Туул минь алга болжээ. Урин цаг ирэхээр би Туул голынхоо эргээр гүйдэг юм. Өглөө Их тэнгэрийн гүүрний дээд талд очтол Туул гол маань байдаггүй. Түүний урсдаг байсан газарт хоосон хайрга, чулуун сайр л харагдана. Туулаа хайсаар Богд уулын гурван ам дамжин өгсөөд ч олсонгүй.

Туул минь чи хаана байна? Туул гол хавартаа багас даг ч, мөс нь хайлахаар мэл тийн урсдаг байлаа. Эдүгээ харагдахгүй болсон нь юуг хэлнэ вэ? 1960-аад оны дундуур хүүхэд байхдаа Дунд голын усанд шумбаж, харин Туул голын өргөн, хүчтэй урсгалд орохоос айдаг байж билээ. Сэлбийн гол, Улиастайн гол урсаж, усанд орсон хүмүүс эрэг дээр нь амардаг байсан юм. Улаанбаатар хот өргөжихийн хэрээр голууд минь нэг нэгээрээ ширгэсээр хамгийн сүүлд Халх Монголын бэлгэ тэмдэг хатан Туул маань ширгэн алга болох цаг иржээ. 1990 ээд оны эхээр өвөрмонголчууд Улаанбаатараас ирсэн хүнээс чихэр аваад, хатан Туулын усаар хийсэн нандин эрдэнэ гээд бурхандаа залдаг юм байна гэж эрдэмтэн М.Зэнээ гуай ярьж билээ.



УНДНЫ УС ХАМГИЙН ҮНЭТЭЙ

Туул голын сав газар Монголын газар нутгийн гурван хувийг эзэлдэг боловч хүн амын талаас илүүг ундаалдаг. Түүнээс гадна 20 мянга гаруй үйлдвэр, аж ахуйн газрууд, 400 га усалгаатай газар тариалан, 330 мянган толгой мал сүрэг, гурван том цахилгаан станцын усны хэрэгцээг хангаж 350 мянган машиныг угааж байна.

Энэ хэрэгцээг хангахын тулд Улаанбаатар хот жилдээ 77 сая шоо метр усыг Туул голын сав газрын дорх нөөцнөөс татаж авдаг гэж Усны газраас мэдээлээд буй. Хэрэв бид ийм хурдаар хэрэглэж, Туул голоо энэ маягаар устган сүйтгэж буйгаа зогсоохгүй бол хэдхэн жилийн дараа ундны усгүй болох нь. Нэг литр цэвэр ус хэдхэн жилийн дараа 5000 төгрөг болно.

Туул гол алга болж байж л энэ тухай сануулж байна. Усны нөөцийн хомсдол эхэлж буйн гол шалтгаан нь голын эх болон эргийн ургамалан нөмрөгийн элэгдэл, ойн сангийн алдагдал юм. Туул голын эргийг дагаж ургасан бургасан шугуй үндсэндээ устаж дуусчээ. Уул уурхайн олборлолт явуулж хайрга, элсийг нь зөөхдөө хавь орчныг нь “амжилттайгаар” сөнөөв. Туул голын сав газрыг бүрэн бохирдуулав. Гэр хорооллын элэгдэлд орсон хөрс, шороон зам, баригдаж, засагдаж буй барилга, элс хайрганы карьер, блок-тоосгоны үйлдвэрийн тоос үерийн болон борооны усаар угаагдан Туул голд нийлж байна. Улаанбаатар хотоос жилд ил задгай, зам бараагүй хаягддаг сая шахам шоо метр ахуйн болон үйлдвэр, барилгын хог, хаягдал нь агаар, хөрс, усыг бохирдуулах гол эх үүсвэрийн нэг болж байгаа юм.

Энэ бүхнийг зохицуулах үндсэн үүрэгтэй Улаанбаатар хотын захиргаа төлөвлөлтөд тусгагдаагүй газар олгож, хууль бусаар газар ашиглалтыг өөгшүүлэн дэмжиж байгаа учраас усан хангамжийн эх үүсвэрийн онцгой болон энгийн хамгаалалтын бүс, эрүүл ахуйн бүсийн зааг ялгаа алга болж, Улаанбаатар хотын хүн амын ундны усны аюулгүй байдал алдагдаж байна.

ОДОО ЯАХ ВЭ?

Усны үнэ цэнийг бүрэн ойлгуулж, бодитойгоор үнэлэх ажлыг хийе. Бид усгүйгээр хэдэн цаг амьдарч чадах вэ? Яагаад амьдралын эх үүсвэр болсон усаа хайрлан хамгаалахгүй байна вэ? Саяхан Монголд айлчилсан дэлхийн хамгийн том хүнсний компани болох “Нестл” корпорацийн ТУЗ-ийн дарга Питер Брабек нэг литр цэвэр усыг үйлдвэрлэхэд 1.5, нэг литр жимсний усыг үйлдвэрлэхэд гурав, харин нэг литр шар айраг хийхэд зургаан литр цэвэр ус ашигладаг тухай ярьсан юм. Бусад бүх хүнсийг, түүний дотор усалгаатай газар тариалангийн ургацад усыг маш ихээр хэрэглэдэг ч бид усыг бүтээгдэхүүний үнэд оруулж тооцдоггүй ажээ.

Улаанбаатар хотод ундны усаар машин угаасан нь түүнийг уусантай адил буюу бараг үнэгүй. Хөгжсөн орнуудад ундны болон ахуйн хэрэглээний ус өндөр үнэтэй бөгөөд усыг 6-7 удаа эргүүлэн ашигласны дараа дахин цуглуулах боломжгүй, сүүлчийн хэрэгцээ нь байдаг.

Сингапур улс борооны усаа бүрэн ашиглаж чаддаг болжээ. Малайзаас ундны усаа авдаг тэд ус бол алтнаас үнэтэй гэдгийг сайн ойлгодог.

Өмнөд Африкт хүн бүр сард тодорхой хэмжээний усыг үнэ төлбөргүй хэрэглэж, түүнээс илүү хэрэглэснийгээ өндөр үнээр төлдөг аж.

Ундны усаар машин угаах, унднаас өөр зүйлд хэрэглэж, байгаа бүх газрын төлбөрийг нэмэх, эсвэл бүх усаа цуглуулан цэвэрлэх төхөөрөмж тавихыг шаардах цаг болжээ. Ундны усыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар хэрэглэхэд ч ийм шаардлага тавих цаг ирээд байна. Нүүлгэх гэж хоосон үгээр сүржигнэхийн оронд ашигласан усны төлбөрөө нэмэх, бас ашигласны дараа бохирдлоос нь хамаараад дахин хураамж авах нь зөв юм.

Мөн Туул голын сав газарт барьсан орон сууцнаас үл хөдлөх хөрөнгийн татварыг энгийн газраас өндөр үнээр тогтоох шаардлагатай болж байна. Түүнчлэн голын сав газраас авч ашиглаж буй барилга, үйлдвэрлэлийн бүх материалаас тусгай татвар авах шаардлагатай байна.

Уул уурхайн компаниудыг усны хэрэглээг ч гэсэн анх татсан буюу дахин ашигласан гэдгээр нь ялгаатай төлбөр тогтоох нь зүйтэй.

Улаанбаатарчууд аа Туул байхгүй бол бид яаж амьдрах юм бэ? Хэрэв энэ арга хэмжээг авахгүй бол саяын Германаас авчирсан 14 минж тарвага болно шүү дээ. Би жилийн өмнө “Хаягдсан Туул” гэж бичиж байсан бөгөөд энэ нийтлэлийнхээ төгсгөлийн үгийг давтан хэлмээр байна. “Загасыг барьсан ч дуугардаггүй, өвчсөн ч дуугардаггүй, шарсан ч дуу гардаггүй ганц амьтан гэдэг. Улаанбаатарчууд аа, та бид арай ч загас болчихоогүй биз дээ. Энэ хотын иргэдийн ашиг сонирхлыг уландаа гишгэж, бидний хөрөнгийг дур мэдэн бусниулж, Туул голыг маань цаазалж байгаа хэдхэн этгээдтэй хариуцлага тооцож, улмаар хотынхоо даргыг иргэдээсээ шууд сонгодог болох цаг ирээгүй гэж үү?”