Нийтийн он тооллын нэгэн он өнгөрлөө. Байдаг л жил, манай эриний өмнөх 1000 онд ч байсан, манай үеэс хойшоо 1000 жилийн дараа ч байх тийм л мөчлөг. Дэлхийн наранд хамгийн ойр даялах мөртлөө  хойд хагаст нь өвөл болдог тэр л байрлал.

Мөрөөрөө урсах он жилүүдэд сайхан ба муухай гэх нэрийг бид л өгдөг.

Хүмүүс өөрснөө сайхан муухай яваагаасаа, сайн ба муугаар төсөөлснөөсөө болоод жил гаригийг ээлтэй ээлгүйгээр нь дуудсаар ирсэн юм. Хоорондоо алалдаж алалдчихаад  тэр цаг үеэ дайн дажин авчирсан он жилүүд гэж нэрлэнэ. Өөрт хожоо гараагүй цагийг хоосон ядуугаар нь дуудна. Чи өчигдөр хожиж болсон юм, өнөөдөр тэр хожиж болно оо доо. Өчигдөр чиний ялах ээлж таарахад олон таван үггүй ингэх л учиртай юм шиг хүлээн авч байсан даа. Өнөөдөр өрсөлдөгчийн чинь ялах ээлж ирэхэд “ингэх ёсгүй” мэт юунд гасалдаг  нь юу билээ.

Төгс бус юм зөндөө. Бидний оршин буй сансар угаасаа тийм бүтэцтэй. Бидний үйлийн үрийн хэмжээ төгс орших болзолд хүрээгүй учраас зовлон-жаргал хэмээх хоёр талтай орчлонд төрсөн.  Гэхдээ ихэнхдээ “шударга бус”-ын тухай бидний төсөөлөл өөрөө шударга бус учраас тийм санагдаж байгаа юм. Уралдсан зуун чавганцын зөвхөн нэг нь л “шударга уралдаан боллоо” гэж бодно. Хоёрт орсон хөгшинд бариа яльгүй холдсон, эсвэл ойртсон гэх дургүйцэл үүснэ. Нарийн яривал үлдсэн 99-д нь  ядаж л “уралдааны зам зохисгүй” байсан талаархи гомдол үлдэнэ.

Бид насан туршдаа жаргал эрсээр, хайсаар дуусдаг. Өнгөрсөн хойно залуу байсан, хүүхэд байсан бүх юм жаргалтай санагдана. Өнгөрсөн хойно сайхан  байсан нь мэдэгдвэл юуных нь жаргал байх юм бэ. Янаг амрагийн явдал дуусаад олон жил болсны хойно оргазм нь болсон мэт бодогдвол ямар байх билээ.

Жаргалтай байна гэж бодох л өөрөө жаргал шүү дээ. Өглөө босоод тэнгэр харж “мөн сайхан өдөр болохнээ” гэж сэтгэл сайхан болох, зүгээр л инээмсэглээд зөрөх, баярлаж талархсан сэтгэл  нүдэнд дээр нь асах хүнд “Зүгээрээ хө, миний оронд чи байсан бол бас л ингэх л байсан шүү дээ” гэж хөөр дүүрэн хэлэх, хэдэн найзууд цуглаад ирэх зун цөмөөрөө тийшээ явцгаая гэж хөөрөлхөөд, үнэхээр л тэдэнтэйгээ орчлонгийн сайхныг үзэн нүд сэтгэл баясаж яваа мэт болоод ирэх, саяхан боссон барилгыг “Яасан сайхан байшин бэ” гэж бахдах, дэлгүүрт ороод “ Ямар гоё дэлгүүр вэ” гэж баясах...ердөө л энэ шүү дээ. Оройд нь хүршгүй аз жаргал гэж хаа байгаа юм бэ? Чамаар дүүрэн л байна шүү дээ.

Зовлонтой байна гэж бодох л зовлон шүү дээ. Зовлон гэдэг нь... өглөө босоод “Энэ тэнгэрийн байж байгаа царайг, өөдлөхгүй бололтой” хэмээн гонсойх,  аргагүйн эрхэнд хүнд юм өгчихөөд “Хайран хөрөнгө минь нохойн хоол боллоо доо, энэнээс ч эргүүлж авна ч гэж байхгүй дээ” хэмээн гол харлах,  инээсэн хүн хараад “үхсэндээ инээсэн юм бол, аягүй бол намайг дооглож байгаа даа” хэмээн уурсах, сайхан барилга хараад “хүмүүс ийм байшин бариад байхад миний байж байгааг” хэмээн гансрах, сайхан дэлгүүр хараад өөрөө тийм дэлгүүргүй гэж бодохоос үхмээр санагдах...ердөө л энэ шүү дээ. Зовлон гаднаас ирээд, хэн нэгэн чамд учруулаад байгаа нь хаана вэ?

Бахдан сайшааж байгаа юм болгоныг чинь чиний хүсэл мөрөөдөл юм байна гэж Бурхан ойлгоно. Чамд нэг л өдөр тэднийг бэлэглэх болно. Чи хүн баярлуулах дуртай юм чинь чамайг хаа хамаагүй хүн ирээд баярлуулах л болно. Хараад баярлаж байсан тэр барилга, нүдийг чинь мялааж байсан дэлгүүрийг бурхан чамд бэлэглэх л болно. Учир нь чи түүнд дуртай байсан юм.

Харин үзэн ядаж байсан юмыг чинь Бурхан чамаас ямагт зайлуулна. Чи өглөгт дургүй учраас хэн ч чамд өглөг өгөхгүй,  Чи сайхан барилгыг үзэн ядсан учраас чамд сайхан байшин хэзээ ч ногдохгүй. Чи баян хүнийг үзэн яддаг юм чинь чамайг хэзээ ч баян болгож “зовоохгүй” нь лав. Тансаг дэлгүүр үзээд чи зовлонд учирч байсан болохоор тэнгэр чинь чамайг улам зовоохгүйн тулд тийм дэлгүүртэй болох замыг ямагт тойруулна.

Муу хүн энд ч байна, тэнд ч байна хэмээн бид бухимддаг. Санаа нь бол “сайн  хүн болох миний  бие оршин байгаа хорвоод муу хүн байгаа нь зохисгүй” гэсэн гаргалгаа. Үнэхээр муу хүн байдаг нь үнээн, гэхдээ муу хүний тухай бид тодорхойлолт өөрөө төгс биш учраас илүү олон муу хүн  байгаа мэт харагддаг нь бас үнээн. Муу хүн оршин байгаад бүү бухимд. Тэр ондоо нэг муу хүнээ дарах гэж төрдөг юм. Дараа нь яах бол гэж үү? Өөр нэг муу хүн ирээд дараад өгдөг юм. Эргэн тойрноо хараарай, тийм л байгаа.

 Сайхан жил, муухай жил гэж угаасаа байхгүй. Чи яаж хүлээж авч байгаагаас л болж байгаа юм. Чи бусдын юмыг зүгээр авч болно гэж боддог төдийгүй авдаг бол  нэг л өдөр чиний юмыг бусад хүмүүс зүгээр авах л болно, харин тэр өдөр уйлахгүй байх чухалтай.

Амьдралын агшин бүрээ жаргал болго. Нэрсний үрээр чацаргана тарьдаггүй. Зовлонгийн үрээс жаргал ургахгүй. Жаргалын үрээс л жаргал төрнө. Улам жаргахын тулд, үрийн үрд жаргахын тулд одооноос жарга. Жаргалын үрийг хаанаас ч битгий хай, чамаар дүүрэн.  “Ямар нэгэн зүйл хаа ч байхгүй бол тэр зөвхөн чамд л байгаа гэсэн үг” хэмээн гэгээн мэргэд сургасан юм. Чиний жаргалыг хэнч булаахгүй, хэнч хороохгүй. Хүний зовлонг булааж болдогүй яа даа. Түүн шиг аз жаргалыг ч бас булаах аргагүй. Аз жаргал нь булаагдашгүй болохыг Гэгээрэх хэмээн буддистууд хэлдэг.

Энэ зуур бидний сэтгэлд  хорвоог орхин одсон сайн сайхан хүмүүс минь санаанд бууж байгаа. Хагацал хэцүү, учирч баяссны маань нөгөө тал нь юм шүү гэж ухааран бодлоо ч хэцүү. Зуурдын сансарын үндсэн дүрэм нь төрлөө орхих. Амьд бүгд түүний дотор Гэгээрсэн Буддагийн ээж ч, Шагжаамунь ч өөрөө үүнийг туулсан гэдгийг бодлоо ч хэцүү.

  Гэхдээ тэд маань энэ удаагийн өвчин зовлонтой, түвэгтэй, магадгүй жаахан буруу эхэлсэн байж болох амьдралаа орхин дахин шинээр эхлэхээр явсан юм.  Баяр хөөр дүүрэн хорвоод хөгшин байдлаар  хэт удаан явах нь тээртэй санагдаад, хүүхэд болж, дэгж дэрвэмээр санагдсан байж мэднэ. Тэд чамд туслах, чамайг хайрлах илүү боломжтой төрөл олох гэж явсан ч байж болно. Бид энэ орчлонд  хэн хэнээ танихгүй мэдэхгүй төрөөд бие биенээ олж хайрлан, эцэг эхээс ч дутахгүй халамжаар бие бие өлгийдсээр хорвоог үддэг тавиланг бодохуйяа хаана зангидсан хайр энэрлийн үр хөврөл, хэзээ тавьсан тангарагийн биелэл билээ хэмээн бодогдохгүй байна гэж үү?

Орхин одсон сайн сайхан хүмүүс маань дүрсгүй жаахан хүүхдийн дүрээр, эсвэл цаанаа л нэг сэтгэлд сайхан санагдах танил, андын төрлөөр бидэнтэй үргэлж л  уулзан учирч яваа.  Бид харин таньдаггүй юм. Огт танихгүй мөртлөө үгийг нь сонсоод л баймаар, бүр дагаад явчихмаар, хамаг байдаг юмаа бэлэглээд баймаар хүн зөндөө л таардаг шүү дээ.

Тиймч учраас Бурхан Будда “ урьд өмнөх тоолшгүй олон төрөлдөө бид цөм хань ижил, ах дүүс, эх үр болж явсан барилдлагатай. Хүн бүрийг чи садан төрлөө гэж бодон хайрлаж бай” хэмээн учирласан билээ. Ойр дотныхноо хайрла, тэд урьд урьдын сайхан хайраа үргэлжлүүлэх гэж учирсан юм. Огт танихгүй хүмүүсийг ч хайрла,  бид бие биедээ хайртай явснаа санахгүй л байгаа юм.

Хорвоо үргэлж сайхан байсан. Галаар буцалж, галав юүлж байхдаа ч тэр. Үлэг гүрвэлийн сүүлчийн өдөр нь сүүн тэжээлтний эхний өдөр байсан юм шүү.

Энэ хорвоод төрсөн жил ч сайхан. Ээлжээ дуусгасан нэг нь хэл амгүй буцсан байсан юм. Энэ хорвоогоос явах жил  ч сайхан, ээлж нь ирсэн хэн нэгэнд зай чөлөө нь үлдэх юм.