“Үгийн урлагийн хөгжилд зарчмын чанартай нөлөө үзүүлсэн “Нууц товчоо”- ноос өнөө үеийг хүртэлх Монголын уран зохиолын гурван өндөрлөгийг тодорхойлж болно. Энэ бол Данзанравжаа, Ванчинбалын Инжаннаш ба Дашдоржийн Нацагдорж гурав юм. Энэ гурван яруу найрагчийн аль нь ч Монголын уран зохиолын хөгжлийн үеийн үеийн бие даасан хэсэг болж чадсан юм”. Энэ бол монгол судлаач Л.Г Скородумовагийн дүгнэлт. 

“Д.Нацагдоржийн уран зохиолын үнэ цэнийг эрх баригч давхаргын хэрэгцээ шаардлага хангаагүй юм. Улс төр, нийгмийн тогтолцоо зэргээс огт хамааралгүйгээр, түүний уран зохиолыг нандигнан уншиж ирсэн хүмүүсийн хайр хүндлэл байсан учир зохиол бүтээл нь хойчийн үед өвлөгдөн үлдсэн болно”. Харин энэ бол судлаач Шибаяма Ютакагийн ажиглалт. 

Д.Нацагдоржийн уран бүтээл Монголын орчин цагийн утга зохиол төлөвшин хөгжихөд зүйрлэшгүй хувь нэмэр оруулсныг дотоод гадаадын судлаачдын дүгнэлт, өдгөө ард түмний сэтгэлд мөр бадаг, үг өгүүлбэрээрээр хадаатай буй уран бүтээл нь гэрчилдэг. Үүнээс гадна тэрээр Монголын гурван төрд 12 наснаасаа зүтгэж, Д.Сүхбаатар жанжны нарийн бичгийн дарга, намын төв хорооны гишүүнээс эхлээд Дотоодыг хамгаалах яаманд нэн хариуцлагатай албанаа төр төлөвшин тогтож буй үед зүтгэж байсан үндэсний том сэхээтэн билээ. Монгол Улсын анхны Үндсэн хуулийн эхийг Д.Нацагдорж өөрийн гараар сийрүүлэн бичсэн нь эдүгээ Үндэсний төв архивт буй. Басхүү Судар бичгийн хүрээлэнд Түүхийн секторыг үүсгэн байгуулалцаж төрийн хар хүн, эрдэмтэн, зохиолч гэсэн гурвалсан морьтой амьдарчээ.

Цаг ирж, нөхцөл бүрджээ

Цаасан мөнгө нь эдүгээ цагт гүйлгээний зориулалтаа улам бүр алдаж, улс орнуудын түүх, соёлоо сурталчилах хэрэглүүр болж хувирч байна. Сүүлийн үед шинэчлэгдэн хэвлэгдэж буй мөнгөн дэвсгэртүүдийн хандлага ч үүнийг гэрчилнэ. Монгол Улс маань ч бас алдарт зохиолч, соён гэгээрүүлэгчдийнхээ гэгээн дүрийг мөнгөн дэвсгэрт дээрээ залах цаг болжээ. Миний санахаар орчин цагийн монгол утга зохиолын хэлийг хөгжин төлөвшихөд гол нөлөө үзүүлж, цаг төрийн хэрэгт хүчээ өргөсөн Дашдоржийн Нацагдоржийн дүрийг аль нэг мөнгөн дэвсгэрт дээр залахад буруудах зүйлгүй мэт. Нэр алдар, үйлс бүтээл нь цагийн шалгуурыг давж, хойч үеийнхээ сэтгэл зүрхийг догдлуулсаар байгаа их зохиолчоо ийнхүү мөнхжүүлэх нь хөшөөний газрыг нь булаацалдахаас илүү өнө хойчийг харсан алхам хэмээн мунхагланам.

Дэлхийн жишиг: Төрийг үндэслэгч, тусгаар тогтнолын баатар, дараа нь зохиолч

Ер нь ямар хүний дүрийг төрийн мөнгөн дэвсгэрт дээр мөнхөлдөг юм бэ? Дэлхийн улс орнуудын жишгийг харвал хэд хэдэн бичигдээгүй хууль байна. Юун түрүүнд, тухайн улсын төрийн тогтолцоог үндэслэж, үндэстний ухамсрыг бий болгосон удирдагчдаа төрийн мөнгөн дэвсгэрт дээр мөнхлөх нь хамгийн түгээмэл байна. Үүнтэй зэрэгцэн тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл, хувьсгалыг оройлон манлайлсан улстөрч, цэргийн зүтгэлтнүүдийнхээ дүрийг мөнгөн дэвсгэрт дээрээ мөнхөлдөг жишиг байна. Тухайлбал, өмнөд хөрш маань орчин үеийн Хятадыг үндэслэгч Мао Зэ Дунийг юань дээрээ залсан байхад, хойд хөрш маань Оросын их шинэчлэлийн эцэг гэгддэг Нэгдүгээр Петрийн хөргийг 500- тын рубль дээрээ залжээ. Украинчууд Новгородын ван Нэгдүгээр Владимирыг нэгтийн дэвсгэрт дээрээ, Канадчууд 1911- 1920 онд тус улсын удирдсан Ерөнхий сайд асан Роберт Борденийг 100-тын доллар дээрээ, Пакистанчууд “Үндэстний эцэг” Мухаммед Али Жинаг бүх дэвсгэрт дээрээ, Энэтхэгчүүд эцэг Махатма Гандигаа бүх дэвсгэрт дээрээ, Өмнөд Солонгосчууд Чосоны хаан Сэжүнийг 10-тын вон дээр дүрсэлсэн байна. 

Сонирхолтой нь үүний дараагаар мөнгөн дэвсгэрт дээр зохиолч, яруу найрагчдын дүр хамгийн их тохиолдож буй юм. Тухайн үндэстний эх хэлний гайхамшиг болсон, зохиол бүтээл нь үндэстэн даяар уншигддаг цэцэн мэргэдээ соёлт ертөнц мөнгөн дэвсгэрт дээрээ мөнхөлдөг нь бичигдээгүй хууль аж. Энэ нь өөрийн хэл соёлоо тунхаглан зарлаж, сурталчилж буй олон утгыг өөртөө агуулж буй нь илт. Азарбейжан, Киргиз зэрэг дундад Азийн орнууд мөнгөн дэвсгэрт дээрээ заавал яруу найрагч, зохиолчоо дүрсэлдэг байна. Хөгшин Европын соёлт орнууд ч зохиолч, сэтгэгчдээ мөнгөн дэвсгэрт дээрээ мөнхөлдөг нь нэгэнт уламжлал болжээ. Харин хожуу тусгаар тогтнолоо олсон Африкийн орнууд ихэвчлэн улстөрч, тусгаар тогтнолын баатруудаа л мөнхлөхөөс биш, зохиолч хүн мөнгөн дэвсгэрт дээрээ залсан нь үгүй. Мөнгөн дэвсгэрт дээр заларсан зохиолчдын тухай ярина гэвэл цаас хүрэлцэхгүй. Гэхдээ энд жишээ болгож цөөн улсын мөнгөн дэвсгэртийг нийтэллээ.

Армений жижиг мөнгөн дэвсгэртүүд үндсэндээ яруу найрагч, зохиолчдын хөргүүд. 50-тын драм дээрээс агуу хөгжмийн зохиолч Рам Хачатуряныг олох бол Егиш Чарент, Ховхан Туманян, Аветик Исахьян гэсэн гурван найрагчийг 1000, 5000, 10000-тын дэвсгэртээс олж харна.

Румынчууд яруу найрагч, жүжгийн зохиолч Люсиен Блага, романтик найрагч Михаи Эминеску нараа мөнгөн дэвсгэрт дээрээ мөнхөлжээ.

Финляндууд 20-тын марк дээрээ Ваина Линна хэмээх романчаа, 

Унгарчууд их найрагч Эндрэ Адигаа, 

Ирланчууд 10-тын паунд дээрээ Робинзон Крузогийн зохиолч Жонатан Свифтийг хожмоо модернизмын эцэг Жеймс Жойсыг, 20-тын паунд дээрээ яруу найрагч Ульям Батлер Ийтсийг, 

Норвегичүүд 100-тын крон дээрээ яруу найрагч Хэнрик Вергеланд, 1000-тын крон дээрээ орчин цагийн агуу жүжгийн зохиолч Хенбрих Ибсенийг, 

Испаничууд Нобелийн шагналт Хуан Рамон Хименизийг, 

Гүржүүд 10-тын лари дээрээ яруу найрагч Акаки Церели, 100-тын дэвсгэрт дээрээ “Барсан хэвнэгт баатар” туулийн зохиогч Шота Руставелиг, 

Шотландчууд 10-тын пунт дээр Роберт Бөрнс,

Даничууд агуу Ханс Кристиан Андерсоныг 10-тын крон дээрээ,

Туркчууд 50-тын лир дээрээ Фатьма Алие Топузыг гэх мэтээр дурдаад байвал улс орон нь хүндэтгэн мөнгөн дэвсгэрт дээрээ залсан зохиолчдын нэрс барагдахгүй.

Латин америк, Испани хэлт орнуудад их зохиолчдоо заавал нэг мөнгөн дэвсгэрт дээр залдаг аж. Хамгийн сүүлийн жишээ л гэхэд Колумбичууд их бичгийн хүн Габриэль Гарсиа Маркесаа дурсан 50-тын песо дээрээ дүрийг нь мөнхөлсөн.

Англичууд агуу романч Чарльз Диккенсийг 1992 он хүртэл 10-тын фунт стерлинг дээрээ залж, халааг нь Чарльз Дарвин авсан. Харин 2017 оноос эхлэн алдарт зохиолч Жейн Остин 10-тын фунт дээр заларч байна.

Япончууд мөнгөн дэвсгэртээрээ дамжуулж уран зохиолоо сурталчлах кампанит ажил явуулаад байх шиг л санагддаг. Генжийн туульсыг бичсэн нь дэлхийн анхны роман гэгддэг Мурасаки Шикибүгийн дүр, зохиолын үйл явдлыг 2000-тын иен дээрээ залж байв. Харин орчин цагийн анхны эмэгтэй романч Ичьё Хигучигийн дүрийг 5000-тын иен дээр мөнхөлсөн. Үүнээс өмнө Японы орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч хэмээгддэг Нацумэ Соосеки 1984-2004 оны хооронд 1000-тын иен дээр заларч байлаа.

Шотландын ард түмэн алдарт зохиолч Роберт Луис Стивенсоныг нэгтийн дэвсгэрт дээрээ 1994 онд залжээ. Түүний “Доктор Жэкил Ноён Хайд хоёрт тохиолдсон жигтэй явдал”, “Эрдэнэсийн арал” зохиолуудыг манай уншигчид мэднэ. Харин тавтын дэвсгэрт дээрээ агуу романч Валтер Скоттыг залжээ.

Энэ мэтчилэн үндэстэн, үр хойч нь дурсан санаж, эдийн засгийн тусгаар тогтнол, бүтээмжийн илэрхийлэл болсон мөнгөн дэвсгэрт дээрээ хүндэтгэн залсан зохиолчдыг нэрлээд байвал манай сэтгүүлийн хуудас хүрэлцэхгүй.

Залахдаа хүрвэл хэрхэх вэ?

Хэрэв мөнгөн дэвсгэрт дээрээ Д.Нацагдоржийг залахад хүрвэл ажил Монголбанкнаас эхэлнэ. Төрийн мөнгөн дэвсгэртийн тухай асуудлыг Төв банкны хуулиар зохицуулдаг. Уг хуулийн тавдугаар зүйлд, Монголбанкны үйл ажиллагааны чиглэлийн эхэнд, “Мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд гаргах” асуудлыг тусгаад, улмаар долдугаар зүйлд нь, “Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт нь цаасан дэвсгэрт болон зоосон хэлбэртэй байна. Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгтийн хэв загварыг Улсын Их Хурал батална” хэмээн заажээ. Өөрөөр хэлбэл мөнгөн дэвсгэртийн хэв загварт өөрчлөлт оруулах эрх, түүнийг санаачлах боломж УИХ, түүний гишүүдэд байна. Мэдээж хэрэг мөнгөн дэвсгэрт шинээр хэвлэх ажил нь сэтгэлийн хөөрлөөр хийчих ажил биш. Хамгийн сүүлд 20 мянгатын дэвсгэртийн нөөц дахин бүрдүүлэх ажил 2017 оноос эхлэн хоёр жил үргэлжилсэн гэдэг. Тэгэхээр Д.Нацагдоржийг мөнгөн дэвсгэрт дээр залах ажлыг энэ оноос эхлүүлэхэд ямартай ч 2026 онд 120 жилийнх нь ойгоор гаргачихаж болохоор л харагдаж буй юм. Загвар гаргах, агуулгыг нь тодорхойлох ажилд утга зохиол, урлагийн салбарынхан ханцуй шамлан орох нь ч дамжиггүй. Цаасан мөнгийг дэлхийд ойлгуулсан монголчууд их зохиолчийнхоо 120 жилийн ойгоор 100-тын дэвсгэрт дээр ч болтугай дүрийг нь залах болтугай.

"Үндэстний ТОЙМ" сэтгүүл. №466

Нийтлэлийн талаар тайлбар подкастыг эндээс сонсоорой.