Орон сууц гэдэг нь "паартай байшин, паалантай жорлон"-г хэ­лээд байх шиг байгаа юм. Түүнээс орон сууцгүй монгол айл гэж хаа байхав дээ. Өвөлдөө хасах 50 хэм хүртэл хүйтэрдэг энэ оронд орох оронгүй бол осгож үхнэ биз дээ. Траншейний хэдэн нөхдөөс бусдад өөрийн гэсэн орон байр бий. Залуус ажил, сургууль, цэцэрлэгтээ ойртохын тулд түрээсийн байр хөлсөлдөг. Энэ нь дэлхийн бүх хотуудын жишиг амьдрал. Өнгөр­сөн, одоо, ирээдүй гурван цагийн бүх орлого цементлэсэн дөрвөн хана бүхий үхмэл хөрөнгө бол­чихоор цааш яаж амьдрах болж байна. Ажил хийж амьдарч байгаа төрийн болон хувийн хэвшлийнхэн  гэр орондоо шөнийн бор хоногтоо л очдог болохоор манайхаас бусад газрын хотод амьдрагсад эхлээд ажилдаа ойр нөхцөлийг чухалчил­даг. Өдөр цайгаа уух гээд хотын төвөөс Таван шар дахь орон сууц руугаа давхидаг гэр амьтай байлаа ч бүтэшгүй. Эсвэл орон сууцтай болчихоороо гэрээсээ гарахаа больж өдрийн турш зурагт үзэн оймс нэхээд суучихдаг юм уу.



Улаанбаатарт орж ирэгсдийн гурван үеийнхний мөрөөдөл нь энэхүү орон сууц гэгч юм. Хуучин цагт бол хотод хоёр өрөө байртай болчихвол амьдралын дээд туйл­даа хүрчихэж байгаа нь тэр. Одоо­ны чиг хандлага бол түр амьдрах байр тэгж байгаад амьдрал болом­жийн болоод ирвэл нэгмөсөн хаус­тай болоод авах тийм л бодол өрхийн тэргүүнд яваа. Энэ үнэн үү?. Эсвэл би амьдралаас тасарсан юм бичээд байна уу?

Үе үеийн хүмүүсийн мөрөөдөл дээр улстөрчид тоглолт хийн "100000 айлын орон сууц" гэдэг синд­ромыг бий болгон айлын эхнэрийг нойртой хонуулахаа болиуллаа. Одоо дээр нь нэмээд зургаахан хувийн хүүтэй хямдхан байр. Тэр нэг юмнаас нь хоцор­чихвол хэзээ ч Баян хошууны эцсээс хотын төв рүү нүүхээсээ өнгөрч балрах гээд бай­даг. Нүүрс­ний үнс угаартай ноцол­дохгүй, өдөр болгон усанд ордог дулаан байранд  амьдрахыг бодол­гүй яахав. Энэний төлөө нүдээ ухаад өгөхөөс ч буцахгүй мөрөөдөл дээр нь өнөөдрийн улс төр, сонгууль тоглолтоо хийж бай­на. (АН, МАН хоёулаа шүү).

За тэгвэл орон сууцтай болчих боломж нээрэн байгаа юм уу гээд хөөцөлдөөд үзэхээр нэг л биш ээ. Явж явж төр засаг биш арилжааны хувийн банкууд л бүхнийг шийдэх юм байна. Банкныхан ажилтай амьдралтай хүнд л итгэж зээл өгнө. Тэгээд л гүйцээ. Нэгэнт ажил төрөл­тэй хоёулаа нийлээд сард саяас дээш мөнгө олчихдог юм бол заа­вал тэгж банкныханд шулуулан шулуулан ганц өмгөр өрөө авч элэнцгээ хийх юм. Барилгын ком­паниудын галзууруулсан үнэ дээр  банкны зургаан хувийн хүүтэй зээл нэмэгдчихээр шууд стресст оруулж байна. Барьцаа нэхэж байна. Нэхэлгүй яахав. Барилгын компа­нийн барих гэж байгаа болон бариад дутуу яваа байшингаар нь барьцаалж урьдчилсан мөнгө өгөх­гүй гэнэ. Аль ч банк тийм яхир байдаг. Тэрний оронд аав ээжийн­хээ байрны ордерийг аваад ир гэчихжээ. За больё чи минь. Түрүү­хэн ХЗХ-нд мөнгөө өсгөх гэж тавиад хашраачихсан. Одоо ямар нүүрээ­рээ гуйх юм. Авгай нөхөр хоёрын дунд ийм л хэрүүл явж байна. Орон сууцны зээлэнд найдах ганц л юм бий. Тэр нь тэнэг улстөрчид улс орныг дампууруулаад ирээдүйд төгрөг чихрийн цаас шиг болчих­вол ч хожоод хоцорно шүү. Гэвч одоо тэгээсэй хэмээн муу ёрлолтой биш дээ.

Нийслэл болон томоохон хот сууринг нэн даруй орон сууцжуулах тухай яриа анх гэр хорооллын утаанаас үүссэн юм. Гэр хороо­лолгүй байх нь "G" хорооллынхноос дутахгүй орон сууцныхан, эрх баригчдын ч эрх ашигт хамаатай асуудал. Эндээс уугих утаа хамгаа­лалтыг даван "Их Тэнгэр"-ийн аманд  хүртэл оччихож  байгаа юм чинь. Уг нь нүүрсний утаа үзэгдэх бараа нь аймаар болохоос энэ олон машины яндангийн утаанаас бага хортой эд л дээ. Тэгээд л гэр хорооллыг хотын төвөөсөө эхлэн шахах компанит ажил өрнөж гар­лаа. Социализмын үеийн "Аман хуур" кинон дээр гардаг шиг айлуу­дыг шууд газарт оруулаад хөөчих­дөг цаг өнгөрсөн. Хотын дарга Г.Мөнхбаяр энэ ажлын "шаварт унасан шарын эзэн" нь. Тэрээр айлуудын газрыг авч оронд нь мөнхийн мөрөөдөл орон сууц өгөхөөр амлалаа. Гуйлаа, үл ялиг сүрдүүлж ч үзсэн байх. Энэ "Зуун айл" хавиар овоо их газар чөлөө­лөөд авчихсан харагдсан. Ямар ч байсан яриад зүгээр суугаагүй эрх мэдлийнхээ хэмжээнд хангалттай сайн ажилласан. Газраа ганц өрөө байрнаас өгөөд нүүгээд явчихаж байгаа айлуудыг орон сууцтангууд гаднаа өрөвдөж байгаа ч дотроо бол ашгүй нэг далд орцгоолоо хэмээн баярлалдаж байна. Мөнх­баяр даргаа сайн байна хөөгөөд байгаарай. Болохгүй бол булаа­гаад хураагаад авсан ч яадгийм тээ.

Гэтэл УИХ-ын гишүүн байсан одоо дахиад өрсөлдөхөөр нэр дэвшүүлж буй Батын Батбаатар тэргүүтэй АН-ын нөхдүүд өөр байр суурь илэрхийлэх боллоо.

Тэр нь товчхондоо бол айлууд руу траншейний нүх ухаад дулаан, цэвэр бохир усны шугам тат­чихаач­ дээ. Өөрөөр хэлбэл дэд бүтцийг нь хангаад өг. Тэгээд өгөхөөр айлууд тус тусдаа нүүрс түлэхээ болино. Утаа байхгүй. Тэнд байгаа айлууд ихэнх нь ядаж нэг шавар тагзтай болохоос гэртэй нь цөөхөн. Тэдний гэрт халуун хүйтэн усны крант ба боловсон жорлон ороод ирлээ. Энэ л байхад "Дөчин мянгат"-ынхнаас ялгаагүй болчи­хож бай­гаа юм. Ингээд өгөхөөр газар жинхэнэ үнэд орж юун нэг өрөө байр. Харин ч хотын төвийн­хөн тийшээ хошуурцгааж байр  дээрээ машинаа гарааштай нь өгөөд хашааг чинь авъя гэцгээх болно. Хашааг нь авангуутаа ша­вар амбаа­рыг нь хог дээр аваачиж хаяад хоёр давхар хөөрхөн хаус барьчихалгүй яахав. Бас болоогүй тойроод арван алхам хөөрхөн эдлэн газартай. Тэгж чадаагүй нэг нь тэгж чадталаа амьдраад сууж л байна биз. Ямар ч асуудалгүй. Энэ бас их гоё санаа шүү.

Гэхдээ энэ ажиллагаанд Мөнх­баяр бас хэрэг болно. Түүнд хамаг муу нэрийг зүүж өгөөд ядаж тран­шей ухах газраа айлуудаас сал­гаад авах хэрэгтэй. Дараа нь яахав Мөнхбаяр гэгч этгээд хайран сай­хан ард түмнийг минь газраас нь салгачихсан байна шүү хэмээн бичимз.     

Төрөөс айлуудад орон сууц барьж өгөх гээд байгаа юм шиг төөрөгдүүлээд байна. Эсвэл маш хямдхан орон сууц зарах ч юм шиг. Төрийн хийж чадах ба хийх ёстой ажил бол иргэд рүү зам тавьж, дэд бүтэц татах ёстой. Энэ ажилдаа үргэлж хойрго хандсаар ирсэн байдаг. Захын хороололд зөвхөн цахилгааны утас татах гэж хичнээн жил болдог. Гэтэл дэд бүтцийн төсөв зөвшөөрөл бүтээд эхэлмэгц хэн нэг нь дундаас орж ирээд "Би орон сууцыг нь барьж өгөөд ашиг олъё" хэмээн улам түвэгтэй нүсэр ажиллагаа болгочихлоо. Сүүлдээ бүр томоохон мөнгө хүүлэгчдийн (далд эзэд нь эрх баригчид өөрсдөө нь ойлгомжтой) талд илэрхий үйлчилж дэд бүтцээсээ өмнө орон сууц нь баригдаж зөвхөн түүнд нөгөө хямд хүүтэй зээлүүд урсаж орлоо.

Хотод амьдрагсдын талаас илүү нь ямар нэгэн орлого бүхий ажилтай, багавтар газартай. Тэд­ний хажууд нь дулааны шугам хүрээд ирвэл бараг үнэгүй орон сууцанд орчихлоо л гэсэн үг. Тэгэх­гүй заавал газрыг нь булааж авч хаа ч юм нэг нөхрийн газар хөд­лөлтөд нураад уначихаар барьсан есөн давхар луу чихэх гээд байна. Цаана нь үлдэж байгаа газар ч үгүй, ажил ч үгүй нөхдүүдэд төр арилжааны банк хоёр байшин байтугай гэр ч барьж өгөхгүй нь тодорхой. Тэдэнд зориулж хямд түрээсийн бодлого бодвол зохимж­той.

Тэр булаацалдаад байгаа "нэг өрөө" байр гэдэг чинь ёстой хөгийн юм байна билээ.  Улс орон цаашид баян болж хөгжих цагт тийм бай­ранд оюутан ч тоож түрээслэхгүй. Улаанбаатар нүсэр болж, барууны хэв маягаар хөгжиж байна. Одоо хэдхэн жилийн дараа дундаж амьдралтай иргэд арван хэдэн давхар бүхий хороололд машинаа тавих ч газаргүй шавааралдан амьдрахаас залхана. Том хотууд манай энэ хорооллын барилгыг "Нийтийн байр" гэдэг. Тэгээд нийтийн байранд хулгай дээрэм есөн шидийн хэрэг гардаг гээд хүүхдээ ч тийш зүглүүлдэггүй юм билээ. Бид одоохондоо тэр нийтийн байр бүү хэл чүү чамай таван ханатай гэртэй байгаа учраас л олзлогдоод явна. Тийм л сайн засаглалтай, ард түмнээ бодсон улстөрчид юм бол гэр хороолол руу улсын төсвөөр дэд бүтэц барьчихгүй яасан юм. Тэгэ­хээр өөрсдөд нь ашиггүйгээр ба­рах­­гүй ард түмэн аймаар том үл хөдлөх хөрөнгөний эзэн болцгоож  олигархиудыг "диптаад"-д сон­гохоо больчихно.   

Монгол ба Улаанбаатар арал дээр байгаа биш газар хангалттай. Орон сууцны барилгыг дөрвөөс дээш давхарлаж барих шаардлага байхгүй. Хотын төв рүүгээ өндөр өндөр хороолол босгочихоод да­раа нь яаж тийшээгээ орох юм бэ?.

Орон сууц асуудал биш утаа нь харин асуудал байж магадгүй. Гэхдээ л энэ хоёр сэдэв бол давс нь аль эрт ихэдсэн шоу юм. Далимд нь хэдэн сэргэлэн гарууд жаал мөнгөжиж байх шив.