Ар, Өвөр Монголоор зорчсон тэмдэглэл

Анандгэрэл 2021.03.21

17821

Энэ долоо хоногоос худалдаанд гарч байгаа "Ар, Өвөр Монголоор зорчсон тэмдэглэл" номын тухай

Дундад Иргэн Улсын баруун хойд хил хязгаарыг судалдаг түүхч Ма Хэтяний энэ тэмдэглэл анх 1932 онд хэвлэгдсэн бөгөөд тухайн үедээ Монгол ахуй соёлын эрдэнэсийн сан хэмээн ихэд үнэлэгджээ. 1926 оны есөн сарын 23-ны өдөр Хятадын Ланьжоу хотоос замд гарсан зохиогч 3 сар аялж, мөн оны арванхоёр сарын 23-нд Хүрээнд ирсэн байдаг.

Ингээд Хүрээнд сар гаруй суугаад Буриад Монголоор дамжин Москва орж, эргэж Хүрээнд ирээд 1927 оны таван сард Түшээт хан, Сайн ноён хан аймаг, Өвөр Монголын Алашаагаар дамжин нутаг буцжээ.

Хүний нутагт өвөл, хавар, зун, намрын дөрвөн улирлын турш 9 сар түмэн бээрийн газарт аялсан Ма Хэтянь Хятадын Ланьжоу, Лянжоу, Ганьжоу, Өвөр Монголын Эзнээ, Ар Монголын Гурвансайхан уулын хошуу, Сайн ноён хан аймаг, Хүрээ, Дээд Үдэд хүрч, Ар, Өвөр Монголын ахуй амьдрал, улс төр, нийгэм-эдийн засаг, үндэстэн ястан, шашин соёл, сургууль боловсрол, үйлдвэр худалдаа, мал аж ахуй, зам харилцаа зэргийг нарийн судалсан байна.

Морин тэргээр замд гарсан Ма Хэтянь тэмээ унаж, морь хөлөглөн, машинаар Дээд Үд орж, галт тэргээр Москвад хүрчээ. Ийнхүү мал аж ахуй голлосон Ар, Өвөр Монгол, Зөвлөлтийн харьяанд багтсан Буриад Монголоор аялсан нь хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн түүхийн жимээр зорчсоноос ялгаагүй билээ.

Уншигчдадаа зориулаад зохиогчийн оршлыг оруулъя.

Зохиогчоос

Нэг. Энэ тэмдэглэлд их төлөв үзсэн харснаа буулгаснаас гадна бусдаас дуулсан болоод хятад, орос, монгол ном зохиол, сонин хэвлэлээс уншиж мэдсэнээ оруулав.

Хоёр. Нэг, хоёр, есдүгээр бүлэгт Өвөр Монгол, тэндхийн монголчуудын аж байдлыг өгүүллээ. Гурваас зургаадугаар бүлэгт Гадаад Монгол, монголчуудын ахуй амьдрал, улс төр, эдийн засаг, намын тухай багтаан оруулав. Долдугаар бүлэг нь Хүрээнд суусан тэмдэглэл юм. Хүрээнд сар гаруй сууж, зав чөлөө ихтэй байсны ачаар олон газраар орж үзэж, орос, монгол ном зохиол харж, орос, монгол хэлтэй нөхдөөр орчуулуулан багагүй зүйлийг судалж мэдсэн болно. Энд байхдаа Гадаад Монголын тусгаар тогтносон үйл явц, улс төр, боловсрол, шашин, санхүү, цэрэг арми, нам, аж үйлдвэрийн салбараас гадна нутаг дэвсгэр, хүн ам, үндэстэн ястан, газарзүй, уур амьсгал, бараа бүтээгдэхүүн, зам харилцааг тодорхой хэмжээнд судалж, Хүрээнд суудаг хятад худалдаачдын зовлон зүдгүүр, орос, монгол, япончуудын байр байдлыг өгүүлж, ерөөс Гадаад Монголыг тал талаас нь таниулан харуулахыг хичээв. Наймдугаар бүлэгт Гадаад Монголын хойд хэсэг, Буриад Монголын тухай, тэр нутаг Зөвлөлтийн хэв шинжтэй болсон тухай бичлээ.

Гурав. Энэхүү тэмдэглэлийг ДИУ-ын 18-р (1929) онд эмхэтгэж, Шанхайд хэвлүүлэхээр шийдэж, өрөлтөд ороод жил гаруйн дараа сая хэвлэхэд бэлэн болсон ч тухайн үед үймээн дэгдэж, номын өрөлт япончуудын бөмбөгт өртөж шатсан билээ. Тиймээс гар бичмэлээ ахин харж нэмж хассаар жил тойрон дахин эмхэтгэв. Зарим зураг устаж үгүй болсон нь харамсалтай.

Дөрөв. Тэмдэглэл хэдийгээр хоёр зуу гаруй нүүртэй ч энэ зуур элдвийн зовлон зүдгүүр, салхи шуурга, цас бороог туулж, өлсөхдөө өлсөж, цангахдаа цангаж, өвдөхдөө өвдөж, монгол, орос хэлгүйн учир үл ойлголцох явдалтай ч тулж явлаа. Надтай 3 сар хамт явсан Ганьсу мужийн Хянялтын хорооны Жао Чэньби монголчуудтай харилцахад орчуулж байсан бол Хүрээн дэх Гоминьдан цэргийн төлөөлөгчийн газрын орос хэлний орчуулагч Гоу овогт 2 сар хамт явж хэлмэрчилсэн билээ. Түүнээс гадна өвөрлөгч Зинь Сюньцин[1], Хуо Гуаньшэн[2], Дай Сицуань[3] нар багагүй тусалсан болно. Энэ ялдамд тэмдэглэлийг минь хянан тохиолдуулсан Лю Шэньтан[4], Ян Зунвэй[5] нарт чин сэтгэлээсээ талархаж буйгаа илэрхийлье.

Тав. Ланьжоугаас Ганьжоу, Нинсягаас Ланьжоу руу зорчсон тухай 2 хэсэг тэмдэглэлээ Ганьсу мужаар аялсан тэмдэглэлд багтаасан учраас энд оруулсангүй. Түүнээс гадна Ланьжоугаас Ганьжоу хүрсэн тэмдэглэлийг Гадаад Монголын албаныхан хурааж аваад эргүүлж өгөөгүй билээ. Зөвлөлт Орос руу аялаад эргэж Хүрээнд ирж хэсэг суусан үеийн тэмдэглэл мөн энд ороогүй болно.

ДИУ-ын 21-р (1932) оны арваннэгэн сар. Ма Хэтянь