УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-ТҮҮНЭЭС ЦААШ ЮУ БОЛСНЫГ МЭДЭХГҮЙ-

-"Ногоон автобус"-ны худалдан авалтаас үүдэж хотын дарга, хариуцсан сайд нь огцроод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Уг асуудал үүссэнээс хойш нийтийн тээврийн салбарт мафижсан бүлэглэл байна гэж ярьж байна. Зам, тээврийн салбарт олон жил ажилласан, Төрийн нарийн бичгийн дарга, сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд үнэхээр тийм асуудал байна уу? УИХ-аас зохион байгуулах "Нээлттэй сонсгол" явуулах Түр хорооны даргаар Таныг сонгосон болохоор ингэж асууж байгаа юм?

-Би бол мафи гэж хэлэхгүй. Хөгжиж байгаа улс орныг харахад нийтийн тээврээ өөрсдөө өргөж авч явдаг. Олон нийтэд үйлчилдэг болохоор ямар нэгэн бухимдалгүй, чөлөөтэй урсгалыг бий болгодог учраас асар том үүрэг гүйцэтгэдэг. Аль болох дампууруулахгүй, тодорхой хэмжээний ашигтай ажиллуулах татаас, дэмжлэг үзүүлдэг жишиг бий. Нийтийн тээврийн гол шугам, хэрэгсэл болсон метро, трамбайг гэхэд ашиг олохгүйгээр шууд үйлчилгээ явуулах нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Хариуцлагыг нь өөрсөд дээрээ авдаг гэсэн үг.

Манайхан ярьдаг л юм. Нийтийн тээвэр үнэхээр ашигтай байна уу, үгүй юу гэдэг. Үүнийг холбогдох газар нь судалгаанд үндэслэж гаргана. Түүнээс нэг их даварсан зүйл байхгүй. Бидний нийтлэг хандлага байна. Болохгүй бол хэдэн автобусаа яамны үүдэнд жагсаана шүү. Үйл ажиллагааг нь бооно шүү, талбай дээр гаргана шүү гэдэг. Арга барсан үед тээвэрчдийн үзүүлэх хариу үйлдэл нь тэр. Хаа сайгүй л байдаг асуудал. Гол нь үүнийг гаргахгүйгээр зохион байгуулах үүрэг нь Төрд бий. Энэ үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй болохоор нийтийн тээврийнхэн гомддог, тэр явсаар эсрэг уур амьсгал бий болдог. Дотоод асуудлыг нь сайн мэдэхгүй байна.

-Нийтийн тээвэр Төрд байх ёстой юм уу? эсвэл хувийн хэвшил нь аваад явах хэрэгтэй юү?

-Миний барьдаг зарчим үнэхээр стратегийн ач холбогдолтой гадаад, дотоодынхонд өгч болохгүй байгууламжийг Төр өөртөө авах ёстой гэж үздэг. Бусдыг нь зохицуулалтыг нь хийгээд хувьд өгөх ёстой. Төр гэдэг чинь нэг гэр бүл. Улс гэдэг чинь гэр бүл. Гэр бүл дотор байгаа үр хүүхдээ хөл дээр нь босгоод гаргаж байх ёстой биз. Тэдгээр нь сайхан амьдарч байх ёстой. Үүнтэй л адил. Иргэн баян бол улс баян гэдэг шиг хүүхдүүд нь хөл дээрээ босоод сайхан амьдрах хэрэгтэй. 

-Төрийн зохицуулалт хийх нэрийн дор хэн нэгэнд давуу эрх олгодог. Улс төрийн хамаарал, ашиг сонирхол нь давамгайлдаг байдал ужгирсны бодит баталгаа нь "Ногоон автобус" юм биш үү? Бүгдэд хүртээмжтэй биш хэсэг бүлэгт монополь байдлыг үүсгэдэг нь зөв юм уу?

-Төрийн хамгийн гол зохицуулалтыг Үндсэн хуульд ч заасан. Иргэд тав тухтай, сайхан амьдрах зохицуулалт хийхийг тусгасан. Хэн нэг нь бусдыгаа мөлждөг, дээрэлхдэг, дарладаг байж болохгүй. Ижил тэгш эрхтэй, боломжтой, бололцоотой байхыг зохицуулалдаг. Гараа нь ижил тэгш байхыг хэлээд байгаа юм. Хүчний байгууллага, шүүх засаглал байдаг нь ийм учиртай. Буруу юм хийсэнд нь хариуцлага тооцно. 

Харин монополийг Төр байнга хянаж байх ёстой. Гурилын асуудал байна. Дотоодын үйлдвэрлэгчид нь хөл дээрээ босоод зогсохгүй мөрөн дээр гараад суусан байна гэж нэг хүн бичсэн байна лээ. Ортой л үг. Хэн давуу эрх эдэлж, монополь байдал үүсгэж буйг Төр зохицуулах ёстой. 

-"Ногоон автобус"-ны хэрэгтэй холбогдуулж бас нэгэн асуудал ил болсон нь 2009 онд Засгийн газрын тогтоолоор 400 автобус оруулж ирсэн тухай. Хувийн хэвшил нь автобус хүлээж авчихаад өнөөг хүртэл ямар нэгэн төлбөр, тооцоо хийгээгүй гэдгийг хотын дарга ч мэдэгдсэн. Тогтоолыг хэрэгжүүлэхэд гол шийдвэрийг гаргасан буюу Зам, тээврийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүн нь Та. Тухайн үед яг процесс өрнөсөн юм бэ? Хувийн хэвшил нь 400 автобус авчихаад үнэхээр төлбөрөө хийгээгүй юм уу?

-Уг нь би өөрөө тээврийн хүн ч "Шинэ хөдөө" төслийг хэрэгжүүлээд яваа. 2016 оноос хойш хөдөө аж ахуйн салбар руу орсон. Олон зуун км замын нээлт, шинэ нисэх буудлын ажлыг удирдаж явсан нь Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан үед хамаарна. Ажлаа хүлээлгэж өгөөд 2013 оноос хөдөө гарч, амьдарсан. Тэгэхэд нэг зүйлийг ойлгосон. Бид иргэдэд амьдрах боломжийг нь ерөөсөө олгоогүй юм байна. Дэмжээгүй гэсэн үг. Сургууль, цэцэрлэг, зам барьсныгаа хөгжил гэж хардаг. Гэтэл иргэдэд мөнгө байхгүй. Төсөл хэрэгжүүлье гэхээр мөнгө байхгүй. Мөнгө нь банканд байдаг. 

Үүнийг зориуд онцлоод байгаа нь иргэдэд, хувийн хэвшилд дэмжлэг хэрэгтэй. 2009 онд 400 автобус оруулж ирсэн нь ч үүнтэй холбоотой. Улсын төсөвд суулгаад яамнаас тендер зарласан. Оруулж ирсэн даруйд нь хотын захиргаанд өгсөн. Өгөх, өгөхдөө аж ахуйн нэгжүүдэд нь өгсөн юм. Улсын төсвөөр оруулж ирсэн гэдгээрээ хотын захиргаанаас нийслэлийн өмчит автобус баазуудад олгох сонирхолтой байсан. 

Гэтэл нийтийн тээврийн 80 хувь нь хувийнх. Автобусны ашиглалт нь 10 жил болчихсон, солих шаардлага байнга тавьдаг байсан үе. Гэхдээ ямар мөнгөөр солих юм. Тэр нь байхгүй. Зөвхөн шатахуунаа хариуцаад цаана нь багахан хэмжээний ашиг олдог хүмүүс. 10 автобустай байлаа гэхэд 10 жилийн дараа бүгдийг нь сольж чадахгүй. Үсрээд хоёрыг авна. Үлсдэн найм нь ашиглалтын хугацаа нь хэтрээд явна. Тиймээс өөрсдөд нь өгүүлсэн юм, уг нь. 

Тодорхой гэрээг нь Улаанбаатар хотын захиргаанаас хийсэн байх. Түүнээс цааш юу болсныг мэдэхгүй. Хотын асуудал. Гэхдээ нэг асуудал бий нь анхнаасаа яагаад хот нь мөнгө, төгрөгөө нэхээгүй юм? Төрийн ажил ингэж л явсан байхгүй юу. Улсын төсвөөр орж ирсэн болохоор тоохгүй хаясныг үгүйсгэхгүй. Гэрээ хийсэн нь хэн юм хотын захиргаа. Яагаад мөнгийг нь аваагүй юм. Авах боломж, хугацаа нь байсан уу, байсан. Аваагүй л байхгүй юу. Цэвэр өөрсдийнх нь мэдэх асуудал.

Ер нь иймэрхүү байдлаар хувийн хэвшилд дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Бүх юмыг Төрд авах, зохицуулах шаардлагагүй. "Ногоон автобус"-ыг ийм замаар өгөх байсан. Оруулж ирэхдээ л хулхидсан асуудал. 

-Нээлттэй сонсголын үеэр энэ мэт асуудлыг ярих уу? Жишээ нь, 2009 оны 400 автобусыг хуваарилсан албан тушаалтнуудыг дуудах уу?

-Энэ удаагийнх зөвхөн "Ногоон автобус"-ны худалдан авах үйл ажиллагааг зохион байгуулсан асуудалд хамаарна. Энэ сонсголыг анх УИХ дахь АН-ын бүлгээс санаачилсан. Өөрөө ч мэдэж байгаа байх. 

-Тэгвэл АН-ын бүлгээс Түр хорооны даргыг томилох байсан юм шүү. Зарчмын хувьд ч илүү хяналттай?

-Яах вэ, хамгийн анхны "Нээлтэй сонсгол"-ыг миний бие удирдсан. Хөгжлийн банкны Ажлын хэсэгт багтаж, Сонсголын бүрэлдэхүүнд багтсан. Нүүрсний сонсголд ч ажиллалаа. Аливаа асуудал нээлттэй байх ёстой гэсэн зарчмын хүрээнд гарын үсгээ зурсан. Ажлын хэсгийн хуралдааны үеэр энэ салбарт илүү мэргэжлийн хандана гэдэг үүднээс ахлуулсан байх. Зөвхөн "Ногоон автобус"-ны асуудлаар сонсгол хийх ч нийтийн тээврийн салбар ямар түвшинд яваа талаар давхар тандалт хийнэ.

-Газар, нийтийн тээвэртэй холбоотой сонсгол зохион байгуулах санал Засгийн газраас гарсан...?

-Тэр асуудал хараахан шийдэгдээгүй байна.

-Нэгэнт сонсгол ярьсных сүүлийнхээс асууя. Нүүрсний сонсголд Түр хорооны гишүүнээр суусан хүний хувьд тэнд дурдагдсан баримт, нотолгоо хэр үндэслэл, бодитой юм. Тэнд яригдсан баримтыг хуулийн байгууллагад шалгуулахаар шилжүүлсэн. Зарим асуудлаар нь улс төрийн хүрээнд ялангуяа Танай намын дотоод уур амьсгал таагүй байх шиг. Ер нь энэ сонсголоос үр дүн гарах нь уу. Гол юм нь үр дүн шүү дээ?

-Иргэдтэй уулзалт хийгээд явахад биднээс үр дүн л нэхэж байна. Гол нь үр дүн гэж үнэн. Гэхдээ энэ сонсголын зорилго нь нийтэд мэдээлэл өгөх. Өмнө нь тодорхой асуудал чих цохиод, дэлдээд л өнгөрдөг байлаа. Аливаа асуудлыг гаргаж ирэхээр цаашаа дарагддаг, чимээгүй өнгөрдөг. Үүнийг хуульчилж өгснөөр иргэдийн мэдэх эрхийг УИХ нь хангаж өгч байгаа юм. Энэ бол асар том алхам. Иргэдийн сонирхоод байгаа асуудлыг УИХ дээр татаж авчирч "Нээлттэй сонсгол"-оор дамжуулж, оролцогч талуудын тайлбар, шинжээчдийн дүгнэлтэд үндэслэж мэдээлэл өгөх нь чухал. 

Тэндээс гарсан дүгнэлтийг цаашаа өгнө. Нэг ёсондоо иргэд биднээс хариуцлага, үр дүн нэхээд байгаа болохоос Сонсголоос цааших үйл явц нь хуулийн байгууллагын мэдэх, шийдэх асуудал. Бид ажлаа хийсэн, мэдээллээ өгсөн. Хуулийн байгууллагад янз бүрийн асуудал бий л байх. Жишээ нь, Хөгжлийн банк тойрсон асуудалд нэлээд хатуу арга хэмжээ авч, хариуцлага тооцох болов уу? гэж харж байсан тэгсэнгүй. Үүнд сэтгэл гонсгор л байна. Одоо нүүрсний хэрэг чимээгүй л байна. Харж л байя. Магадгүй үр дүн гаргахын тулд хуульд өөрчлөлт хийх шаардлага үүсэхийг үгүйсгэхгүй. Сонсголын ард хуулийн байгууллагаас нь тодорхой мэдээллийг өгдөг ч юм уу нэмэлт юм хийх хэрэгтэй. Нэгэнт асуудал гарсан бол хариуцлага хүлээх ёстой. Харилцан уялдааны юм л дутаад байх шиг. 

-НЭЛЭЭД ТОМ МЭДЭЭЛЭЛ ӨГЬЕ-

-Нүүрсний сонсголоос нэг л юм ил болж, илүү бодитой гэдэг нь харагдлаа. Тэр нь нүүрсний экспортын төмөр зам яагаад бариагүй тухай. Ерөөсөө л энэхүү ашиг сонирхлын цаана хулгай л байжээ гэдгийг түрүүчээсээ мэдлээ шүү дээ. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Уг нь Зам, тээврийн хөгжлийн сайдаар очихдоо алдарт шороо болсон төмөр замыг ажил хэрэг болгохоо амлаж байсан. 240 гаруй сая ам.долларыг Хөгжлийн банкнаас аваад босгосон далан. Түүнээс хойш ямар ч хөрөнгө оруулалт хийгээгүй. Миний хийж чадсан юм нь "Эрдэнэс Тавантолгой" компани тухайн үед 700 сая ам.долларын ашигтай ажиллаж байсан. Тэнд нь схем гаргаад Монголын төмөр замын 30 хүртэлх хувийг "Эрдэнэс Тавантолгой" компанид эзэмшүүлэх саналыг тавьсан. Оронд нь 200 гаруй сая ам.доллар өгчих. Монголын төмөр замын хувийг эзэмшээд шүү дээ. Эхний жилдээ 100 сая ам.доллар хангалттай. Дараагийн жилд үлдсэнийг нь. Тэгвэл төмөр замаа хангалттай ашиглалтад оруулах боломжтой байсан. 

Тухайн үед "Эрдэнэс Тавантолгой" IPO босгох гээд явж байсан. IPO босгоход нь хэрэг болно. Төмөр замтай юу, замтай. Нүүрстэй юу, нүүрстэй. Долоон тэрбум тн биз дээ. Экспортын төмөр замын 30 хүртэлх хувийг эзэмшиж байна гээд цаашаа явахад IPO босгоход амар. Дэд бүтэцтэй, ашиг малтмалтай компани руу хөрөнгө оруулна. Ийм схемээр Тавантолгой-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Зүүнбаян, Шивээхүрэнгийн төмөр зам барих гурван компани байгуулаад сайдын ажлаа өгсөн. 

Энэ гурван компанид тус тусын сонирхлоор хөрөнгө оруулж таарна. Хятадууд гэхэд урагшаа нүүрс авахын тулд Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замд дуртай хөрөнгөө оруулах боломж нь байсан. Цаанаас "Шинхуа" компани нь хил хүртэл төмөр замаа барьчихсан. 

-Хилийн холболт нь зөрсөн асуудал байдаг?

-Тэр хоёр дахь асуудал. Хил хүртэл төмөр замаа тавина гэдэг нь тэр компани нүүрс авах сонирхолтой байгаагийн илрэл. Монголын төмөр замын 51 хувийг бид эзэмшинэ. Харин 49 хувь дотор Шинхуа тэргүүтэй компаниуд хөрөнгө гаргаад ороод ир гэдэг схемийг гаргасан. Цаад тал нь ч зөвшөөрсөн. Монголын эзэмшлийн 51 хувиас 30 хүртэлхийг нь "Эрдэнэс Тавантолгой"-д өгье л гэсэн юм. Адилхан л Монголын компани. Ингэхээр Монголын төмөр зам нь гол бодлогоо бариад манайхаас "Эрдэнэс Тавантолгой", айлаас хөрөнгө оруулагчид хамтрахад энэ төмөр зам хангалттай явах байсан. Өнөөдөр яриад байгаа зөрдөг асуудал ч байхгүй байсан.

-Яагаад?

-Нүүрс авах, хөрөнгө оруулах сонирхолтой компани нь бэлэн байсан юм. Шууд л холбоно. 2014 онд юм. Нэлээд том мэдээлэл өгч байна шүү. Хятадын дарга Ши Жиньпин Монгол Улсад ирэхэд стратегийн түвшинд маш том гарын үсэг зурсан. Түүгээр тохирсон томоохон асуудал нь төмөр замаа хамтарч барих тухай. Тохирчихсон байхгүй юу. Энэ бол нууц биш асуудал. Тэгчихээд сүүлдээ Хятадын ямар ч оролцоогүйгээр Монгол Улс төмөр замаа барьсан. Тэгэхээр яах уу?, айлын тал гүрийх нь тодорхой шүү дээ. Бүхэл бүтэн хоёр улсын хоорондын хэлэлцээрийг бид зөрчсөн. 

-Манайхан тохиролцооноосоо буцсан нь төмөр зам гацаанд орох бодит шалтгаан гэх гээд байна уу?

-Анхнаасаа хамтарч төмөр зам барихаар тохиролцсон бол адаглаад 30 хүртэлх хувиа эзэмшүүлэх байсан юм. 70 хувиа "Эрдэнэс Тавантолгой"-д өгөх ч юм уу. Одоо 40 хувийг нь эзэмшиж байна уу, үгүй юу. Ингэсэн бол чиний хэлээд байгаа зөрөх асуудал байхгүй. Хоёр талын сонирхол нийлж байгаагаас хойш юу боллоо гэж зөрөх вэ дээ? Энэ хэлэлцээг хамгийн сүүлд 2018 онд хийгээд сайдын ажлаа өгсөн түүхтэй. Түүнээс хойш монголчууд өөрсдөө төмөр замаа барина гэж гүрийсээр байгаад дээд түвшинд тохирсон зүйлээ тас хаяад явсан. Одоо хүртэл гүрийгээд суугаад байна шүү дээ. Нэгэнт тохирсон юм бол түүгээрээ явах ёстой биз дээ.

Яах гэж хамтаръя гэж гарын үсэг зурсан юм. Сүүлд Зам, тээврийн сайдтай уулзаад "Хоёулаа төмөр замаа ингээд явъя" гэхэд бас нэг асуудал байгаа. Төмөр замын менежментийн хүрээнд гурван юм тохирсон. Тохирсон зүйлдээ гарын үсэг зурахтай. Төмөр замаа дангаар нь авч явж болохгүй гэсэн. Анхнаасаа Төрийн залгамж халаа, тохирсноо биелүүлдэг байсан бол түүгээрээ явах ёстой. Өнөөдрийг хүртэл төмөр зам нь нийлж чадахгүй байгаагийн шалтгаан нь энэ.

Сая Хангийн төмөр замыг барилаа. Нийлсэн үү?, дахиад нийлээгүй шүү дээ. Төмөр зам нь очсон уу, очсон. Тэгээд яагаад шууд нийлүүлчихэж болоогүй юм. 

-Нөгөө л тохиролцооноос үүдэлтэй гэж үү?

-Тийм ээ. Үүнийг надаар яриулах дургүй хүмүүс олон байгаа. Гарын үсэг зурж чадсан л юм бол залгамж халаагаа үргэлжлүүлээд явах ёстой. Хоёрдугаарт, "Эрдэнэс Тавантолгой"-д жолооч нарыг буруутгаж байгаа харагдах юм. Сайд байхдаа очиж уулзаж байсан л асуудал. Сайд нь Сумъяа байсан үе. Тэгэхэд нэг л юмыг хэлсэн. "Компанийн захирал нь хэн юм. Тэр хүнтэй л яръя. Хятад, Монгол нь хамаагүй. Чиний зам дээр даарч, бээрээд зогсож байгааг захирал чинь хариуцах ёстой шүү" гэхээр нам болдог юм. Яагаад гэхээр захирлууд нь ардаа нуугдчихдаг байхгүй юу. Тээврийн сайд нь очоод зарчим ярихаар яаж ч чаддаггүй. Ер нь компанийн захирлууд, эздүүд, тэдэнтэй хуйвалдаж байгаа уурхай, хилийн хяналтын байгууллагын асуудал байдаг. Ухаад байвал олон асуудал ярихаар байна.

-Зөвхөн төмөр замгүй явж ирсний алдагдсан боломжийн өртөг 80 их наядаар хэмжигдэж байгаа шүү дээ?

-Алдагдсан боломжийн өртөг их, их. Маш их. Төрийн нарийн бичгийн дарга байхдаа 2011 онд хоёр гэрээ зурсан. Нэг нь Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр замын гэрээг "Энержи Ресурс"-тэй. Нөгөөх нь Тавантолгой-Зүүнбаянгийн гэрээг УИХ-ын гишүүн Б.Дэлгэрсайханы компанитай зурсан. Төрийн өмчийн хорооны дарга нь Б.Заяабал. Сүүлд Татварын ерөнхий газрын дарга байсан. Төрийн өмчийн хороонд Концессын газар гэж шинээр байгуулагдсаны дараа өөр хоорондоо нэлээд юм болж байж зурсан гэрээ. 

Тухайн үеийн тооцоогоор Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр зам хэдэн онд ашиглалтад орох байсан гээч? 

-2014 онд уу?

-2016 он. Таван жилийн дараа гэхээр бас л хол байна шүү гэж бодож байсан юм. Сая хэдэн онд ашиглалтад оров?

-2022 онд...

-Ийм л байна. Тухайн үеийн концессын гэрээгээр явсан бол 2016 онд төмөр замтай болох байсан. 2016 оноос хойш өнөөдрийг хүртэлх алдагдсан боломжийг жинхэнэ тоолох ёстой. Тавантолгой-Зүүнбаянгийн төмөр зам ч адилхан, 2016 онд ашиглалтад орохоор байсан. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар гарч ирээд хоёр гэрээг цуцалсан. "Энержи Ресурс"-ын гэрээг өөр дээрээ авсан. 240 сая ам.доллароор далан босгоод мөнгөгүй хаясан. Одоогийн тооцооллоор 700 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг "Энержи Ресурс"-ынхан босгочихсон байсан. Шууд явуулаад дуусгах боломжтой байсан төмөр зам. Тэгэхээр алдагдсан боломж 2016 оноос эхэлж байгаа биз. 

-Төмөр замын төслийг зогсоосон, Төрд буцаан авсан, хөрөнгө оруулалтгүй гацсан, гацааж ирсэн шалтгаан ганц хүн дээр холбогддог. Үүнийг бүгдээрээ мэддэг ч мэдэхгүй юм явж ирлээ шүү дээ?

-Хүн болгон л мэдэж байгаа. Бэлэн болчихсон, гарын үсэг зурчихсан гэрээг зогсоосон. Эргээд харахад 2016 онд ашиглалтад оруулахаар тооцсон таван жилийн хугацаа урт санагдаж байсан ч тэр нь 13 жил болж сунжирлаа. 13-аас тавыг нь хасахаар найман жил төмөр замаар нүүрсээ зөөх боломж байсан уу, байсан. 

-Хугацааг нь бүр урагшуулах боломж Та бүгдэд, Танай намынханд байгаагүй биш байсан шүү дээ. Зөвхөн 2016 оноос хойш гэж тооцвол. Засаглалын түвшинд найман жил үнэмлэхүй олонхоор эрх барьж байна. Эсвэл үнэхээр болохгүй, дотоодын улс төрөө даахгүй байв уу?

-Миний оруулж байсан гурван төмөр замын саналаар Тавантолгой-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Зүүнбаян, Шивээхүрэн компани байгуулсан. Гол эзэмшигч нь Монголын төмөр зам, хөрөнгө оруулагчид орж ирээд барих бүрэн боломжтой. Түүнийх нь Тавантолгой-Зүүнбаянгийн төмөр замыг өргөн царигаар хийсэн. Тавантолгой-Гашуунсухайт, Шивээхүрэнгийн урагшаа 45 км төмөр замыг нарийн царигаар барих саналыг Засгийн газрын хуралдаанд оруулсан. 

Хэрвээ тэр үед явсан бол гэж боддог юм. Компанийг нь байгуулаад, асуудал оруулах үеэр юу болсныг мэдэж байгаа байх аа. Яаман дээр асуудал үүсээд сайдын ажлаа өгсөн. 

-25 САЯ ДЭЭР ТҮЛХҮҮРЭЭ ТҮЛХЧИХЛЭЭ-

-Бээжингийн өвлийн олимпын үеэр Ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийсэн айлчлалаар төмөр замын хилийн холболтын царигийн маргааныг эцэслэж, тохирсон байдаг шүү дээ. Тэр үеэс хойш байдал арай өөр болсон уу. Айлын тал зөөлөрсөн нь мэдэгдэх юм уу?

-Тэртээ тэргүй монголчууд өөрсдөө төмөр замаа барьчихсан. Хүссэн хүсээгүй хүлээн зөвшөөрөгдөөд холболтын цэгээ тохироод явж байна. Нэг хэсэг их нэхсэн дээ. Төмөр зам хамтаръя гэсэн нь будаа болчихлоо. "Эрдэнэс Тавантолгой"-н менежментийг хамтарч хийх нь будаа болчихлоо. Жилд 25 сая тн-ноос доошгүй нүүрсийг албан ёсоор авна шүү гэдэг нь будаа болчихлоо. Одоо хаана өгөөд байна гэхээр хил орчмын компаниудтай гэрээ хийх замаар экспортолж байна. Зүгээр л горилогч нар, "Би чадна"-чууд авч байна гэсэн үг. 

-Албан ёсных нь 25 сая тн-ноос доошгүй юм байна?

-Жилдээ Монгол Улсаас 25 сая тн-ноос доошгүй нүүрсийг төмөр зам барьсан тохиолдолд түүгээр авна гэсэн гэрээг хийж таарна биз. Худалдан авагч нь тодорхой. Айлын тал тодорхой байхгүй юу. Шинхуа нь төмөр замаа тавьчихсан. Жишээ нь, Шинхуа компанийн төлөөлөлтэй уулзахад "Сайд аа хэн нэгэн компани албан ёсоор танайхаас худалдан авалт хийвэл манайх авна шүү гэдгийг хатуу ойлгоорой" гэсэн. Мэдээжийн асуудал. Төмөр замаа тавиад нүүрсээ ав гэдэг визийг нь өгчихсөн. Тэр дагуу тавьчихсан. Тэр нь тэдний дотоод асуудал. Ганц зүйл нь дэд бүтцээ хамтарч хийж байгаа бол наймаагаа тохирох ёстой. Албан ёсоор гэрээгээ хийнэ. Жил бүр 25 саяас доошгүй нүүрсийг худалдаж авна. Ямар компанитай гэрээ хийхээ Та нар хэл гэнэ. Ингээд л болох зүйл. Худалдааны зарчим. Үүнийг өөлөх юм байхгүй. Гэтэл түүнээс үлдсэн ганц юм худалдан авах гэрээ. 

Санаж байгаа бол УИХ-аар нэлээд хэл амтай орсон доо. Миний ярьж болохгүй мөртлөө дотроо давхарлаад яваад байсан асуудал нь хагас жилийн өмнө УИХ-аар орсон гэсэн үг. Одоо хэн нь байх юм мэдэхгүй, Хятадын талаас нэг нь ирж бидэнтэй гэрээ хийгээд цаашаа явна. Төмөр замаа албан ёсоор холбож, ашиглалтад оруулсны дараа л энэ гэрээ хүчин төгөлдөр болно. Одоо бол нүүрсийг ченжүүд л авч байгаа. Ямар ч байсан нэг юмаараа гар барьчихлаа. Холболт хийх нь ил болсон хэрэг. 

-Шивээхүрэн-Сэхэ боомтын хилийн холболтыг хувийн хэвшлийнхэн хийж байна. Хангийн боомт дээр гэхэд хоёр улсын Засгийн газар хоорондын албан ёсны тохироог эцэслэх хүртэл хүлээлтийн байдалтай байна?

-Миний ойлгосноор 25 сая тн нүүрс нийлүүлэх асуудал хамгийн сүүлийн түлхүүр болж таарч байна. 

-Гашуунсухайт дээр "Чайна энержи" яваа?

-Тийм байх. Тухайн үед захирал нь "Хэрвээ албан ёсоор гэрээ хийгээд Монгол Улсаас нүүрс худалдаж авахаар болбол худалдан авагч нь манай компани шүү" гэж байсан. Ер нь ойлгомжтой шүү дээ, төмөр зам барьсан компани нүүрсээ авах нь. 

-Төмөр замын хилийн холболтын асуудал урд айлаас гэхээсээ биднээс шууд хамаарах юм байна?

-Биднээс шүү дээ.

-Дотоодын улс төрөө л дааж гарах юм байна?

-Дотооддоо эвээ олж байж 25 сая дээрээ түлхүүрээ түлхчихлээ. Тэгэхээр төмөр замын хөрөнгө оруулалт, холболтууд цаг хугацааны л асуудал. Миний сонссоноор 120 гаруй сая ам.доллартай байж хилийн холболт, боомт барих юм шиг байна лээ. Л.Халтар сайд юм, нэрийг нь нууцлаад яах вэ? 

Нэгэнт өргөн, нарийн царигийн асуудлаа шийдсэн болохоор ачиж буулгахаас өөр аргагүй болсон. Тэгэхийн тулд боомтууд нь зөрдөг. Манай талаас айлын хил рүү орно. Айлын талаас манайх руу орж, зөрдөг номтой. Л.Халтар сайд болохоор зөрүүлэхгүйгээр өөрийн хил дээр хийнэ гэсэн юм яриад явсан. Олон улсын стандарт, дүрмээрээ наадах чинь зөрнө. Зөрөх ёстой гэсэн "Үгүй" л гээд байсан. Одоо болохоор зөрөхөөр болж байгаа юм билээ. Хэн нь хөрөнгө оруулах юм, ямар ч байсан хийж аваад явах хэрэгтэй.

-ШУДАРГА ӨРСӨЛДӨӨН, ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ТӨЛӨӨ ГАЗРЫНХАНД ИТГЭНЭ-

-Гурилын үнийн өсөлттэй холбоотой маргаан энэ цаг үед анхаарлын төвд байна. Импортын татварыг чөлөөлөх тухай ч ярьж эхэллээ?

-Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газрынханд итгэж байгаа. Басчхүү Төрийн байгууллага, шинжээч, мэргэжилтэн тэнд ажилладаг. Гурилын үнэ зах зээлийн ханшаас өндөр байна, ашиг олж байна, монопольдсон асуудал нь шүүх дээр яваа юм билээ. Ямар ч байсан гурил үйлдвэрлэгчдэд монополь шинжтэй зүйл байгаа юм байна гэж ойлгосон. Хувь хүний барьдаг зарчим ч байна. Ер нь бидний эрх ашиг гэж юу юм? Иргэдийн л эрх ашиг шүү дээ. Бодит үнэтэй гурил хэрэглэх нөхцөлийг хангах ёстой юу гэвэл тийм. Тэгэхийн тулд өнөөдрийн хийж байгаа алхам зөв.

Өрсөлдөөнөөс үнэ тогтоно. Үнэхээр менежмент сайтай, бага зардалтай компани орж ирвэл үнийг шууд доош татна. Түүнээс доошоо ашиггүй байвал түүндээ тогтоно. Тэгэхээр өрсөлдөөн үнийг тогтоодог. Сайд байхдаа иргэний нисэхийн либералчлалыг гаргаж ирсэн. Эрх мэдэл ирвэл иргэний нисэхийн либералчлалыг эхлүүлж, МИАТ-ийн монополийг задлана гэсэн бодолтой явсан. Тэр нь ирсэн, хийсэн. Тухайн үед маш олон хүн дайрсан, улстөрчид, МИАТ-ийнхэн эсрэг зогссон.

Тэгэхэд БНСУ-ын Тээврийн сайд бараг л "бассан" байдаг юм. Та хийж чадах уу? гэж. Тэгж асуугаагүй ч, Та нар ярьдаг ч, бүтдэггүй гэсэн. Хэрвээ Та хийж чадвал 30-40 хувиар тийзний үнийг буулгана гэж билээ. Хийж чадсан, тийзний үнэ 35 хувиар буусан. Хамгийн боломжит үнэ дээр очсон. МИАТ дампуурсан уу, үгүй. Үүн шиг гурилын үйлдвэрүүд хүндрэх л байх.

Гэхдээ зардлаа бууруулаад ороод ирэхийг үгүйсгэхгүй. Үнэхээр болохгүй байвал дэмжих арга хэмжээг авч болно. Зөндөө л гарц байна. Өнөөдөр иргэдэд хямд гурил очих нь зөв.

-Энэ нь импортын татварыг тэглэх шалтаг болж чадах уу?

-Шалтаг болоод л өнөөдрийн арга хэмжээнд очлоо. Хамгийн доод үнийг барих боломж нь зөв өрсөлдөөн. Гурилын үнэ буух ёстой. 

-Нэг талаас тийм байх. Нөгөө талаас байнгын татаас, хөнгөлөлттэй зээл олгосоор мөрөн дээрээ гаргах нөхцөлийг Төр нь өөрөө бүрдүүлсэн юм биш үү. Тэгчихээд одоо амаа барьж байгаа нь зүйд нийцэх үү?

-Төрийн зохицуулалтыг хэт их популизмтай хийж байгаа нь үнэн. Тэр бүхэн нь ясваар байгаад тогтолцоонд тулж очдог. Бат-Эрдэнэ, Дорж, Дондог байхаас үл хамаарч улстөрчид нь популизм хийсээр 30 жил болсон. Сонгогчдын хүссэн юмыг л тойрогтоо хийдэг. Сошиалоо дагадаг ийм юм руу орсон. 

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр холимог тогтолцоо руу орлоо. 78 нь сонгогчдод таалагдсан зүйлийг авчирч хийнэ. Буруу ч биш. Харин 48 нь ямар ч хамааралгүйгээр мөрийн хөтөлбөрөө хардаг болно. Мөрийн хөтөлбөртөө юу хийсэн, тэрийгээ хий гэнэ. Жишээ нь, 10 сая арьс шир боловсруулах хүчин чадалтай үйлдвэрийг Дарханд барина гээд дөрвөн жил боллоо, барьсангүй. Барих мөнгөнөөс нь хэдэн төгрөг хусаад тойргийнхоо байшингийн онгорхой дээврийг нөхөх нь гишүүдэд хэрэгтэй. Нэг сургууль, цэцэрлэг барьж өгөх нь тэдэнд хэрэгтэй. Арьс, ширний үйлдвэр нь таалагдах уу? сургууль, цэцэрлэгийг хүртээмжтэй болгох нь таалагдах уу. Ингэж явсаар байгаад үйлдвэр хаягдсан. 

Тэгэхээр ирэх сонгуулиар орж ирэх 48 хүн нь арьс, ширний үйлдвэрээ ярина. Бусдадаа сануулна, шахна, шаардана. Амлалтаа биелүүлэх ёстой учраас төсөвт суулгана. Яг үнэндээ арьс, ширний үйлдвэрийн төсвийг бид хуваагаад л авчихсан байхгүй юу. Тойрогтоо цацчихсан. Эдийн засгийн хувьд маш ашигтай хувилбар руу бид орох гэж байна. Популизм хийх, хийхгүй, иргэдэд таалагдах, таалагдахгүй асуудлыг тэдгээр 48 хүн хазаарлана. Анх 76:76 гэсэн хувилбар оруулж ирсэн. Уг нь бол зөв. 76 нь арьс ширний үйлдвэрээ баръя гээд л сууна. Хоорондоо зөвшилцөнө. 

-Тойрог шүтсэн, жалганы улс төрөөс салахын тулд бүсчилсэн байдлаар сонгуулийг явуулахаар болсон нь ч үүнээс үүдэлтэй байх?

-Нэг талаар бүсчилсэн байдлаар орж ирсэн нь хэцүү. Булганы гишүүний хувьд хоёр том тойрог дотор "живэх" нь. Булганыхан бараг төлөөлөлгүй болж мэдэх эрсдэлтэй. Гэхдээ миний хувьд бүсчилсэн тойргийг дэмжиж байгаа. Холимог тогтолцооноос гадна бүсчилсэн тойрог ороод ирэхээр улсын хөгжил шал ондоо болно. Жишээ нь, Булганд гурилын үйлдвэр барихаар боллоо гэж бодъё. Төсөв хэрэгтэй. Ганц гурилын үйлдвэр барих уу эсвэл хэдэн сумдадаа тараагаад жижиг засвар хийх нь хэрэгтэй юу? гэхээр дангаараа хийж чадахгүй. 

Бүсчилснээс харахаар гурилын үйлдвэр том тойрогт жижиг асуудал болно.  Хөвсгөлийнхөн дэмжинэ. Газар тариалангаа хариуцаад дотроо гурилын үйлдвэртэй болъё гэнэ. Найман гишүүн нэгдэхээр юу байсан юм, дорно босгоно. Хөвсгөл, Булган, Эрдэнэтэд барих уу гэдэг нь хамаагүй. Жижгээрээ гэхээр би ч чадахгүй, нөгөөдүүл нь ч чадахгүй. Хүнд таалагдах гээд жижиг асуудалд анхаарлаа хандуулна. 

Дашинчилэн, Гурванбулагийн трасс зам байна. Олон жил бариулж байгаа. Хөвсгөлийнхөнд хэрэгтэй мөртлөө хамтарч төсөвт суулгах боломжгүй. Хоёр сумаа хооронд нь холбох, Мөрөнд зам тавихыг илүүд үзнэ. Уг нь 100 гаруй км хатуу хучилттай зам. Тэгэхээр тойрог томсгохоор хамтраад төсөвт суулгана. Хөвсгөлийнхөн бол дуртайгаар барах уу хандана. Би өөрөө л төсөвт бага, багаар тусгуулж, 10, 20 км-ээр явуулаад байгаа болохоос том тойрог ийм ашигтай. Бат-Эрдэнэ байхаас үл шалтгаалж хөгжил нь хэрэгтэй юм. Ганц юманд санаа зовниж байгаа нь үүнээсээ битгий буцаасай. Бүсчилсэн хөгжил дээрээ хатуу зогсоосой. 

UZEG.INFO