Анхны элчин сайдын яам, анхны гадаад паспорт, анхны консул
Монгол Улсад орчин цагийн Дипломат алба байгуулагдсаны 100 жилийн ой 2011 оны 12 дугаар сарын 29-нд тохионо.
Монгол Улсад орчин цагийн Дипломат алба байгуулагдсаны 100 жилийн ой 2011 оны 12 дугаар сарын 29-нд тохионо. Тусгаар тогтнолоо сэргээсэн гэдгээр “1911” оноор авч хэвшсэн нь ГХЯ-ныхны хувьд маш зөв, ухаалаг алхам, гэтэл зэвсэгт хүчний ойг 1921 оноор, Санхүүгийн албаны ойг 1921 оноор гэхчлэн бүтэн 10 жилийг орхигдуулсан нь түүхийн харалган бодлого гэж дүгнэхэд хилсдэл болохгүй.
Учир нь 1911 онд Богд хаант Монгол Улс байгуулагдахдаа Гадаад, Дотоод, Цэрэг, Сангийн, Шүүх гэсэн 5 яамыг байгуулсан ба “1911.12.29” бол яалт ч түүхэн эхлэл нь. Ой тэмдэглэх энэ гажиг засагдах биз гэж найдаад ГХЯ байгуулагдсан түүхэн замналын зарим хэсгээс хэсэглэн толилуулъя.
. . . Монгол Улсын Ардын Засгийн газар Зөвлөлийн засагт Орос улстай 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-нд байгуулсан Найрамдлын Гэрээний дөрөв, тавдугаар зүйлийг үндэслэн өөрийн улсын Бүрэн эрхт Элчин төлөөлөгчийг Москва хотноо томилон суулгах талаар ихээхэн анхаарал тавьж, Олноо өргөгдсөний 12 дугаар оны цагаан сарын 28 буюу 1922 оны 2 дугаар сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцээд Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайд Д.Бодоог Бүрэн эрх барих Элчин төлөөлөгчөөр Москвад томилох шийдвэр анхлан гаргажээ. Тэр үед РСФСР-тай хэлэлцээ хийхээр Москвад очоод байсан Монголын төлөөлөгчдөөс ийм хүсэлт Засгийн газарт ирүүлсэн байжээ. Гэвч Д.Бодоо бие өвчтэй хэмээн чөлөө гуйсан учир Засгийн газрын мөн оны 3 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуралдаанаар энэ тухай хэлэлцээд оронд нь Цэргийн явдлын яамны дэд сайд Хатанбаатар дархан ван Магсаржавыг тохоон тохимилж, 3 дугаар сарын 17-ны өдрийн хуралдаанаар Москва дахь ЭСЯ-ны орон тоог 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй баталж өгчээ. Х.Магсаржав аанай л бие өвчтэй гэж мөн чөлөө гуйжээ. Ингээд 3 дугаар сарын 29-ний хурлаар мэйрэн Жамсрангийн Давааг Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Сангийн яамны дэд сайд Н.Жадамбааг зөвлөх түшмэлээр томилоод шалтгаан зааж, чөлөө мэдүүлж хэрхэвч үл болно гэсэн заалт гаргажээ. Ингэж түшээ гүн Ж.Даваа Монгол улсаас РСФСР-д суух анхны Элчин сайд болсон бөгөөд түүний Итгэмжлэх жуух бичигт ГЯЯ-ны сайд хичээнгүй гүн Б.Цэрэндорж (Д.Бодоо 1922 оны 1 дүгээр сарын 7-нд өөрийн хүсэлтээр Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайдаас чөлөөлөгдөж, Ерөнхий сайдаар Жалханз хутагт С.Дамдинбазар томилогдсон) 4 дүгээр сарын 24-ний өдөр гарын үсэг зурж ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссар Г.В.Чичеринд илгээсэн байна. Элчин Ж.Даваа 1922 оны 5 дугаар сарын 22-нд Москва хотноо хүрэлцэн очжээ. Ирсэн даруйдаа гүн Ж.Даваа албан хаагчдынхаа хамт Москвад хүрэлцэн ирснээ Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газарт (ГХЯ) мэдэгджээ. Орос улсын Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газрын түшмэл нь Монголын элчин сайдын ирэх хугацааг урьдчилан мэдээгүйн улмаас хожимдсонд уучлал илэрхийлэж, төлөөлөгчдийг цахилгаан тэргэнд суулган тусгай бэлтгэсэн байранд буулгасан ажээ. Дараагийн өдөр Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газрын Алс дорнодын хэлтсийн дарга С.И.Духовский, мөн яамны хамаарсан комиссар Л.М.Карахан нар тэднийг хүлээн авч уулзжээ. Элчин сайд Ж.Даваа Ардын Ззасгийн газраас илгээсэн бичгийг Л.М.Караханд барьж Засгийн газрынхаа өмнөөс найрамдлын үг хэлж, Монгол орны дотоод байдлын талаар товч танилцуулан харилцан ярилцсан байна. Ардын эрхт Монгол Улсын анхны элчин, түшээ гүн Ж.Даваа 1922 оны 6 дугаар сарын 2-нд ЗСБНХОУ-ын Бүх Оросын Төвийн Гүйцэтгэх Хорооны дарга М.И.Калининд Итгэмжлэх жуух бичгээ барьж, дараа нь М.И.Калинин, хорооны бусад гишүүд, нарийн бичгийн дарга зэрэг өндөр албаны хүмүүс хүлээн авч уулзжээ. Уулзалтад Элчингийн нарийн бичгийн дарга Н.Жадамбаа, ардын хувьсгалт цэргийн дэд жанжин Х.Чойбалсан, ардын хувьсгалт цэргийн штабын дарга В.А.Хува нар оролцжээ.
. . . Улсын анхдугаар Их Хуралд ГЯЯ-ны сайдаас оруулсан илтгэлд зориулж 1924 оны 11 дүгээр сарын 12-нд гаргасан тогтоолын 9 дүгээр зүйлд «...Гадаад улс оронд одогчдод түүний төрсөн газар, нас, төрөл садан, аж явдал зэргийг тодорхойлсон паспорт гэдэг үнэмлэх бичгийг шийтгэн олгуулж оруулбал зохино» гэж тогтоожээ. Энэ саналыг 1925 оны 4 дүгээр сарын 3-нд Засгийн газрын 11 дүгээр хурлаар хэлэлцээд «Энэхүү паспорт бичгийг олгуулах нь зүйтэй болох тул эл бичгийг дэвтэр болгон үйлдүүлбээс зохино » гэжээ.
Ийнхүү Монгол улсын гадаад паспорт түүхнээ бий болсон бөгөөд түүнийг цаашид боловсронгуй болгох талаар 1926 онд Засгийн газрын хурал, Улсын III Их Хурал, 1927 оны Улсын IV Их Хурал тус тус хэлэлцсэн байна. Мөн Англи зэрэг гадаадын харьяат нар зөвшөөрөлгүйгээр далбаа хийсгэх нь зохисгүй, баргууд дураар ирж газар нутаг эзэмшиж гажуудуулж байгаа учир дагаар орохоос бусдыг оруулахгүй байх, Америк, Англи зэрэг шунахайчид арга мэх хэрэглэн ашиг олж байгааг зогсоох, түвдүүд шавар бурхан зэрэг хуурамч зүйлийг өгч монголчуудыг мөлжиж байна. Иймээс гаалийг чангатгах хэрэгтэй, Хятад бол Монголын ард түмнийг хэтэрхий мөлжиж байгаа тул мөлжлөгийг устгах, Англи, Америкийн далбаа хэрэглэж мал худалдан авч явдаг буриадууд байна. Эдгээр асуудлыг энэ хурлаар шийдвэрлэх хэрэгтэй гэсэн шаардлага Анхдугаар Их Хурлын төлөөлөгчид тавьж байжээ.
1926 оноос гадаадад суралцаж эхэлсэн оюутны асуудлыг ГЯЯ хариуцах болжээ. Монголд байгаа гадаадын иргэдийн байдал Монголын төр, засгийн анхаарлын төвд ямагт байсаар иржээ. Гадаадын харъяат нарт хамгаалах бичиг олгох тухай дүрмийг Ардын Засгийн газар 1921 онд батлан гаргажээ. Эл асуудлыг ГЯЯ хариуцаж байсан учир ийм баримт бичиг олгох нь юуны өмнө аль улсын иргэн болох, ямар ажил хөдөлмөр эрхлэн амьдран суугааг тодруулан тогтооход чухал байв. Хамгаалах тэмдэгт бичиг нь гадаадын иргэдийн Монголд оршин суух үнэмлэх юм.
Хилээр нэвтрэх гадаадын олон хүмүүсийн шударга, самууныг хянан сэргийлэх тухай дүрэм (1923 он), тус улсад суугаа Хятад иргэдийг цөөлөх ба нэмэн ирүүлэхийг хэмжээлэх тухай дүрмийг (1924 он) Засгийн газар тус тус батлан гаргажээ. Эдгээр нь өнөөдөр ч сургамжтай. Гадаадын харъяат хүмүүсийг тус улсад дагаар оруулан харъяат болгох дүрмийг ч мөн Засгийн газар батлан гаргажээ.
«БНМАУ-ын Консулын дүрэм »- ийг 1929 оны 1 дүгээр сарын 29-нд Улсын Бага Хурал батлав. Энэ дүрэм Монгол улсын консулын албаны эрх зүйн гол тулгуур баримт бичиг болж байв. 7 бүлэг , 67 зүйлтэй энэ дүрмээр консулын байгууллагын эрх үүрэг, зохион байгуулалт бүтэц, консулын газар байгуулах, консулын ажилтны үүрэг, зэрэг дэвийг тодорхойлжээ. Түүнийг боловсруулахдаа олон улсын практик, Монгол улсын ГЯЯ-ны консулын салбар дахь үйл ажиллагааны тухайн үеийн онцлог байдлыг харгалзан тусгажээ.
Консулын дүрмийг баталсны дараа 1929 оны 2 дугаар сарын 15-нд Засгийн газар Зөвлөлт Холбоот Улсын Троицкосавскт (Хуучнаар Дээд Шивээ буюу одоогийнхоор Хиагт) Монголын консулыг суулгах шийдвэр гарч Консулын газрын бүрэлдхүүн, төсвийг баталжээ. Энэ бол Монгол улсаас СССР-т суулгасан анхны бие даасан Консулын газар байв.
Түүнчлэн ГЯЯ өөрийн төлөөний түшмэлүүдыг 1927 оноос эхлэн хөдөө аймгуудад (Баянтүмэн, Жавхлант, Жаргалант зэрэг) томилон суулгах болсон байна. Эдгээр төлөөний түшмэд нь эрх зүйн хувьд ГЯЯ-ны эрхэлсэн түшмэлийн зиндаанд байжээ. Төлөөлөгчийн үүрэг нь тус улсаас бусад улстай байгуулсан гэрээ, хэлэлцээрийг аймгийн захиргаа хэрхэн биелүүлж байгааг хянах, гадаадын консулын газрууд болон гадаадын иргэдтэй орон нутгийн байгууллагаас харилцахад туслах, гадаадын консулын газартай ГЯЯ-ны нэрийн өмнөөс харьцах, албан ажлаар гадаадад явах хүмүүст дипломат, албан паспортад виз шийтгэн олгох үүрэгтэй бөгөөд төлөөлөгчдөд ГЯЯ-ны сайдын гарын үсэгтэй үнэмлэх олгохоор тогтоосон байна. 1932 оны 9 дүгээр сарын 25-нд батлагдсан ГЯЯ-ны дүрмийн дагуу аривлан хэмнэх зорилгоор орон тооны төлөөний түшмэлийг хасаж тэдний гүйцэтгэж байсан үүргийг орон нутгийн захиргааны дарга нарт хавсаргасан байна.
Монголын Дипломат албаны 100 жилийн ойд зориулж зохиогчийн туурвиж буй “Дипломат албаны сурах бичиг” номын түүхийн хэсгээс
Учир нь 1911 онд Богд хаант Монгол Улс байгуулагдахдаа Гадаад, Дотоод, Цэрэг, Сангийн, Шүүх гэсэн 5 яамыг байгуулсан ба “1911.12.29” бол яалт ч түүхэн эхлэл нь. Ой тэмдэглэх энэ гажиг засагдах биз гэж найдаад ГХЯ байгуулагдсан түүхэн замналын зарим хэсгээс хэсэглэн толилуулъя.
. . . Монгол Улсын Ардын Засгийн газар Зөвлөлийн засагт Орос улстай 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-нд байгуулсан Найрамдлын Гэрээний дөрөв, тавдугаар зүйлийг үндэслэн өөрийн улсын Бүрэн эрхт Элчин төлөөлөгчийг Москва хотноо томилон суулгах талаар ихээхэн анхаарал тавьж, Олноо өргөгдсөний 12 дугаар оны цагаан сарын 28 буюу 1922 оны 2 дугаар сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцээд Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайд Д.Бодоог Бүрэн эрх барих Элчин төлөөлөгчөөр Москвад томилох шийдвэр анхлан гаргажээ. Тэр үед РСФСР-тай хэлэлцээ хийхээр Москвад очоод байсан Монголын төлөөлөгчдөөс ийм хүсэлт Засгийн газарт ирүүлсэн байжээ. Гэвч Д.Бодоо бие өвчтэй хэмээн чөлөө гуйсан учир Засгийн газрын мөн оны 3 дугаар сарын 3-ны өдрийн хуралдаанаар энэ тухай хэлэлцээд оронд нь Цэргийн явдлын яамны дэд сайд Хатанбаатар дархан ван Магсаржавыг тохоон тохимилж, 3 дугаар сарын 17-ны өдрийн хуралдаанаар Москва дахь ЭСЯ-ны орон тоог 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй баталж өгчээ. Х.Магсаржав аанай л бие өвчтэй гэж мөн чөлөө гуйжээ. Ингээд 3 дугаар сарын 29-ний хурлаар мэйрэн Жамсрангийн Давааг Бүрэн эрхт Элчин сайдаар, Сангийн яамны дэд сайд Н.Жадамбааг зөвлөх түшмэлээр томилоод шалтгаан зааж, чөлөө мэдүүлж хэрхэвч үл болно гэсэн заалт гаргажээ. Ингэж түшээ гүн Ж.Даваа Монгол улсаас РСФСР-д суух анхны Элчин сайд болсон бөгөөд түүний Итгэмжлэх жуух бичигт ГЯЯ-ны сайд хичээнгүй гүн Б.Цэрэндорж (Д.Бодоо 1922 оны 1 дүгээр сарын 7-нд өөрийн хүсэлтээр Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайдаас чөлөөлөгдөж, Ерөнхий сайдаар Жалханз хутагт С.Дамдинбазар томилогдсон) 4 дүгээр сарын 24-ний өдөр гарын үсэг зурж ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссар Г.В.Чичеринд илгээсэн байна. Элчин Ж.Даваа 1922 оны 5 дугаар сарын 22-нд Москва хотноо хүрэлцэн очжээ. Ирсэн даруйдаа гүн Ж.Даваа албан хаагчдынхаа хамт Москвад хүрэлцэн ирснээ Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газарт (ГХЯ) мэдэгджээ. Орос улсын Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газрын түшмэл нь Монголын элчин сайдын ирэх хугацааг урьдчилан мэдээгүйн улмаас хожимдсонд уучлал илэрхийлэж, төлөөлөгчдийг цахилгаан тэргэнд суулган тусгай бэлтгэсэн байранд буулгасан ажээ. Дараагийн өдөр Гадаад хэргийн Ардын комиссарын газрын Алс дорнодын хэлтсийн дарга С.И.Духовский, мөн яамны хамаарсан комиссар Л.М.Карахан нар тэднийг хүлээн авч уулзжээ. Элчин сайд Ж.Даваа Ардын Ззасгийн газраас илгээсэн бичгийг Л.М.Караханд барьж Засгийн газрынхаа өмнөөс найрамдлын үг хэлж, Монгол орны дотоод байдлын талаар товч танилцуулан харилцан ярилцсан байна. Ардын эрхт Монгол Улсын анхны элчин, түшээ гүн Ж.Даваа 1922 оны 6 дугаар сарын 2-нд ЗСБНХОУ-ын Бүх Оросын Төвийн Гүйцэтгэх Хорооны дарга М.И.Калининд Итгэмжлэх жуух бичгээ барьж, дараа нь М.И.Калинин, хорооны бусад гишүүд, нарийн бичгийн дарга зэрэг өндөр албаны хүмүүс хүлээн авч уулзжээ. Уулзалтад Элчингийн нарийн бичгийн дарга Н.Жадамбаа, ардын хувьсгалт цэргийн дэд жанжин Х.Чойбалсан, ардын хувьсгалт цэргийн штабын дарга В.А.Хува нар оролцжээ.
. . . Улсын анхдугаар Их Хуралд ГЯЯ-ны сайдаас оруулсан илтгэлд зориулж 1924 оны 11 дүгээр сарын 12-нд гаргасан тогтоолын 9 дүгээр зүйлд «...Гадаад улс оронд одогчдод түүний төрсөн газар, нас, төрөл садан, аж явдал зэргийг тодорхойлсон паспорт гэдэг үнэмлэх бичгийг шийтгэн олгуулж оруулбал зохино» гэж тогтоожээ. Энэ саналыг 1925 оны 4 дүгээр сарын 3-нд Засгийн газрын 11 дүгээр хурлаар хэлэлцээд «Энэхүү паспорт бичгийг олгуулах нь зүйтэй болох тул эл бичгийг дэвтэр болгон үйлдүүлбээс зохино » гэжээ.
Ийнхүү Монгол улсын гадаад паспорт түүхнээ бий болсон бөгөөд түүнийг цаашид боловсронгуй болгох талаар 1926 онд Засгийн газрын хурал, Улсын III Их Хурал, 1927 оны Улсын IV Их Хурал тус тус хэлэлцсэн байна. Мөн Англи зэрэг гадаадын харьяат нар зөвшөөрөлгүйгээр далбаа хийсгэх нь зохисгүй, баргууд дураар ирж газар нутаг эзэмшиж гажуудуулж байгаа учир дагаар орохоос бусдыг оруулахгүй байх, Америк, Англи зэрэг шунахайчид арга мэх хэрэглэн ашиг олж байгааг зогсоох, түвдүүд шавар бурхан зэрэг хуурамч зүйлийг өгч монголчуудыг мөлжиж байна. Иймээс гаалийг чангатгах хэрэгтэй, Хятад бол Монголын ард түмнийг хэтэрхий мөлжиж байгаа тул мөлжлөгийг устгах, Англи, Америкийн далбаа хэрэглэж мал худалдан авч явдаг буриадууд байна. Эдгээр асуудлыг энэ хурлаар шийдвэрлэх хэрэгтэй гэсэн шаардлага Анхдугаар Их Хурлын төлөөлөгчид тавьж байжээ.
1926 оноос гадаадад суралцаж эхэлсэн оюутны асуудлыг ГЯЯ хариуцах болжээ. Монголд байгаа гадаадын иргэдийн байдал Монголын төр, засгийн анхаарлын төвд ямагт байсаар иржээ. Гадаадын харъяат нарт хамгаалах бичиг олгох тухай дүрмийг Ардын Засгийн газар 1921 онд батлан гаргажээ. Эл асуудлыг ГЯЯ хариуцаж байсан учир ийм баримт бичиг олгох нь юуны өмнө аль улсын иргэн болох, ямар ажил хөдөлмөр эрхлэн амьдран суугааг тодруулан тогтооход чухал байв. Хамгаалах тэмдэгт бичиг нь гадаадын иргэдийн Монголд оршин суух үнэмлэх юм.
Хилээр нэвтрэх гадаадын олон хүмүүсийн шударга, самууныг хянан сэргийлэх тухай дүрэм (1923 он), тус улсад суугаа Хятад иргэдийг цөөлөх ба нэмэн ирүүлэхийг хэмжээлэх тухай дүрмийг (1924 он) Засгийн газар тус тус батлан гаргажээ. Эдгээр нь өнөөдөр ч сургамжтай. Гадаадын харъяат хүмүүсийг тус улсад дагаар оруулан харъяат болгох дүрмийг ч мөн Засгийн газар батлан гаргажээ.
«БНМАУ-ын Консулын дүрэм »- ийг 1929 оны 1 дүгээр сарын 29-нд Улсын Бага Хурал батлав. Энэ дүрэм Монгол улсын консулын албаны эрх зүйн гол тулгуур баримт бичиг болж байв. 7 бүлэг , 67 зүйлтэй энэ дүрмээр консулын байгууллагын эрх үүрэг, зохион байгуулалт бүтэц, консулын газар байгуулах, консулын ажилтны үүрэг, зэрэг дэвийг тодорхойлжээ. Түүнийг боловсруулахдаа олон улсын практик, Монгол улсын ГЯЯ-ны консулын салбар дахь үйл ажиллагааны тухайн үеийн онцлог байдлыг харгалзан тусгажээ.
Консулын дүрмийг баталсны дараа 1929 оны 2 дугаар сарын 15-нд Засгийн газар Зөвлөлт Холбоот Улсын Троицкосавскт (Хуучнаар Дээд Шивээ буюу одоогийнхоор Хиагт) Монголын консулыг суулгах шийдвэр гарч Консулын газрын бүрэлдхүүн, төсвийг баталжээ. Энэ бол Монгол улсаас СССР-т суулгасан анхны бие даасан Консулын газар байв.
Түүнчлэн ГЯЯ өөрийн төлөөний түшмэлүүдыг 1927 оноос эхлэн хөдөө аймгуудад (Баянтүмэн, Жавхлант, Жаргалант зэрэг) томилон суулгах болсон байна. Эдгээр төлөөний түшмэд нь эрх зүйн хувьд ГЯЯ-ны эрхэлсэн түшмэлийн зиндаанд байжээ. Төлөөлөгчийн үүрэг нь тус улсаас бусад улстай байгуулсан гэрээ, хэлэлцээрийг аймгийн захиргаа хэрхэн биелүүлж байгааг хянах, гадаадын консулын газрууд болон гадаадын иргэдтэй орон нутгийн байгууллагаас харилцахад туслах, гадаадын консулын газартай ГЯЯ-ны нэрийн өмнөөс харьцах, албан ажлаар гадаадад явах хүмүүст дипломат, албан паспортад виз шийтгэн олгох үүрэгтэй бөгөөд төлөөлөгчдөд ГЯЯ-ны сайдын гарын үсэгтэй үнэмлэх олгохоор тогтоосон байна. 1932 оны 9 дүгээр сарын 25-нд батлагдсан ГЯЯ-ны дүрмийн дагуу аривлан хэмнэх зорилгоор орон тооны төлөөний түшмэлийг хасаж тэдний гүйцэтгэж байсан үүргийг орон нутгийн захиргааны дарга нарт хавсаргасан байна.
Монголын Дипломат албаны 100 жилийн ойд зориулж зохиогчийн туурвиж буй “Дипломат албаны сурах бичиг” номын түүхийн хэсгээс
Отгонбаяр