Ү цахилгаан станц шинээр барих тухай яриа гараад ирэв. Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд шат шатандаа бөөн юм болж байна. Энэ маш чухал сэдэв гэнэ. Гэтэл Монголоор дүүрэн чухалгүй юм алга. Сөргүүлээд газар тариалан, мал аж ахуй, Ардын хувьсгалын -90, НҮБ-ын 50 жилийн ой...

Хаа очиж ойрд тог тасрахаа байчихаад байгаа юм. Тийм бо­лоод ч тэр үү унтраалганы араас цахилгаан ургадаг аятай анзаа­рагддаггүй. Анзаарлаа гээд нарийн учрыг нь цахилгааны мончоор хүртэл мэдэхгүй юм чинь. Тэр бүү хэл жилийн жилд зун амарсан хойгуур байрны цахилгааны төл­бөр сэмээрхэн нэмчихсэн байдгийг хүртэл хэл ам хийлгүй орхицгоодог.

Уг нь бид тоггүйгээр юу ч бүтээж чадахгүйгээр барахгүй амьдарч чадахгүй болтлоо эрчим хүчтэй холбогдсон билээ. Тийм учраас энэ салбарын талаарх анхны мэдэгдэ­хүүнтэй болцгоох шаардлага урган гарч байна.

Саяхан "Эрчим хүчний диспет­черийн үндэсний төв" гэдэг газарт хагас өдөр ажиллалаа. Сонины сэт­гүүлч болоод уншигчдын хувьд уйтгартай сэдэв. Дээр нь ойлгохгүй юм алхам тутамд. Тэнд очиж эрээн цоохор тоо ширтэж байхаар нэг сайхан урлагийн хүнтэй ярилцлага хийсэн бол сонирхолтой байхгүй юу.

Тус компанийн гүйцэтгэх захи­рал С.Төмөрхүүтэй уулзаж "Өглөө­ний шуурхай" гэдэг дээр нь суус­наар энэ өдрийн сурвалжлага эхлэв. Өмнөх өдөр ялангуяа урьд шөнө юу болоод өнгөрөв гэдгээ хоорондоо мэдээлэл солилцож угсруулаад өнөө маргааш дахь Монголын эрчим хүчтэй холбоотой асуудлыг хэрхэн тохируулах та­лаар ийн өглөө бүр ярьцгаадаг аж. Үүгээрээ бусад төрийн албан хаагчдыг бодвол илүү бүтээлч ажил хэрэгч гэмээр юм уу даа.

Энэ байгууллагын сайн сайх­ныг сурталчлах гээгүй, ер нь эрчим хүчний талаарх ойлголт авах гэсэн учраа С.Төмөрхүү инженерт өмнө нь хэлсэн тул сурвалжлага үндсэн­дээ танин мэдэхүйн чиглэлээр өрнөсөн юм.

Их хэмжээний эрчим хүч үйлд­вэрлэх процесс нь ам алдвал буцааж болдоггүйтэй адил тэр чигтэй цаашаа шингэдэг их ярвиг­тай үйлдвэрлэл юм байна. Хүн төрөлхтөн цахилгааныг нээгээд удаж байгаа боловч өнөөдрийг хүртэл түүнийгээ саванд хадгалах талаар дорвитой алхам нээгээгүй. Их л сайндаа аккумляторт бага саг тог хураах төдийгөөр энэ сэдвийн орчин цагийн дэвшил хязгаар­лагдана. Мөн түүнээс гадна утас­гүйгээр тээвэрлэх арга олдсонгүй өнөөдрийг хүрлээ. Цаашид Эйнш­тэний харьцангуй онолыг  өөрчил­дөггүй юм бол эрчим хүчийг хадга­лах, тээвэрлэх тал дээр одоогийн­хоос илүү хувилбар бараг гарахгүй байх. Зөвхөн энэнээс болж дэлхий даяар хэрсэн өндөр хүчдэлийн шугам, тог цахилгааныг өдөр өдөрт нь зохицуулах ажиллагаа улам нүсэр болсоор байдаг аж. Тэгэхэд харилцаа холбооны систем, мэ­дээллийн хэрэгсэл энэ тэр ямар амархан цомхон болсныг бид харж байна. Дэлхий дээр эрчим хүчний хэрэгцээ, хэрэглээ нэмэгдэх тутамд түүнд зориулсан мангар том утас­ны мод, цахилгаан станц арзайтал босгоно.

Тэгэхээр их хэмжээний эрчим хүчийг болж өгвөл яг тааруулж өдөр цаг тутамд гаргаж байх асуудал бүх л газарт байдаг байх нь. Би гэртээ хэдийгээр тогоо хэмнэж чийдэнгээ унтраах нь надад л хэмнэлттэй болохоос цаагуураа бол гардаг юм гарснаараа гараад л өнгөрөх жишээний.

Монголд Улаанбаатар дахь II,III,IY Цахилгаан станц, Дархан, Эрдэнэтийн нийлээд таван том обьектоос нүүрс шатаан цахил­гаан үйлдвэрлэдэг. Тэднийг хооронд нь өндөр хүчдэлийн шу­гам татаж гаргасан тогоо байнга маневрлаж зохицуулж байдаг. Мэрэгжлийнхний хэллэгээр өнөө­дөр манай улс 770 орчим МГв чадал бүхий эрчим хүчний зах зээлтэй. Урьд шөнө гэхэд 440-тэй хоносон ба өчигдөр орой ажил тарах багцаанд 695 гэсэн тоонд оргил ачаалал нь заажээ. Хоно­гийн 24 цагт 255 орчим МГв-ыг  зохицуулах явдал гарсан байх нь. Тэр тоолонд деспетчерийн газраас станц руу "Одоо нүүрсээ нэмж галаа ахиухан түл. За одоо хэтэр­лээ шүү" гэх ухааны команд өгч суудаг юмуудаа. Манай хэрэг­лээний хоногийн доторх 300 МГв зөрүү аль болох бага байх тусам станцуудын насжилт, хэмнэлтэд сайн байдаг. Гэтэл Монголд Эр­дэнэтийн уурхай, Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэр хоёроос өөр томоо­хон тогтвортой цахилгаан хэрэглэгч байхгүй тул шөнө нь баахан илүү тог үйлдвэрлээд өдөр оройн цагаар ачааллаа дийлэхгүй бажгадах явдал байнга гарна. Уг нь шөнө бага галлачихмаар байгаа биз. Тэгтэл станц өөрөө тог гарга­хын ялдамд энэ олон барилгуудыг дулаанаар хангах "паар"-ны асуу­дал хамт байгаа. Тэгээд илүүдэл тогоо Буриад руу шингээх, ачаа­лалтай үедээ тэндээс татах эрчим хүчний экспорт, импорт явагддаг. Шөнийн нэг цагийн тогны үнэ 46 төгрөг, өдрийнх 79 төг, оройн ачааллын үед бүр 134 төг болдог гурван тарифт тоолуур байдаг нь цахилгааныг эдийн засгийн аргаар зохицуулах гэсэн хөшүүрэг аж. Ер нь шөнө айлуудыг тен залгаад хоно, мөнгө авахгүй гэсэн ч боло­хоор юм билээ.

Өнөөдөр 331 сум төвийн нэгд­сэн эрчим хүчинд холбогдоод яваа. Тэр олон сум бүгдээрээ нийлээд ердөө 30 гаран МГв ца­хил­гааны хэрэглээтэй. Дундаж аймгийн төв бол ойролцоогоор 5-6 МГв хэрэглэнэ. Харин тийшээ татсан өндөр хүчдэлийн шугам, зохицуулалт, ажилтны орон тоо, засвар үйлчилгээ энэ тэр бол талийж өгнө дөө. Ёстой л 300 жилийн дараа ашгаа өгөх үү үгүй юу. Өндөр хүчдэлийн шугамыг 220 км хол татаж цахилгаан хүргэх боломжтой байдаг. Замдаа гурван хувь нь сарниад алдагддаг. Гэтэл манайхан Хөвсгөлийн цаад сум хүртэл татаж орхисон. Уг нь ном ёсоор бол 220-иос хэтрэлгүй дараагийн ца­хилгаан станцтай залгагдах учиртай.

Манай эрчим хүч үйлдвэрлэлд цаг агаарын урьдчилсан мэдээ чухал юм байна. Байнга л хоорон­доо маргааш тэнгэр ямар байх нь вэ гэж малчид шиг сурцгаана. Тэдний олж мэдсэнээр ирэх 12 сард цас их орох гэнэ. Наана нь дулаан хэвээр үргэлжилнэ. Тэр дагуу нүүрс түлээгээ багцаалж байна лээ. Бас зун их халуу шатаад унавал хүмүүс одоо цагт сэрүү­цүүлэх төхөөрөмж асаадаг болсон. Энэ мэт хэрэглээг маш нарийн судалдаг ба шинээр ашиглалтад орж буй байгууламж бүрийн цахил­гааны хэрэглээг тооцоолцгооно. Зарим нь мэдэмхийрч худлаа тоо хэлэх бүрт энд буруу мэдээлэл ирэн тэр тоолонгоор үргүй зардал гаран улсын хайран нүүрс шатаж байх жишээтэй.

Эрчим хүчний салбар одоо баруун аймгаа, дээр нь говь дахь Оюутолгой, Таван толгойн том цахилгаан хэрэглэгчдийг нэгдсэн сүлжээнд холбох гэж байгаа. Тэгэ­хийн тулд хотоос Оюутолгой хүртэл өндөр хүчдэлийн шугам татах ба Өмнөговь ноднин тэс хөлдсөн шиг гамшиг тохиолдоход эндээс шууд зохицуулах боломж гарах юм бай­на. Манай том станцууд дэргэдээ нөөц турбинуудтай. Аваарын үед "Хүйтэн бэлтгэл" гэгддэг  тэрнийгээ асаагаад хэвийн ажиллуулахад наад зах нь зургаан цаг шаар­дагддаг. "Халуун бэлтгэл" гэх гал алдчихаагүй бэлэн байдалтай турбин ч мөн байлдааны бэлэн байдалд нурамлаад байж байх. Тэрнийгээ сэргээгээд ачааллыг нь нэмэхэд хоёр цагийн хугацаа орно. Амьдрал дээр хөхөө өвлийн хүй­тэнд ийм гамшиг бишгүй л то­хиолддог.  Харин Усан цахилгаан станц Эгийн гол дээр барьчихсан байсан бол асуудлыг ердөө таван минутад шийдэх хурд бүхий тийм амархан тог ихэсгэж багасгаж бол­дог салбар гэнэ шүү.

Дулааныг хот дотор ердөө 15 км урт зайд дамжуулах боломжтой. Манайхан IY станцын тэндээс Амгалангийн эцэс хүртэл тран­шейний шугам татчихсан. Хамгийн хол хэрэглэгч 26 км-ийн тэртээд халуун авч байна. Үйлдвэрт  бу­цалж байгаа ус ийм хол явах замдаа эрх биш хөрөх нь тодорхой. Тэр хэрээр бусдыгаа ч дааруулаад өөрсдөө ч олигтой дулаацсан юм­гүй өвөлждөгийн учир энд бий.  Улаан­баатарт бага оврын гучаад уурын зуух галладаг аж. Цаашид  ду­лааныг шийдэхэд их төвөгтэй болох нь.

"Тав"-ыг одоогийн "Хоёр" дээр өргөтгөн барих болсон. Тэглээ гээд хотын захын хороололд урт труба татаж дулаан түгээх боломж байх­гүй. Тэнд нь тохирсон уурын зуух л барих байх. "Тав"-ыг одоогийн тооцоогоор дөрвөн жил дотор барина. Энэ хугацаанд жилдээ 40-60 МГв-тээр өсөн нэмэгдэж байгаа манай хэрэглээг дөнгөж дараад дараагийн станц нэхэгдэх болов уу. Харин энд нэг асуудал тас мартагд­сан гэнэ. Шинээр барих "Тав" ашиглалтанд орох үед нь нүүрсээ яаж татах юм бол гэж байна. Бага­нуур, Говь-Сүмбэрээс зөөх нүүр­сийг вагоноор татах одоогийн даац хаанаа ч хүрэлцэхгүй. Бараг кон­вей­рээр тасралтгүй явагдах нүүрс­ний тэр их хэрэглээг хотын төв шахуу байрлалд оруулж ирнэ гэдэг том проблем. 

Монголд үйлдвэрлэх эрчим хүчний бараг далан хувийг нь IY станц дангаараа гаргах ба эндээс ноднин 87 сая ашиг олсныг нь "Хоёр", "Гурав", Дархан, Эрдэ­нэтийн бусад дөрвөн станц 86,6 саяын алдагдалтай гарсан гээд суутгагджээ. Гэхдээ эрчим хүчний улсын байгууллага ашиг орлого гэхээсээ улс төрийн бодлого зон­хилно. Бусад улс гүрнүүд ч бас тиймэрхүү. Гадаадын олон оронд өндөр өртөгтэй шугам төвөөс га­дагш татсан хэрнээ цахилгааныхаа үнийг хямдруулсан байдаг. Энэ нь алсуураа хэт төвлөрлийн ачаал­лыг жигдрүүлэх эдийн засгийн эцсийн үр ашигтай уягдсан. Ма­най хувьд цахилгаанжуулалтаар хө­дөөг хангах нь эртэдсэн ба нэгэнт хангасан бол тогны мөнгө нэхэх нэрийн хор юм билээ. Өөрөөр хэл­бэл одоогийн байнгын тогтой 331 сум нь 770 МГв-ийн ердөө 30 хүрэхгүйг нь хэрэглэж байгаа боло­хоор ямар юмных нь ашиг байх вэ дээ. Эрчим хүчний анхан шатны тог хураагч байцаагч нар хувьд гарсан болохоор "СӨХ" гэгчээр хэдэн нөхдүүд л айлуудаас мөнгө хурааж явдаг хэрэг. Иймэр­хүү л юм чадан ядан ойлголоо буруу бичсэн бай­вал засч зал­руулна биз. Бид эрчим хүчний "вант ертөнц" рүү илүү гүн орвол биз­несийн, эрх ашгийн гээд зөндөө олон "гоё гоё юм"-тай учрахаар юм билээ. Манай сэтгүүлч нар энэ салбарын тухай мэдлэгээ дээш­лүүлж, ямар учраас хамаг төсөв залгиж суудгийн учрыг за­далмаар байна.

Ү станц баригдах тухай дээд­сийн яриаг маш их анхаарах хэрэг­тэй. Маш чухал гэдгээс цаашгүй байж болохгүй. Энд асар том мөнгөний эрх нээгдэнэ. Санаа зовох гэхээр эндхийн хэдэн инже­нерээс өөр энэ салбарын тухай бусад нь юу ч мэдэхгүй байж бо­лохгүй. Мэдэх­гүйгээр далимдуулж яах ч гэж байгаа юм билээ.