“Астана Назарбаев” нисэх буудлаас хотын төв рүү явах замд нэг хэсэгтээ эл хуль тал, дараа нь Зөвлөлтийн үед баригдсан гэлтэй нэг загварын байшин хорооллууд үргэлжилнэ. Хориод минут явсны дараа Астана хотын төвд орж ирэхэд тэнгэр баганадсан өндөр шилэн барилгууд, мусульманы сүм дуган, хотын төв талбай, “Астанагийн хаалга” гэж бидний нэрлэсэн “КазМануйГаз” нефтийн компанийн байр, Дуурийн театр, 105 метрийн өндөртэй Байтерек хөшөө, Ханшатыр худалдааны төв... тэгээд бидний байрлах Hilton Garden зочид буудал.

Очсоны маргааш нойтон цас орж, салхины хүч нэмэгдэв. Цаг агаар тогтворгүй, нэг өдөр + хэм рүү орж дулаарсан ч маргааш нь -20 хэм хүрч цасаар шуурах нь эв энгийн. Эргэн тойрон нэг ч уул толгод, нөмөрлөх бараагүй, 500-600 км үргэлжлэх нүцгэн тал дээр баригдсан хот учраас аль зүгийн ямар салхи хэзээ ирэхийг таашгүй юм. Өвөлдөө -50 хэм хүрдэг, дэлхийн хамгийн хүйтэн 10 хотын нэг.

Хотын түүхийн хувьд 1830-аад онд казахуудын суурин маягаар байгуулсан, Зөвлөлтийн үед Целиноград гэх орос нэртэй байгаад 1991 онд Казахстан улс тусгаар тогтносны дараа Астана нэртэй болжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Целиноград хот руу цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийг цөлдөг байсан гэх нь бий. 

Хотын хүн ам 2012 онд 775 мянга орчим байсан бол өдгөө 1,3 саяд хүрч, дэлхийн саятын хотуудын нэг болжээ. Казахстаны хоёр дахь том хот. Харин Алма-Ата гурван сая хүнтэй. Улсын нийт хүн ам 18 сая орчим, 120 гаруй үндэстэнтэй. Үүнээс 30 хувь нь оросууд. Америк, Япон, Хятад, Солонгос гээд олон хэлийн хүмүүс энд байнга болон түр оршин суудаг. Тэдний дотор манай монголчууд ч байраа эзэлжээ. Очсон монголчуудын дийлэнх нь үйлчилгээний ажил хийдэг гэнэ.

Хүн амын дундаж цалин монгол төгрөгөөр сая орчим төгрөг. Төрийн албан хаагчид 130 мянган тенге буюу сая гаруй төгрөгийн цалинтай. Манай төрийн албан хаагчдын дундаж цалин 600-800 мянга (1 тенге 7 төгрөгтэй тэнцэнэ) гээд харьцуулаад үзвэл боломжийн орлоготой гэсэн үг. Ядуучууд гэсэн ойлголт бараг байхгүй, ихэнхдээ дундаж амьдралтай, цөөхөн баячуудтай. Харин цөөхөн баячууд нь дэлхийн баячуудтай өрсөлддөг. 

Хотын өнгө төрх арав гаруйхан жилийн дотор ингэж өөрчлөгдөн хөгжиж, “Ертөнцийн хот” гэгдэх хүртлээ алдаршсан шалтгаан нь Ерөнхийлөгч Назарбаевийн байгуулсан Баялгийн сантай холбоотой. Улсын эдийн засгийн гол эх үүсвэр нь нефт болон нефтийн бүтээгдэхүүний экспорт. Сургууль, боловсрол, эмнэлэг гэх мэт нийгмийн үйлчилгээ бүгд үнэ төлбөргүй. Их сургууль, эмнэлэг, нисэх буудал гээд бүгдийн өмнө Назарбаявын нэр бичээстэй. Харин өөрсдөө бол нэрийг нь бүтнээр нь хэлэхээс цээрлэдэг. “Ел ага” гэх нь монголоор “Улсын ах” гэсэн утгатай гэнэ. Бизнест ч бас төрийн өмчийн компаниуд давамгайлдаг, хувийн хэвшлийнхэн нь ихэвчлэн жижиг дунд бизнес эрхэлдэг. Гэхдээ “Цесна” гэх мэт манайхаар бол “MCS”-тэй энэ зэрэгцэхүйц хувийн том компаниуд ч мэр сэр бий гэх.

Монголчууд Казахстаны хөгжлийн нууцыг сонирхож эхэлсэн нь саяхных биш. Одоогоос 12 жилийн өмнө буюу 2006 онын үеэс, Оюутолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээ парламент дээр анх яригдаж эхэлсэн тэр үеэс “Байгалийн баялгаас олсон орлогоо хэрхэн зөв зүйтэй зарцуулах вэ?” гэдэг асуудал толгойн өвчин болж байв. Норвеги улсын хөгжил, Норвегийн сан, Арабын ертөнц, Абу Дабигийн сан гэхчлэн байгалийн баялагтаа түшиглэж хөгжсөн дэлхийн баян орнуудыг шагшин магтаж, басхүү “Баялгийн хараал” гэгч болсон Голланд болон Африкийн жижиг улсуудын тухай ч ярьж бие биенээ айлгадаг байлаа.

Харин Казахстан улс түүнээс өмнө Норвегийн хөгжлийн замыг сонгосон байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Европын хамгийн ядуу орны нэг байсан Норвеги улс 1967 онд газрын тосны асар их нөөцтэй гэдгээ мэдсэний дараа өөрсдийн хөгжлийн замыг сонгосон байна. Байгалийн баялгаас олсон орлогоороо сан бүрдүүлэн бусад салбарууддаа хөрөнгө оруулалт хийж эхэлснээр Норвеги улс өнөөдөр дэлхийн хамгийн баян орнуудын нэг болсон. Дэлхийн хүн амын аз жаргалын индексээр мөн л Норвеги улс тэргүүлдэг. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 59 мянган ам.доллар, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ цагт 20 ам.доллар. Сургууль, эмнэлэг гэх мэт нийгмийн үйлчилгээ бүгд үнэ төлбөргүй.

Өнгөрөгч 2017 оны есдүгээр сард Америкийн “Блүүмберг” телевиз Норвегийн баялгийн сангийн хөрөнгө нэг их наяд ам.долларт хүрснийг зарлажээ. Харьцуулбал энэ нь Мексик улсын ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний хөрөнгө юм. Хөрөнгө мөнгөөрөө энэ сантай өрсөлдөхүйц өөр сан гэвэл Японы Засгийн газрын Тэтгэвэр тэтгэмжийн хөрөнгө оруулалтын сан жилийн өмнө 144.9 их наяд иен буюу 1.3 их наяд долларын хөрөнгөтэй байжээ. Мөн Хятад улсын Гадаад валютын нөөцийн сан гурван их наяд ам.доллартай байв. Норвеги улс газрын тосны олборлолтоор дэлхийн дөрөвдүгээрт ордог, ДНБ-ий ¼-ийг газрын тосны экспорт бүрдүүлдэг байна.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны гамшгийг нүдээр үзсэн хөдөөгийн фермерийн хүү, Норвегийн их сургуулийн профессор Трыгбе Жедрен Норвеги улсын хөгжлийн нууцыг “Байгалийн баялаг жинхэнэ утгаараа ард түмний өмч байсных юм. Үүний тулд сайн засаглал хамгийн чухал” гэж ярьж байна. Харин монголчуудын хувьд энэ бүхэн цоо шинэ мэдлэг биш гэдгийг өмнө хэлсэн. Сайн засаглалын тухай бид сүүлийн хорин жил ярьж байна. Байгалийн баялаг ард түмний өмч юм бол түүнийг яаж тэгш шударгаар хуваарилах вэ, яаж үр ашигтай зарцуулах вэ? гэж.

Харин сүүлийн үеэс “Баялгийн сан” гэх үгс дахин сонсогдож эхэллээ. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 100 дахь хоног дээрээ дуулгасан “Сайн мэдээ” гэх үү дээ. Гэхдээ хэр сайн, муу болохыг хожим мэднэ. Өмнө бид үүнтэй ижил нэртэй “Хүний хөгжлийн сан” гэгчийг байгуулж үзсэн. Гэхдээ тэр нь жинхэнэ утгаараа хөрөнгө оруулалтын сан байгаагүй. Харин тухайн үед засаг барьж байсан хоёр нам сонгуулийнхаа амлалтыг биелүүлэхийн тулд алт, зэсэнд өндөр татвар тавиад, татварын орлогын багахан хувийг ХХС-нд байршуулан бэлэн мөнгөөр тараасан билээ. Орлогын ихэнхийг төсвийн алдагдал нөхөхөд зарцуулаад дууссан.

Удаах нь төрийн өмчийн оролцоотой уул уурхайн ордуудаа нэгтгэсэн “Эрдэнэс Монгол” компанийг байгуулж, үүгээрээ дамжуулан баялгийн менежмент хийнэ гэсэн ч энэ оролдлого бас л амжилт ололгүй хоёр их хурлын бүрэн эрхийн хугацааг туулж байна. Үүнтэй харьцуулбал Казахстан улсын 20 жилд хүрсэн амжилтыг гэрлийн хурдтай зүйрлэж болно.

Саяхан “Херо интертайнмент”-аас бэлтгэж, Монголын бараг бүх телевизүүдээр зэрэг цацсан баримтат нэвтрүүлгээс үзвэл У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үлдсэн хоёр жилийн хугацаанд барьж явах туг нь “Баялгийн сан” юм байна. “Төр өөрийнхөө өмчийг бүртгэдэг болно, эдийн засагт төрийн оролцоог нэмэгдүүлнэ, төр өөрийнхөө менежментийг хийнэ” гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд нь өөрийн амаар хэлэв. Цагийн зүү эргээд эхэлчихжээ гэсэн үг. Гэвч энэ хооронд хаана нь яаж будилах, будилуулахыг таах аргагүй.

Ямар ч байсан салбарын сайдын хэлж буйгаар эхний ээлжинд “стратегийн ач холбогдол бүхий” гэж нэрлэдэг төр хувьцааг нь эзэмшиж байгаа арав гаруй ордыг нэгтгэсэн үндэсний корпораци байгуулж, өөрийн үнэт цаасыг гаргах замаар хувьцааг нь худалдаж авснаар компаниудын удирдах эрхийг төр өөртөө авах юм байна. Ингэхдээ өмнөх алдаагаа давтахгүйн тулд, сангийн үйл ажиллагааг улс төрөөс ангид байлгахын тулд гаднаас мэргэжлийн баг авч ажиллуулах шаардлагатай гэнэ. Мөн сангийн хөрөнгийг ямар ч тохиолдолд нийгмийн халамжид зарцуулахгүй, зөвхөн ирээдүйгээ харсан, үр ашгаа өгөх хөрөнгө оруулалтад зориулах ёстой гэв. Норвегийн жишээ, Казахстаны туршлага Засгийн газарт найдвар төрүүлж буй бололтой.

Гэхдээ нэг зүйл бий. Норвегийн сангийнхнаас “Баялгийн санг үр ашигтай байлгая гэвэл гарааны нөхцөл нь юу вэ?” гэж асуухад “Сангийн үйл ажиллагаанд төр оролцож болохгүй. Харин хяналт тавьдаг механизмыг нь хийж өгөх ёстой. Шүүх, хуулийн систем нь тогтвортой, хараат бус хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байх ёстой” гэв. Харин манайд энэ бүхэн бий бил үү? Байхгүй бол хэрхэн бий болгох вэ? гэдэг эхний асуулт болж байна. Дээр нь улс төрийн тогтвортой байдал.

Хөрөнгө оруулагчид тогтвортой улс оронд, тогтвортой газарт, тогтвортой хүмүүст л хөрөнгө оруулалт хийдэг. Сангийн үйл ажиллагаа улс төрөөс ангид байх ёстой. Хэрэв улс төр байна гэж үзвэл тэр нь зөвхөн тогтвортой байдал юм гэснийг мартаж болохгүй.