Энэ жил Монгол оронд өрнө­сөн улс төр нийгмийн чухал үйл явдлуудын 90 жилийн ойнууд бол­но. Хамгийн том үйл явдал болох Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойн баяр наадам долдугаар сарын 11-нд болж 1024 бөх барилдах байх.


Ардчиллын буянаар бид түүхээ саяхнаас л үнэнээр нь мэддэг болоод байгаа. Яг үнэндээ дол­дугаар сарын 11-ний тэртээх он жилд Монголд ямар ч үйл явдал болоо­гүйг анх Баабар нийтэд зарласан байдаг. Мөн тэрээр өөр олон буруу зөрүү ойлголтыг засч залруулан бодит байдлыг дэлгэж тавьсан юм. Одоо Монголчуудын түүхийн тухай бодит үнэнийг Баабарын бичсэн "Монголчууд: Нүүдэл суудал" хэмээх Төрийн шагнал хүртсэн бүтээлээс иш татах болжээ. Өөрөөр хэлбэл энэ номоор чиг баримжаа хийн түүх шастиртаа хандаж байгааг мэргэжлийн түүх­чид буруутгаж чадахгүй байна. Энэ номноос өмнө хэвлэгдсэн түүхийн сурах бичгүүд, мөн бусад ном, кино жүжгүүд хүртэл үзэл сурталжсан коммунизмын захиалгаар хийгд­сэн болохоор дэгс зүйл ихтэй. Ер нь шуудхан хэлэхэд худлаа бичсэн шастираар иргэдийн тархийг угааж байсан үед хамрагдана.  

2011 онд тохиох олон тэмдэг­лэлт үйл явдлууд дотроос хамгийн эхнийх нь  магадгүй хамгийн чухалд тооцогдох ойн өдөр нь өнөө жи­лийн цагаан сарын шинийн нэгэн болоод байна. 1921 оны хоёрду­гаар сарын 3-нд Нийслэл хүрээг гамингаас бүрэн чөлөөлж, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарлаж, Богд хааныг хаан ширээнд нь эргүүлэн залжээ. Одоогоос яг 90 жилийн өмнөх тэр өдөр цагаан сарын шинийн нэгэн байсан нь бас сонин тохиолдол юм.

Тэр өвөл Хүрээнд байсан хята­дууд "цагаан сарыг улаан сар болгоно" хэмээн хүрзээ ирлэж байсан гэдэг яриа ч үүнийг баталж байгаа юм. Барон Унгерн өнгөр­сөн намар нь Хүрээ рүү довтлоод амжилт олоогүй ухарсан. Дараа нь тэсгим хүйтэн өвлөөр цагаан са­раас амжиж хоёр дахиа уулгалан дайрсан нь цэрэг дайны урлагт бол байж боломгүй эрсдэлтэй алхам хийжээ.

Одоогийн Улаанбаатар тэр цагт Хужирбулан, Маймаачин, Гандан, Богдын ордон гэх зэрэг хэд хэдэн хэсгээс бүрдсэн салангид суурин­гууд байжээ. Зүүн захын Хятад таун Маймаачин ба одоогийн Амгаланд гамингийн цэргийн хуаран байр­лаж байсан. Дайралт хийхийн урьд шөнө нь Резухины цэргүүд Туулын мөсийг гатлан цэргийн ангийн хажуугаар яваад Хүрээ рүү орчих­со­ныг Хятадын харуул мэдэлгүй ун­таж байгаад өнгөрүүлсэн гэдэг. Унтаа харуулын гай үүгээр зогс­сонгүй. Зүүн хойноос Уу булангаас ирсэн Бароны дивиз үүрээр ирэн­гүүтээ харуулыг бүрэлгээд казарм руу гранат шидлэн гаминг унтаа­гаар нь хөнөөжээ. Энэ тухай Ж.Нэр­гүй­н орчуулсан Бароны штабын дарга хийж явсан М.Торновс­кийн намтарт дэлгэрэн­гүй өгүүлдэг. Барон Унгерн хоёр гурван хэсэгт салан байлдаж бай­гаа цэргүүдийн хооронд тэр өдөр хэд хэдэн морь бахардуулан дав­хиж командалж байжээ. Заримдаа бүр гамин­гуу­дын дотор ч орчихсон давхиж явахад дайснууд нь мэл гайхан алмайран хоцордог байсан гэсэн. Тэрээр ер буудуулаагүй ба бууд­сан ч оногдохгүй байсан нь тун хачирхалтай. Энэ нь дайны онолд байж боломгүй эрсдэлтэй алхам юм байна л даа. Баронд алба хааж байсан Түвдийн тусгай хороо гэж байж. Тэд нар одоогийн "120 мян­гат" руу шууд довтолж Богдыг хорионоос суллан Зайсангаар дамжин Манзуширын хийд рүү оргуулах ажлыг амжилттай зохион байгуулжээ. "Төв аймгийн" Манзу­шир Хутагт Цэрэндорж гуай Богдыг гэртээ байлгасан ачийнхаа хариуд дахин тусгаар тогтносон Монголын анхны Ерөнхий сайд болсон.  Цэрэн­доржийн Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд хожим Ерөнхий сайд болцгоодог Жалханз хутагт Дам­дин­базар, Д.Бодоо, нөгөө Б.Цэрэн­дорж нараас гадна Хатанбаатар Магсаржав, Бишрэлт гүн Сундуй нар багтсан байдаг.

Хожим Бароныг баривчилдаг Сундуй гүн нь сонин намтартай. Чингэсийн алтан ургийнхнаас нэлээд холдсон удамтай гэлцэн ноёдууд Бишрэлт гүн хэргэмийг үе залгамжлуулахгүй гэдэг байсан боловч Богд эрдэм чадлыг нь үнэлээд шууд зарлиг гаргасан гэдэг. Тэрээр Орост Чойбалсан нарын хамт хүүхэд байхдаа дөрөв таван жил сурчихсан, оросоор ус цас шиг ярьдаг боловсролтой нэгэн тул Баронд тун хэрэгтэй байв.

Цагаан сарын шинийн нэгнээр Хүрээ гамингаас чөлөөлөгдөн баяр дээр баяр болон хөөрч байх тэр үед Хиагтад Оросын большевикууд Монголд хувьсгал экспортлох аж­лаа түргэвчилсэн. Тэд гамингаас гадна лам ноёд, Богдыг чинь хамт устгаад өгье тэгвэл цэрэг гаргана гэж хачин хачин болзол тулгаад  хөдөлж ядаад байсан большеви­кууд Сүхбаатар Чойбалсан нарын хүсэлтийг тэр дор нь зөвшөөрөн цэргээ гаргахаар болсон.

Монгол ардын туйлын хүсэл­тийг Барон түрүүлж очоод гүйцэл­дүүлсэнд улаан цэргүүд туйлын их хорсож, яаравчлахгүй бол байдал улам эвгүй болж мэдэхээр болжээ. Ийнхүү гуравдугаар сарын цэрэг улс төрийн ажиллагаа зун нь ар­дын журамт цэрэг нэг ч дайсангүй тайван болсон Хүрээнд орж ирсэн зэрэг үйл явдлаар хахсан 1921 он цааш хэрхэн үргэлжилсэн тухай түүхийг бид мэднэ.

Барон жанжин "Монголын нууц товчоо"-н дээр гардаг шиг шөнөдөө баахан түүдэг гал асааж маш олуулаа байгаа мэт харагдуулж гаминг айлгасан байгаа юм. 5000-аас наашгүй цэрэг ирлээ гэж айгаад генерал Го Сүньлин гэдэг нь цэргээ хаяад зугтаачихсан гэсэн. Үнэндээ 1500 орчим орос, монгол, түвд, татар, цахар, япон хүнээс бүрдсэн дивиз байсан аж.  Цөөхөн цэргүүд Хүрээг эзэлчихээд "Ура" хашги­раад давхилдаад байсан. Хэзээ их цэрэг нь орж ирэх юм бол гэж хүлээгээд байсан чинь нэг харсан Барон бүх дарга нартайгаа яваад өнгөрсөн гэж тэр үеийн дурсам­жинд тэмдэглэжээ.

Хүрээг чөлөөлснийг Богд хаан өндрөөр үнэлж Баронд үе улируу­лан залгамжлах хан зэрэг, чин ван цолны хамт хөхиүлжээ. Үүнийг илтгэсэн шар дээл, хүрэм, отго жинс, жолоо зэргийг олгосон бө­гөөд тэрээр насан эцэслэтлээ шар дээлнээсээ салаагүй мөн тэр дээ­лээ өмссөн чигээр цаазлуулсан байдаг.

90 жилийн өмнөх Улаанбаа­тарын тулалдаан нь зөвхөн нэг хотын төлөөх байлдаан биш XX зуунд дахин сэргэсэн Монголын түүх энэ өдрөөс эхэлсэн гэж ач холбогдол өгдөг юм билээ. Нийс­лэл Хүрээг гамингаас ангиж­руулсан нь асар том үйл явдлын дэргэд Хиагт дахь хилийн боомтын тулалдаан нь бараг жүжиг тоглосон шахуу үйл явдал гэдэг. Яахаараа хятадууд урагшаа Эрээн рүү биш хойшоо Сэлэнгэ рүү зугтаадаг. Тэнд большевикууд харахад байлд­сан юм шиг атлаа цаагуураа ивээлдээ аван нутаг руу нь хүргэж өгсөн. Гамингууд ч тэрнийгээ мэ­дээд галт тэрэгний буудал ойрх­ноор нь Хиагтыг зүглэсэн юм билээ.

Одоо манай төрийн ордонд Манзушир хутагт Цэрэндоржийн хөрөг Ерөнхий сайдуудын дунд байдаггүй, Нийслэл Хүрээг чө­лөөлс­ний өдрийг төр засаг бүү хэл хотын удирдлага ч дурсан сана­даггүй, Барон Унгернийг магтахаа байг зүхсэн чигээрээ, Богд тэр хоёрыг элдвээр доромжилсон урлагийн бүтээлүүдийг  хувьсгалын сэдэвтэй бүх л өдрүүдэд зориуд телевизээр нэвтрүүлсэн хэвээр л байх юм. Хуучин Ху намын үед түүх шастираа гэнэт өөрчлөхөд эвгүй байсан байх. Одоо бол хуучин нэрээ авсан Ардын намынхны жинхэнэ өөрчилж хэрэгжүүлэх ажил чинь мөн биз дээ.