Хүмүүс гүн нойронд автаастай. Энэ нойр биеийн биш, дотоод ахуйн нойр. Хэдийгээр хөдөлж, ажиллаж, бодож төсөөлөх боловч хүний амьдрал турш зүүд нойр үргэлжилсээр байдаг. Сэрүүн тунгалаг агшин даанч ховор. Далан жилийн амьдралд нь сэрүүн агшин долоо байвал их юм. Хүн робот шиг амьдардаг. Маш дадмаг механик атлаа ухамсар сэрэхүй үгүй. Эндээс л бүх зовлон зүдүүр үүсдэг. Хүний бүх зовлон түүний зүүд нойрны бүтээл.

Юун түрүүнд энэ зүүд нойроо ойлгох учиртай. Зэн буюу бясалгалын зам мөр бол уг нойроос сэрэх чармайлт юм. Хүний амьдрал хоёр төвшинтэй. Эхнийх нь мөн чанарын, удаах нь тохиолдлын. Мөн чанар төрдөггүй, үхдэггүй. Харин тохиолдлын хорвоо төрж, нөгчдөг. Мөн чанар үүрдийн бол тохиолдлын амьдрал зуурдын. Бид тохиолдлын юмст хэт автаж, мөн чанараа умартдаг. Эд хөрөнгө, мөнгө төгрөг, гэр бүл, холбоо сүлбээ бүхэн зуурдын бөгөөд бидний мөн чанарт хамаагүй. Өнөө үед хүмүүс зуурдын юмст улам бүр уягдаж, ижил дасал болжээ. Та нар явахдаа бүхнийг орхиод явна шүү дээ. Энэ дэлхийг эзэлсэн хаан ч бай гар хоосон буцна. Төрөхөөс өмнө байсан, нөгчсөний дараа байх жинхэнэ дүрээ тань гэж Зэн хэлдэг. Төрөл, үхэл хоёрын дунд өөрийн дүр төрх гэж бодож байгаа бүхэн чинь зуурдынх юм шүү.

Ийм нэг жүүд онигоо сонссон юм. Унтамхай хүний тухай. Угтаа бол хүн бүхний тухай:

Тэр хүн үргэлж нойрмоглож явдаг байлаа. Гэрт, гадаа, үдэшлэг цэнгүүн, хурал цуглаан, сүм, театр, гудамжинд хаа ч бай, суугаа, зогсоо ямар ч байрлалаар унтаж орхино.

Нэгэн удаа мань эр гэртээ дуг нойрондоо дугжирч байлаа. Нойрон дунд аянга нүргэлж, ор нь хөдлөх шиг болжээ. Гадаа дуу цахилгаантай бороо орж байна даа гэж унтаагаараа бодоод, хөвөн хөнжилдөө улам шургав. Нойрон дундаа юмсыг хөрвүүлж тайлбарладгийг чи юу эс андах вэ. Сэрүүлэг дуугарч байхад өөрийгөө сүмд байгаагаар харж, сүмийн хонх дуугарч байна гэж зүүдлэх жишээтэй. Энэ бол нойроо хамгаалах гэсэн сэтгэхүйн заль.

Залуу тийнхүү дугжирсаар сэртэл хачин хоосон оргив. Дэргэд эхнэр нь ч алга, ор нь ч алга, хөвөн хөнжил нь ч алга. Цонхоор харах гэсэн чинь цонх байдаггүй. Шатаар доош гүйх гэтэл шат байдаггүй. Хаалгаар гаръя гэтэл хаалга нь ч бас алга. “Туслаарай!” гэж орилох гэтэл дуу гарах агаар ч байдаггүй. Бүх юм алга болчихжээ. Юу болсныг ойлгохгүй, гайхшаа баран хэсэг алмайрснаа “За, за, зүгээр унтдаг юм бил үү?” гэсэн бодол төрөв. Гэтэл дээр нь унтаж хэвтэх газар дэлхий ч байхгүйг харлаа. Тэр агшинд мань эр хуруугаа гозойлгож, “Унтаж байх хооронд дэлхий сөнөчихсөн юм биш үү? Унтаж байсан тулдаа мэнд үлдэж...” гэсэн санаа цахив.

Тэгснээ үймэрч эхэллээ: “Дэлхий байхгүй бол би одоо яах юм бэ? Ажилдаа яаж явах вэ? Амь зуулгын мөнгөө яаж олох вэ? Тэр тусам одоо үед амьдралын өртөг ийм өндөр, сагс өндөг хорин доллар хүрчихсэн үед... Эхнэр ядахдаа хааччихваа? Дэлхийтэй цуг, хармаанд байсан цалинтай минь хамт алга болчихлоо гэж үү? Тэр хүүхэн ч хүйтэн загнаж байна даа.”

Нэг өдөр дэлхий гэнэт алга болчихвол та нар ч бас иймэрхүү бодолд автсаар байх вий. Сагс өндөгний үнэ, ажил алба, мөнгө төгрөг, эхнэр... Өөр бодох юм та нарт байдаггүй. Ертөнц хэдийнээ алга болчихсон байхад дадал болсон бодол үргэлжилсээр байна.

“Унтъя гэвэл одоо яадаг юм билээ? Хөлөө жийх газар ч алга. Нуруу чилбэл хаанаа хэвтэж амраах вэ? Дэлгүүр дэх дутуу ажлаа яаж гүйцээнэ ээ? Шил юм уумаар санагдвал хаанаасаа олох уу?” гэхчлэн түмэн өнгийн бодолд дарагджээ.

Ийм юм байх уу даа гэж эргэлзэх байх. Эрт, орой нэгэн өдөр хүн бүхэнд ийм зүйл тохиолдоно. Хүн бүхэн үхдэг. Гэв гэнэт бүх ертөнц замхарч, өөр хэмжээсэнд ордог. Зөвхөн гадар хүрээгээ мэддэг хүн бүр ийм бэрхшээлд орно. Үхэл дунд хүрээ алга болж, төв рүүгээ чи шидэгдэнэ. Гэтэл чи төвийнхөө хэлийг мэддэггүй, түүнийг огт ойлгодоггүй. Тэр чамд зүгээр л эл хуль, эзгүй хоосон санагдана.

Манай баатар шалдан гуя болоод, юу хийхээ мэдэхгүй гайхширч зогссоноо: “Чөтгөр аваг. Ямар ч ертөнц байхгүй хэрэг үү? Тэрүүгээр ер нь яадийм. Арилбал арилна л биз. Зүгээр сайхан цаг нөгчөөе. Явж кино үзье.” Гэвч ертөнцтэй цуг кино ч алга болсныг сэхээрлээ. “Ээ, тэнгэр минь, юу болоод байна даа? Би ямар золгүй юм бэ? Хэрэв чанга хурхирч унтсан бол өөрийгөө сонсоод сэрэхгүй юү? Тэгсэн бол бусад бүх юмтай цуг алга болох байж дээ. Одоо яана аа? Өглөө ганц дүнз шар айраг уудаг сан. Хаанаас олох вэ? Эхнэр хааччихваа? Арай надаас зугтчихаагүй байгаа? Олбол чамд үзүүлээд өгнө дөө! Ингэхэд цаг хэд болж байгаа юм бол?”

Тийнхүү үглээд цагаа харах гэтэл цаг нь алга. “Хоёр доллараар авсан цаг шүү дээ” гэж санагалзав. “Дэлхий ертөнц арилаа л биз. Над падлийгүй. Харин цаг алга болчихдог нь юув дээ. Дахиад шинийг авъя гэвэл хоёр доллар шүү дээ... За байз, хаанаас ганц шил пиво олох вэ? Эхнэр яачихваа? ... Би ингээд орь ганцаараа үлдлээ гэж үү? Ээ халаг, ийм гай зовлонд унах гэж?”

Хөөрхий эр гасалж, толгойгоо шаах гэтэл толгой нь байдаггүй, торох барих юу ч олдсонгүй...

Энэ бол хүний сэтгэхүй хэрхэн ажилладаг тухай үлгэр. Та нар өөрсдийн төсөөллөөр ертөнцийг бүтээдэг. Хэзээ нэгэн цагт алдуурч одох зүйлст ижил дасал болон ээнэгшдэг. Тийм болохоор Дорнын арш нар хорвоо ертөнцийг “илбэ” буюу Маяа гэж хэлдэг. Энэ нь жинхэнэ ертөнц биш, харин та нарын зүүд нойрноос бүтсэн хуурмаг ертөнц гэсэн үг...

Улам мөн чанарлаг болж, зуурдын амьдралаас ангижир. Үүрдийнх л үнэн, зуурдын бүхэн хуурмаг болохыг санаж яв. Зуурдын юмстай ижилсэх хэрэггүй, зүгээр л ажигла. “Миний”, “минийх” гэдэг тоглоом үнэхээр утгагүй, тэгсэн мөртлөө хүний амьдралыг бүхэлд нь хамардаг. Энэ дэлхийд чи хоосон ирсэн, явахдаа хоосон буцна. Дэлхий ертөнц чамайг ирэхээс өмнө байсан, явсан хойно ч байх болно. Өмчилж буй алт эрдэнэ, алмааз чулуу чинь өмнө байсан шигээ эндээ үлдэнэ. Тэд чамайг санах ч үгүй. Өмчилж явааг чинь өнөө ч бас анзаарахгүй.

Юмстай ижилсэхээ болиод эхэлбэл эрт, орой нэгэн цагт чи мөн чанартаа нэвтэрнэ. Энэ бол ангижралын утга. Ангижрал нь хорвоо ертөнцөөс зугтаж, Хималайд юм уу сүм хийдэд бүгэхийн нэр биш. Хаашаа ч явсан нөгөө л сэтгэлээ өвөрлөж явдаг. Энд байхдаа эхнэр хүүхэд, орон гэрээ өмчилж байсан бол тэнд очоод сүм хийд, шашин суртлыг өмчилнө. “Минийх” гэсэн үзэл хэвээрээ болохоор дүндээ дүн.

Ангижралын жинхэнэ утга бол: Хаана ч байсан юмсыг орхих шаардлагагүй, учир нь анхнаасаа чи тэднийг эзэгнээгүй. Хэрэв үнэхээр эзэгнэж байсан бол орхиж хаях нь утга учиртай. Угаасаа чинийх биш зүйлийг яаж орхих билээ? Юуг ч эзэгнэж чадахгүйгээ мэдэх нь жинхэнэ огоорол юм. Сайндаа л чи юмсыг ашиглаж болох, түүнд талархах учиртай. Харин эзэгнэж чадахгүй. Тиймээс өмчийг биш, өмчирхөх сэтгэлээс салах нь ангижрал юм. Зэнгийн хэлдгээр төрөлх дүрээ танихын нэр.