Монгол улсын эдийн засгийн дөрөвний нэг, экспортын 85 хувийг уул уурхайн салбар эдүгээ бүрдүүлж байна. Гэтэл энэхүү амин чухал салбараа монголчууд удирдаж чадахгүй болох янзтай.

Орон нутгийн иргэд уул уурхайг эсэргүүцэж, хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаа явуулахад улам бэрхшээлтэй болж байна. Орон нутгийн засаг захиргаа ч зарим тохиолдолд төр засгийн шийдвэрийг үл ойшоох, холбооны улсын субъект мэт авирлах боллоо. Яагаад ийм байдалд орсон шалтгааныг ялган салгаж, нарийвчлан судлах, асуудал бүрийг ухаалаг шийдэх шаардлага тулгарлаа.

Байгалийн баялагтай ч, түүнийгээ зөв хувааж, хөгжлийнхөө хөшүүрэг болгож чадаагүй, улс төржин талцаж, эцэст нь иргэний дайнд хүрсэн олон улс орон байдгийг санах хэрэгтэй байна.

“Поп-руулсан” шантааж

• Дорнод аймагт Степп Гоулд компанийн алт олборлолтыг сумын зарим иргэд, Улаанбаатараас очсон бүлэглэл эсэргүүцэж хайгуулын өрмийн чөмөг чулуунуудыг голын усанд хаяж, бахиралдан, бах таваа хангаж байлаа.
• Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын нутагт Америкийн Жени Ойл компани занар олборлох төслөө ард иргэд, сонгуульд өрсөлдөгчдийн дарамтаас болж орхиод буцав.
• Дорноговьд Францын Арева компани олон жилийн эсэргүүцлийн “түмэн давааг” давж, эдүгээ Засгийн газартай хамтран “Бадрах Энэржи” нэртэй болоод ажиллаж байна.
• Ноён уулын эргэн тойронд Канадын Сентэрра Гоулд компани алт олборлохыг эсэргүүцсэн иргэд, бүлэглэл, нинжа нарын эрчимтэй шахалтаар компаниа зарчихаад буцав.
• Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд үндэсний МАКС компани газрын тосны хайгуулаа хийхийн төлөө түмэн гүтгэлэгт өртөв.
• Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын нутагт Засгийн газартай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ 2010 онд байгуулсан, үндэсний Магнай Трейд компани аймаг, сумын захиргаа, УИХ-ын гишүүний хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч газрын тосны хайгуулын ажлаа эхлүүлж, анхны өрмөө тавьж чадахгүй гайхширч сууна. Шүүхдэж, хөөцөлдөөд тусыг эс олж, давж заалдах хурлыг нь хүлээж ид ажлын улирлаа алдаж, ихээхэн эрсдэл хүлээгээд байна. Уг нь манай улс газрын тосныхоо гадаад хамаарлаас салж, анхны нэрэх үйлдвэрээ байгуулж ашиглахад нэмэлт газрын тос удалгүй шаардагдах юм.
• Дорнод аймгийн Халх гол сумын ИТХ хуралдаж өгөхгүй зунжин хяссаар, суманд нь зам тавьж байсан компани хайрга чулуугаа импортлоход хүрч байлаа.

Энэ мэт олон арван компани монголын төр засгийн шийдвэр, хууль журмын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд мөнгө, хандив нэхсэн аймаг, сумын ноёдууд, шантаажийн үйл ажиллагаа явуулж мэргэшсэн бүлэглэлүүдтэй хэл амаа олох гэж цаг зав, хөрөнгө мөнгөө цадиггүй ихээр алдах боллоо.

Төр засгийн түшээд нь наанаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжин, гадаад дотоодод танилцуулдаг атлаа, цаанаа иргэдийн эсэргүүцлийг улс төрийн зорилгоор хөөрөгдөж, худлаа хоосон амлаж, балмад нэгнийг турхирч, сонгуулийн санал авдаг аргатай болжээ. Монгол улсад ашигт малтмал, газрын тосны хайгуул, олборлолтын ажил үргэлж саатах, сонгуулийн жилд бол бүр гацах нь ердийн уламжлал болчихлоо. Орон нутгийн учрыг ойлгодог иргэд сонгууль дуустал өрөмдлөгөө хойшлуулж өгөөч гэх болжээ.

Үндсэн хоёр шалтгаан

Геологи хайгуул, уул уурхайн олборлолт ийнхүү гацах болсон хоёр суурь шалтгаан бол ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвараас (АМНАТ) нь газар нутгаа ашиглуулсан, сум, иргэдэд нь хүрдэггүй, төр засаг нь авлигад идэгдсэнээс байгалийн баялагийг цөөн хэдхэн этгээд хуйвалдан завших болсон явдал юм.

АМНАТ-аас улсын төсөвт 2013 оноос хойш орсон орлого, түүнээс Орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангаар (ОНХНС) дамжуулан аймаг, сумдад хуваарилсан хүснэгтээс харахад орон нутгийн ард иргэд, ялангуяа бэлчээрийн талбайгаа хураалгасан иргэд яагаад уул уурхайг эсэргүүцээд буйг ойлгож болно. 

Холбогдох хуулиудын дагуу АМНАТ-ын орлогоос гол нэрийн эрдэс бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнийг тэнцвэржүүлээд тодорхой хэсгийг Тогтворжуулалтын санд, 5 хувийг ОНХНС, үлдсэнийх нь 65 хувийг Ирээдүйн өв санд хуваарилдаг ажээ. ОНХНС-д мөн газрын тосны нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 30 хувийг /Төсвийн тухай хуулийн 59.1.5/ хуваарилах ёстой ажээ.

Харин ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн орлогын 50 хувийг 2019 оноос, 100 хувь 2020 оноос ОНХНС-д хуваарилах гэнэ. Энэ төлбөрийн талыг тухайн орон нутагт хуваарилахаар төсвийн тухай хуульд заажээ. Канадад энэ төрлийн орлогын 40 хувийг тухайн орд газар байгаа орон нутагт нь үлдээгээд, үлдсэнийг нь бусад мужуудад хүн амын тоог харгалзан хуваарилдаг.

АМНАТ-ын орлогыг манай засаг төр том тогоонд холиод, бүх аймаг сумдад “хувааж” олгож байгаа учир тухайн уурхайн ойролцоо иргэд бараг юу ч хүртэхгүй байхад, төр засгийн зарим түшмэд бөөн бөөнөөр нь хумсалж иржээ. Үүнийг хайгуул, олборлолтын лицензийн олон хэрэг тод харуулдаг.

Газрын тосны газрын хэлтсийн, газрын даргаар (2003-2012) ажиллаж байсан Д.Амарсайхан тэргүүтэй төрийн албан хаагчид “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанитай байгуулсан бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу улсад ногдох 24 хувиас нэг хувийг нь завшиж байжээ. 40 орчим сая долларын газрын тос сох дутсанаар гэмт хэрэг илэрчээ. Петрочайна Тамсаг компаниас Хонконгийн "Sun Wang" гэх компанийн Шанхай банкны данс руу их хэмжээний ам.доллар шилжүүлдэг байсныг Хятадын төр бас илрүүлж зарим удирдлагыг нь баривчилжээ.

Шүүхийн, зартай 461-р ангид 5 сар хоригдож байгаад Д.Амарсайхан 2014 оны 5-р сард нас барсан. Талийгаач “Мигрень өвчтэй, эмийн хамааралтай хүнийг...  “дээрээс ирсэн заавар”-ын дагуу (АТГ шалгасан) эмнэлэгт хэвтүүлээгүй. Эмийг нь өгөхгүй байсан. Задлан шинжилгээ хийж өвчүү нь голоороо, таван хавирга нь хугарсан гэж дүгнэжээ. 50 тэрбум төгрөгийн авлигын хэрэгтэй... Д.Амарсайхан ... шоронд учир битүүлэг илгээмж хүлээн аваад хэдхэн минутын дараа нас барсан. Түүнийг ... намдаа (МАН) их хэмжээний хандив өгснөө улайх гэж байхад нь хор өглөө гэх яриа хэвлэлээр нэлээн явсан ч тэгсгээд дарагдсан.

Ямар ч гэсэн хулгайд алдсан хөрөнгөө монголын иргэд буцааж авах эрхтэй. Ганц хоёр этгээдийг шоронд суулгаж, авлигачин намуудаа хаацайлаад өнгөрдөг шүүхийг хичнээн жил тэвчих юм бэ? Аймаг сумын иргэд ч ийм шаардлага тавих, хуулиа биелүүлэхийг төр засгаас шаардах ёстой. Монгол улс уул уурхай, ашигт малтмалын баялагаа балаг болгочихгүй, төр засаг нь ил тод нээлттэй, түмэн нь төрөө хянадаг болох нэн шаардлагатай байна. Юуны өмнө төсвийн хэт төвлөрлөө сааруулж, орон нутагт эрх мэдэл өгч байж, энэ том уудам нутгаа аз жаргалтайгаар эзэгнэн амьдрах боломжтой.

2019.04.03