Алт бол хаана ч, хэзээ ч үнэ цэнээ алддаггүй цөөхөн үнэт зүйлийн нэг. 1990-ээд оны эдийн засгийн хямралыг даван гарах ганц арга нь алт гэж Ерөнхийлөгч П.Очирбат үзэж, “Алт хөтөлбөр”-ийг санаачилсан юм. 2000 оноос “Алт-2000 хөтөлбөр”, 2017 оноос Алт-2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн бөгөөд 2017 оны байдлаар нийт 200 тонн буюу 2.8 тэрбум ам.долларын үнэ цэнэ бүхий алт олборлоод байна.

Монголын эдийн засагт ийнхүү арван жил тутам алтаар “дуслын” тариа хийж ирлээ. Алтан “дусал” нь эдийн засгийг сэргээдэг ч, байгаль орчин, нийгмийн эдийн засгийн амьдралд яг ямар үр дагавар авчирч буйг нийгэм даяараа ил тод ярилцаж дүгнэх шаардлага тулгарлаа.

Алт ба татвар

Монгол улсын экспортын орлогын дөрөвний гурвыг нүүрс, зэс, алт авчирдаг. Монголбанк 2005 онд 15 тонн алт худалдан авсан бол 2010 онд 2 тонн хүртэл буурав. Дараа нь бага багаар буцаж өссөөр 2017 онд анх удаа 20 тоннд хүрэв. Энэ хүчтэй уналт ба сэргэлтийг төрийн татварын бодлого “бүтээжээ”.

Алтыг компаниуд ба хувь хүмүүс олборлодог. 2006 оноос гэнэтийн ашгийн татвар бий болгож 68 хувийн татвартай болгосноор алтны салбар нууц байдал руу гулсан оров. Мөн аж ахуйн нэгжийн жилийн орлого 3 тэрбумаас давсан бол 25 хувийг нь татварт авч байсан тул компаниуд алтаа хувь хүнээр дамжуулан Монголбанкинд өгөх болов. Ашигт малтмал ашигласны төлбөр 5 хувь байсан нь бас нөлөөлөв. Алтыг хууль бусаар хил давуулдаг болов. Улсын алтны нөөц багасч төгрөгийн ханш унав.

Төр бодлогоо өөрчилж 2010 оноос гэнэтийн ашгийн татварыг цуцлаж, алтны хувьд ашигт малтмал ашигласны төлбөрийг 2.5% болгон бууруулж, аж ахуйн нэгжийн орлогын дээрх татварыг таван жилээр тэглэснээр иргэд алтаа Монголбанкинд худалдах нь жилээс жилд нэмэгдсээр 2017 онд дээд амжилт тогтоож, 20 тоннд хүргэв.

Хувиараа алт олборлогчид эдүгээ монголын хөдөлмөрийн зах зээлийн томоохон хэсгийг нэгэнт эзлэх болжээ. Өнөөдөр албан бүртгэлтэй 8000, бүртгэлгүй гучаад мянган “нинжа” монголын өргөн уудам нутгийн хаана л алтны сураг гарна тийшээ царцаа шиг сүрэглэн нүүж, унтаж амарахыг умартан, уралдан алт ухаж, “гэдсээ өлсгөхгүй, гэртээ харихгүйгээр” донтсоор байна. Монголын “алтны халуурлын” ул мөрийг Заамар, Сүмбэр, Мандал, Бигэр, Ургамал зэрэг олон арван сумын нутагт үлдээсэн нүх, унаж үхсэн малын сэгээс тод харж болно.

Нинжа нар өдөртөө олсон будаа шиг алтаа шөнөдөө борлуулж, маргааш нь улам том алт олохыг мөрөөдөн улайран дайрдаг. Нинжа нарын жинхэнэ эзэд алтыг нь бэлэн мөнгөөр газар дээр нь худалдан авдаг “нууц ноёд” ажээ. Нууц ноёд алтаа бөөгнүүлэн цутгаж, аль нэг хүний нэрээр, зөвхөн 2.5 хувийн татвар төлөөд л Монголбанкинд олон улсын үнээр зарж байна.

Байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх тухай нинжа нартай орон нутгийн удирдлага яриа ч гаргадаггүй, ихэнхдээ орон нутгийн удирдлага өөрсдөө энэ халуурлыг эхлүүлдэг, эсвэл дэврүүлдэг болчихоод байна.

Алтыг хэн яаж олборлосныг шалгаж магадлахгүйгээр, татваргүй шахуу худалдан авч улсдаа үлдээх бодлогыг л монголын төр барьж байна. Төр өөрөө хууль журмаа мөрдүүлж чадахгүй, алтаа л алдахгүйн төлөө татварын хөнгөлөлт тусгайлан олгох болсон нь монголын “алтны халуурлын” онцлог юм.

Ил ба далд эдийн засаг

Алтны татвар өндөр бол алт олборлогчид Монголбанкинд зардаггүй, хилээр нууцаар гаргаж, мөнгө бараа болгон хувиргаж буй нь хувь хүнээр дамжуулан ганзгын худалдааг улам бүр хөгжүүлэхэд хүргэж байна. Алт ийнхүү банкаар дамжихгүй байгаа учир мөнгөний эргэлт удааширч, далд эдийн засаг тэлдэг. Ганзгын наймаачид татвар төлдөггүй учир далд эдийн засаг улам хүчтэй болсоор байна.

Харин ил эдийн засаг буюу бүртгэлтэй бизнесүүд ажил олгосныхоо төлөө ажилчдын нийгэм эрүүл мэндийн даатгал, хувь хүний орлогын албан татвар гэх мэт цалингийнх нь гуравны нэгийг төрд шилжүүлдэг. Ганзгын наймаачид ямар ч татвар төлдөггүй мөртлөө бүх татвараа төлсөн хүний адил эрүүл мэндийн даатгалд хамрагддаг. Үр дүнд нь эрүүл мэндийн даатгалын төлбөр нь аманд ч, хамарт  ч хүрдэггүй.

Алтны нууц ноёд улам томорсоор эдүгээ улс төрийн намуудын нууц санхүүжүүлэгчид болоод байна. Нэгэнт л хөгжмийг нь захиалсан учир монголын газар нутаг дээрх баялагийн олборлолтын зөвшөөрлийг төв нь үү, эсвэл орон нутаг нь шийдэх үү гэдгийг тэд зохицуулж эхэлжээ. Ямар хууль батлах, эсвэл хойшлуулахыг ч тэд удирдаж байгаа бололтой.

Засгийн газрын шийдвэрээр бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журам батлаж, нинжа нарт алт ухах зөвшөөрлийг сум, дүүргийн засаг дарга нь олгох эрхтэй болжээ. Энэ зөвшөөрөл олгох нэрийдлээр зарим сум, дүүргийн засаг дарга авлига авдаг, өөрсдөө ч алт ухдаг болов.

Орон нутгийн иргэдийн хурлын гишүүд бие даасан улс мэт авирлах болжээ. Жишээ нь Өмнөговь аймгийн нэгэн засаг дарга “аймгийнхаа газар нутгаас олдсон байгалийн аливаа баялаг юун түрүүн Өмнөговьчуудад хамаарна” гэж хэлж байв. Өмнөговь аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас тус аймгийн нутаг дэвсгэрээс уурхайн зориулалттай ус хэрэглэхийг хориглосон шийдвэр гаргаж байсан.

Ард түмний нэрийг барьж нинжа нарыг турхирдаг бүлгүүд бий болжээ. Хөвсгөл, Сүхбаатар, Баянхонгор аймгуудад нинжа нар уул уурхайн компаниуд руу дайралт хийж алт олборлож байлаа. Алтны нөөц нь тогтоогдсон уурхай хаана л байна тэнд нинжа нарын бүлгүүд аль хэдийн очдог болов. Олборлолтоо ч эхлээгүй байсан Степ Голд компанийн уурхай дээр  нинжа нар бүлэглэн дайрч, ажилтнуудыг нь хөөснөөс болж Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцааны үнэ эрс унасан юм.

Ноён уулын алтны олборлолт гацсаныг “хууль хүчнийхэн, тэр дундаа цагдаагийнхан холбогдсон” гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар бөөрөнхий мэдээлэл хийжээ. Цагдаа, хүчнийхэн нууц ноёдод ийнхүү үйлчилж байгаа ажээ.

Эдүгээ Монгол улсын иргэд ч, төр засаг нь ч бүхэлдээ “алтны халууралд” орчихоод байна. Төр засаг хууль журмаа сахиулж, бизнесийн орчин сайжирч, төрийн нэрээр түшмэд бизнес эрхлэхээ зогсоож, хувийн хэвшил чөлөөтэй өрсөлдөж эхэлбэл бизнес тэлж, ажлын байр нэмэгдсэнээр нинжа нар гэртээ харьж ажилтай болох юм. 

2018.08.23