Монгол ахуйгаас улам холдсоор буй охинтойгоо хамт хөдөө гарч наадам үзэв. Уг нь одооны хотын багачуул  хэр чадлаараа уламжлал ёс заншлаа дуурайх сэтгэл их байна. Муугүй шүү. Бүр бид­ний үеэс илүү монголжуу элэгтэй, дээл хувцас ч өмсөх гэх болж.

Даанч малын бараа цөө­хөн харсан хүүхдүүд маань амьдралын зарим хэв маягийг ерөөсөө ойлгохгүй юм. Тэгээд наадам дээр очоод барианд орж ирж байгаа хурд­­ны морийг, түүнийг уна­сан хүүхдийг хараад гайхаад л байсан.

Үзэгчид энд тэндээсээ гууглалдан "Ороолгоочээ, Ухай сайн ташуурд..." гэхийг сонсоод хачин их өрөвдсөн царай гаргав.

-Хөөрхий энэ амьтан үргэлж ингэж зодуулдаг уу? гэдэг байна шүү. Хожим нэгэн уяачтай хамт сууж байгаад тооцоо хийж үзсэн.  Их насны морийг 25 орчим километр зогсолтгүй сайн давхиулахын тулд сайн ташуур бэлдэж мянгаас доошгүй удаа ороол­гох шаардлага гарч байна. Мөн уг морь нь хурдан угшил­тай бол насан туршдаа нү­дүү­­рийн дор амьдрах хувь тавилантай болох нь. Нэг бодлын бид чинь хамгийн хайртай амьтнаа хамгийн их тамладаг болж таарлаа.  Буянт мал буруугүй тусмаа эзнээсээ зохих шангаа амсана.

Ноднин "Гачуурт" компани зуу гаран тооны сайн үүлд­рийн бяруу Францаас ачааны онгоцоор шууд авчирч ирсэн. Гадаад зөвлөх нь манай мал хариулагчтай уулзаад нэн тэргүүнд шилбүүр ташуурыг нь хурааж авчээ. Улмаар үхэртэй харьцахдаа хашгирч гууглах, хараал урсгахыг чанд­лан хориглосон байна. Энэ нь мах сүүний гарцанд нөлөө үзүүлэхээс гадна амьт­ны эрхийг хамгаалах олон улсын гэрээ конвенц, малын тухай хуулийг зөрчихгүй байх талаар тайлбарлажээ. Эр­чимж­­сэн мал аж ахуй, фер­мер хэлбэр бол малыг амьтан гэхээсээ илүү үйлдвэр бол­гочихдог. Ам руу нь бэлэн өвс чихээд цахилгаанаар сүүг нь соруулж авдаг технологи. Энэний дэргэд манай нүүд­лийн мал ахуй бол хагас зэрлэг амьтдын ертөнц. Эзэн мал хоёр жаргал зовлонгоо хуваалцах үе цөөнгүй гарна. Манай орон нутгийнхан "Хэ­дэн малынхаа буянаар өдий зэрэгтэй явна" гэж үргэлж ярьдаг. Гэтэл малчид бидэнд махаа хямдруулж тус бол­доггүй юмаа гэхэд буянт ма­лын­хаа төлөө ямар ч хариуц­лага хүлээхгүй байна. Эндээс нэг тийм өөдгүй зан үнэртээд байх болж. Малын тоо толгойг хэмжээгүй олш­руулж хоол­лох орчингүй буюу бэлчээр­гүй болгож орхилоо. Одоо Монголын нутаг дэвсгэр дээр 50 сая орчим амьтан хагас өлсгөлөнгийн байдал­тай амь­дарч байна. Энэ намар хэдэн боодол өвс бэлд­сэн үү, үгүй юу. Зуншлага сайхан болсон гээд гаргуунд нь хаяж, найрлаж наадамд­саар л. Сүүлийн жилүүдэд отор хийж байгаа нэрийн дор пин саравч ч бэлдэж базаа­хаа больсон. Малыг хариула­хын оронд харгалзан машин мото­цикль хөлөглөн хааш нь ч хөдөлгөхгүй нэг газар ээрч тарчлаан зовооно. Хулгайч, араатан, халдварт өвчинд нэрвэгдэж байхад эзэн сураг чимээгүй. Хаварт тэсч үлдэх ямааны сүүлчийн найдвар болох ноолуурыг нь яг тэр цагаар нь ширхэг ч үлдээлгүй хуу хаман дээрэмдэх боллоо. Энэ мэтчилэн амьтанлаг талаас нь харах юм бол Мон­гол мал бөөн эмгэнэлт дууль юм.



Нигүүлсэнгүй сэтгэлт, бурх­­ны шашинт ард түмэн маань амьд амьтан бүү хэл амьгүй уул хад, ус голыг хайрлан хамгаалах тал дээр санаа тавьдаг. Өнгөрсөн хавар гэхэд л Чингэлтэй хайр­­хан уулыг нийслэлийнхэн маань дархан цаазат болгож тахиж шүтэхээр хуульчлав. Ийм онгон дархан газар Мон­­голоор дүүрэн бий. Цаа­шид ч нийт нутгийн 30 орчим хувийг хамгаалалтандаа авах төлөвлөгөө явдаг. Гэтэл яагаад мал???

2000-аад оны үед малчид малаа хэдэн саяар нь бүр хотоор нь өлсөөж хөлдөөж алсан байдаг. Бүх бурууг зуд гээч эзэн биегүй юм руу чихэж, хотын биднүүс тэр зудыг нь үүсгэсэн аятай "тор­гууль" хүлээцгээсэн дээ. Мал­даа зориулж дүнзэн бай­шин барьж, нуруу нуруугаар нь өвс бэлддэг Хэнтийн буриа­дууд тухайн үед уг зудыг "...Байдаг л цас ш тэй" гэлцэж байсан юм даг.

Орчин үеийн малчид улам өртөг багатай амьдрах гэх болжээ. Зах зээлийн нийгэмд үйлдвэрлэл явуулахын тулд хөрөнгө оруулалт хийх, өрсөлдөх чадвараа нэмэхийн тулд мэдлэгт суурилах, ха­рил­цагчийн итгэлийг хүлээх зэрэг олон хүчин зүйлийг огт хайхар­даггүй. Аливаа бизнес амьдрал маань хүртэл байгаль нийгмийн өчнөөн харилцан уялдаа сүлжээнд холбогдоод байхад 1000 малтай Буянт нэгдэл тарсан тэр жилээс хойш хүний бараа цөөн харж зожигров. Тэрээр улсад сохор зоосны татвар төлдөггүй ба томоохон бэл­чээр нутгийг малаараа талх­лан ургамал биологийн тө­рөл зүйлийг устган, цагаан зээр, аргаль хонь зэрэг ан амьтныг амьдрах нөхцөлгүй болгож орхисон. Ингэсний үр дүнд түүний ахуй байдал дээшилсэн үү гэвэл үгүй. Үр хүүхдүүд нь энэ тамын амьд­ралаас залхан сургууль соёлын мөр хөөн хот орцгоо­сон. Нэг айлын өмчлөлд бай­гаа мянган мал тийм ч их хөрөнгө биш боловч бодь­галын хувьд мянган халуун амь насны хувь заяаг өөр дээрээ даана гэсэн үг. Тэжээвэр муур, нохойндоо яаж ханддаг билээ. Малыг нядалгаанд оруулах хүртлээ мөн л тийм зарчмаар хандах нь хүний ёс юм.

Хэрэв мал үг хэлдэг бол тэр ноосон малгай духдуул­сан тоодгортой тооцоо хийх юм мөн ч их гарах байх шүү.   

Хэрэв сэтгэл байвал энийг шийдэхэд тийм хэцүү биш. Нэгж малд оногдох бэлчээ­рийн даацыг тооцоолж гар­гаад л түүндээ тохирсон сүр­гийн бүтцээ бариад явчихна. Бэлчээр эрс хумигддаг хүйт­ний улиралд өлдөөхгүй, осгоох­­гүй гэсэн "Техник эдийн засгийн үндэслэл"-ийг нь гаргуулж авна. За тэр "зодож нүддэг" нь ч дүүрч. Өвөлжилтийн бэлтгэл энэ тэр гэсэн хуурай юм ярьж, бидний өмнөөс амьдарч байгаа мэт гуйж гувшихаа болимоорсон. Амьтанд хандах байгаль нийгмийн зохилт шаардлагыг хангаагүй бол мал маллахыг нь зогсоох хүртэл арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Угаасаа ч ийм олон улсын төрөл бүрийн хууль журам бий. Энэ тухай цаасан дээр хэдэн зуун стан­дарт журам бичиж гаргасан ч болно. Тэр болгоныг мөрдөж байгаа эсэхийг малчны хотонд очоод нүдээрээ ганц гүйлгэж харахад л ойлгомж­той ш дээ.

Хөдөөд арав хүрэхгүй сумдаас бусад аймаг сумдууд бултаараа зөвхөн нүүдлийн мал аж ахуй дээр тогтдог. Мал, малчин хоёрын цар­цанги амьдрал улс нийгмийн хөгжлийг бүхэлд нь чөдөрлөх хэмжээнд хүртэл нөлөөлөөд байгаа юм. Эрхэлсэн тодор­хой ажилгүй саявтар хөдөө­нөөс орж ирсэн зарим этгээ­дүүд үе, үе балмад хэрцгий гэмт хэрэг өдүүлдэг нь ч мөн л анхаарвал зохих сэдэв. Зүй ёсны шаардлага тавьж  жаа­хан чангалаад өгчихвөл уул ус маань хүн малын жар­галын эх орон болохсон доо.