Цагаан сараар мон­голчууд садан төрөл дээ­рээ очиж золгохдоо ор­шил болгон хоёр зүйл дээр тогтож  яриа эхэлдэг. Эхнийх нь цаг агаарын байдал. Өвлийг өнтэй хэрхэн давсан эсэх, ирж буй хавар цагийг ерөөх бэлгэ дэмбэрэл бүхий “албаны” үгс хөвөрнө. Энэ бол мянга мянган жил ярьж тогтсон нүү­дэл­­чин ард түмний амин чухал сэдэв билээ. Зал­гуулаад хөөрөлдөх бүх­ний мэдэх нэгэн сэдэв бол битүүний үдшийн бөхийн барилдаан амой.

Битүүний барил­дааныг лавтайяа дөчин жил ярьж байгаа их гавь­яа бол орчин цагийн зурагт, радио, сонин хэв­лэл юм. Цагаан сараар эрийн нэг наадам бол­дог бөгөөд, хөхөө өвлийн хүйтэнд дулаан байр саванд зөвхөн бөхчүүд барилдаж аваргаа шал­гаруулдаг. Монгол үн­дэст­ний өөр газар бай­даг­­гүй хамгийн их ёс уламжлал үндэсний бө­хөд илүү шингэн үлдсэн байдаг болохоор энэ “арга хэмжээ” нийгмийн аль ч үед тасралгүй бай­саар өнөөг хүрсэн юм.

Энэ жилийн барил­дааны онцлог бол айм­гийн арслан цолтой бөх түрүүллээ. Ч.Сан­жаа­дамба арслан өмнөх өдөр болсон аймаг цэр­гийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд түрүүлээд залгуулаад битүүний ба­рил­­даанд хавтай сай­хан барилдаж дахиад тү­рүүлэв. Монгол бө­хийн түүхэнд ийм то­хиол­дол урьд өмнө ба­раг бай­гаа­гүй байх. Спор­тын өгсөл буурлын мөчлөгт яг хагас жилийн өмнө үзүүлж бай­сан ам­жилт давтагддаг гэж турш­лагатай дас­гал­жуулагч нар номлодог. Тэр жиш­гээр бол зур­гаан сарын дараа Ар­хангай аймгийн Хашаат сумын хүү Санжаадамба айм­гийн биш улсын арс­лан болох бүрэн магад­лал байна. Хэрэв долдугаар сард гойд хурд хүчтэй байх бол дахиад зургаан сарын дараа буюу туу­лай жилийн битүүний ба­рил­­даанд үзүүр түрүү булаал­дах нь тодорхой. Энэ мэт­чилэнгээр эг­зэг­тэй үед биоритм нь таа­раад бай­даг тамирчныг хуучнаар бол төрөлхийн байгалиас заяасан авар­гаараа төр­сөн хүн гэлц­дэг.

Бөхчүүдийн дунд гар­сан яриагаар бол Сан­жаадамба хэдийнэ авар­гын буурь суусан ба түүн­тэй барилдаж өр­сөл­дө­хөөс аль болох дөлөх болжээ. Саяын цагаан сарын барилдаанд ч тийм байдал илт ан­заараг­даж байсан. Юу­тай ч цагаан сарын түрүү бөхийн бай­дал уяа хүлээ багатай их түргэн шуур­хай барил­даантай залуу юм байна. Харин мэхний хувьд уран биш, бяр да­вам­гайлсан болхидуу тал­даа юм. Сайн багш дасгалжуулж байгаа бо­лов уу. Арал бяраа зөв тохируулж бус­даас тү­рүүлж өөрийн сайн барь­цаа төвөггүй олоод авч байгаа нь гойд ялгарч байв. Тэгээд үргэлж урагш давшиж ба­рил­дааныг санаачлахад бусад нь яаж ч чадахгүй ойчиж өглөө.

Бусад бөхчүүдийн хувьд гэвэл аймаг, цэр­гийн цолтнууд гэж бөхийн бөөн арангууд гараад иржээ. Тэд бараг өдөр шөнөгүй биеэ дас­гал­жуулж бөхөөс өөрөөр амьсгалахаа больчихсон улс гэлтэй. Орчин үеийн спорт мэдэхгүй хүнд бол мэл гайхмаар юм болж байна. Өвөлдөө хасах 40-өөс дээш ян хүйтэрдэг, хүн байтугай мал онд орж чадахгүй  энэ хар зуд хийгээд, битүү шорвог утаа униар болсон Улаан­баатарт яаж, хэрхэн өөрий­гөө бэлтгэхээрээ ийм дийлдэшгүй шидийг ол­дог байна аа гэмээр. Бө­хийн ерөнхий хэлбэр, галбир даяаршиж Японы сумо бөхчүүдээс ялгарах юмгүй болчихож. 256 бөх гараад барилдсан нэг хоёрын давааг үзэж бай­хад баахан жирэмсэн ав­гай нар нэг дор усанд орж байгаа юм шиг цэр­дийсэн нойтон, инээдтэй төрх харагдаж байв. Энэ спортлог биш гаж дүр төрх бөхчүүдийн эрүүл мэндэд эсрэгээр нө­лөөл­нө, эсвэл үндэсний бө­хийг өөрийг нь мөхөөх вий дээ. Саяын барилдсан бөхчүүд дотроос Хөвс­гөлийн Ц.Содномдорж, Булганы А.Отгонбаатар нарын ганц нэгхэн залуу­чууд л ёстой хуучны бөх шиг бие бялдартай ха­рагд­сан. Харамсалтай нь тийм бөхчүүдийг нөгөө махан мунанууд нь юу ч хийлгэхгүй няц дарчихдаг юм уу даа. Тэгэхээр ав­саар ойчихгүйн тулд бэлт­гэлийн хажуугаар тарга тэвээрэг хэрхэн базаах тухай проблем гараад ир­дэг байх нь. Хэрэв ул­сын цол тэмдгийн үнэ хүнд ханш унавал олон сайхан залуучууд ашиг орлогогүй болж дам­пуурахаас гадна эрүүл мэндээрээ насан турш хохирч мэднэ. Монгол бөх жүдо шиг дэлхий ний­тийн спорт биш тул хэн нэгэн эрхтэн дархтан үн­дэсний бөхийн хувь заяаг хааш нь ч эргүүлж мэдэх бо­ломж­той.

Одоохондоо ч яахав, шинэ сайхан залуучууд гарч ирээд “Ёстой алж өгч байна аа” гэж байвч жил болгон л ёстой алж өгдөг залуус усны ундарга шиг төрөөд байх уу?

Бөхийн зарлалыг сон­сож байхад Говь-Алтай аймаг, цагдаагийн бай­гуул­лага хоёр ямар олон бөх­тэй юм бэ. Спортын мэр­гэжлийн байгуул­лагууд энэ хоёр газрын дэргэд ёстой юу ч биш юм аа. Бас л сонирхолтой сэдэв шүү.

Хичнээн бэлтгэл хий­гээд хийгээд яагаад ч уна­гаж чаддаггүй жинхэнэ мон­гол бөх гэж бас байна. Үнэндээ Г.Өсөхбаяр, И.Дорж­­самбуу, Б.Ганбат нар хамаг ажил, амьд­ра­лаа хойш тавиад л заа­ланд өөрийгөө бэл­дээд байсан нь юу л бол. Их л сайндаа ганц нэг өдөр сагс тоглож амьс­гаагаа задал­сан бол их юм. Тэгээд хүрч ирээд л бүгдийг нь шид­чихэж бай­на.

Шинэ цагийн бөхийн өнгө төрх нэг иймэрхүү байлаа.


Ж.ГАНГАА