрлөг албыг нь хашиж туйлж явсан ийм хүн ард түмэндээ ийм муухай хүйтэн цэвдэг байдаг юм бэ. Бид үнэхээр их гайхдаг байхгүй юу. Ард түмэндээ хорсчихсон. Ард түмэндээ үхэн үхтэлээ хайртай байсаар байгаад үхэх ёстой байхгүй юу, мань эр бол. Энэ нөхөр чинь өөрийгөө хувь хүн гэж бодож болохгүй биз дээ. Би ард түмний хүү, ард түмэнтэйгээ хамт үхнэ гэж бодох ёстой байхгүй юу .Тийм биш байна шүү дээ. Энэ хийж байгаа үйлдлүүдийг нь харахад. Нэг Арвиндаж, нэг намыг нь самраад л, нэг Бат-Эрдэнэдэж, нөгөө намыг нь самраад л. Ил далд бөөн явуулга хийгээд л. Яаж ингэж улс орондоо өширхөж болдог юм бол.
-Бид эх орондоо хайргүйдээ, бусдын мууг үзэх гэсэндээ ингэж ярьж тэмцэж байгаа улсууд биш биз дээ. Заримдаа бүр гайхширлаасаа болоод шууд зогсчих юм.
-Харин тийм ээ. Бат-Эрдэнэ бол монголын үнэртэй хүн ч гэх шиг. Бид тэгээд ямар үнэртэй юм. Би эх орондоо хайргүй юм уу. Та нар бас хайргүй юм уу. Би чинь хайртай учраас л энэ төр улсыг шүүмжилж, ном бичиж, ярьж хэлж тэмцэж яваа биз дээ. Ямар ч хор найруулахгүйгээр, ямар ч эх орноо самарсан муухай сэдэл санаа өвөрлөхгүйгээр, өөрийнхөөрөө тэмцэж яваа биз дээ.
-Алдаагаа хуучин гуталтайгаа тайлж хаяад л цаашаа явъя гэж та Н.Энхбаярт санал тавьсан юм байна шүү дээ, ер нь.
-Одоо ерөөсөө урагшаагаа л явъя. Алдсан уу, алдсан. Одоо тэрэнтэйгээ зууралдаад юу хийх вэ. Засч залруулъя, айл гэр ч гэсэн тийм шүү дээ. Бид одоо хоорондоо зөрчилдөөд, хэрэлдээд л ингээд суугаад байвал суугаад л байна шүү дээ. Одоо больё, маргааш өглөөнөөс бүгдээрээ тэврэлдэж, уйлалдаж, үнсэлцэж аваад тэгээд л ажилдаа орох ёстой байхгүй юу. Монгол орон өнөөдөр яг тэгэх ёстой. Гэтэл тэгж чадахгүй байна шүү дээ. Н.Энхбаяр гэдэг хүн бол хэзээ ч ийм алхам хийж чадахгүй хүн юм билээ. Ерөөсөө дотоод чанар нь эвдрэлцүүлэх, хагалах, хуваах, биеэ өмөөрөх. Үнэхээр ойлгохгүй юм билээ. Тэр хүн өөрийнхөө дотрыг, мөн чанараа, зүрхээ угаах хэрэгтэй. Ерөөсөө монгол оронд их угаалга хэрэгтэй байна. Хүн чанарын, ёс суртахууны том угаалга хэрэгтэй болжээ. Ерөнхийдөө яг л одоо соёлын урсгал явагдах гээд байна шүү дээ. Монгол оронд ийм хувьсгал явагдаагүй байхгүй юу. Яг жинхэнэ утгаараа монгол хүний, монголчуудын өөрсдийнх нь хийх тэр хувьсал явагдаагүй шүү дээ. Ардын хувьсгал бол ерөнхийдөө оросууд залж удирдсан гаднаас удирдлагатай хувьсгал байсан. За, ардчилсан хувьсал бол гаднаас удирдлагатай ерөнхийдөө америкаас удирдлагатай, гаднаас маш их мөнгө орж ирж байж тэр хувьсгал явагдаж байсан. Үүнийг өнөөдөр нэг их нуугаад яахав. Тийм л түүхтэй. Монголчууд өөрсдөө бид дотроосоо хувьсгал огт хийгээгүй байхгүй юу. Сэтгэлээсээ, бүр амин зүрхнээсээ хувьсгал хийгээгүй байхгүй юу. Тэгэхээр одоо бид жинхэнэ соёлын хувьсгалыг хийх ёстой. Монгол хүнд маш их нөөц байдаг юм байна. Бүгдээрээ паг бичиг үсэггүй л байсан улсууд шүү дээ. Сурсан. Дараа нь социализмын үед тэр Москва энэ тэрд нь очоод юм сурцгаалаа. Ирээд хийж бүтээлээ. Чадсан шүү дээ бид. Бас муу муухайг нь хөдөлгөх юм бол бас муу муухайгийн нөөц ямар их байна. Ийм зүйлийг ч бид нар өнгөрсөн 20 жил хангалттай харлаа шүү дээ (инээв). Тэгэхээр одоо чин зүрхний хувьсгалаа хийх цаг болсон. Өөрсдөө хийх ёстой. Дараа нь уучлах, өршөөх, хамгийн сүүлд хайрлах. Тэр бүгдийгээ нэг хийж авах хэрэгтэй. Яг амин зүрхний тэр хувьсгал маань бидний соёлын хувьсгал, эрдэм боловсролын хувьсгал, ариуслын хувьсгал байх ёстой. Яагаад өөрсдөө, өөрсдөө гээд давтаад байна гэхээр бид чинь бас хүнээр заалгуулах дургүй хүмүүс шүү дээ. Тийм учраас одоо өөрсдөө хийх гээд байна шүү дээ. Өөрсдөө бид энэ хувьсгалынхаа автор нь болох ёстой байхгүй юу. Монголын хүүхдүүд өөрсдөө дотроосоо, өөрсдийнхөө толгойгоор, өөрсдийнхөө авьяас чадвараар, нөөц бололцоогоороо, өөрсдийнхөө сайн санаагаар хийх ёстой шүү. Монгол хүн чинь их тийм сайн санаатай шүү дээ. Монгол хүн бол дандаа л сайн санааны үүднээс аливааг хийдэг. Яваандаа тэр юм нь буруутаад явчихдаг л болохоос.
Энэ хүн бол Их Сургуулийн танхимд шавь нартаа лекц уншдаг хүн. Гэхдээ тэднийгээ хэзээ ч юунд ч ашиглаж байгаагүй. Учир нь түүнд Монголынхоо үр садаар, монголчуудаараа тоглох өчүүхэн ч санаа сэдэл байхгүй юм. Тэр монголчуудынхаа төлөө л өнөөдөр шатаж байгаа юм. Маргааш ч шатна. Ер нь үргэлж л ийм байх болов уу.
