Гадаад харилцааны сайд асан Ц.Гомбосүрэнтэй Засгийн газрын зарим бодлого, Тавантолгойг төрийн мэдэлд авах, УИХ-ын сонгуулийн хуулийн төсөл гээд цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Тавантолгойн ордыг төрийн өмчид зуун хувь авах тухай саналаа Засгийн газар илэр­хийллээ. Та энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?
-Тавантолгой бол төсвийн хөрөн­гөөр судалгаа хийж, нөөцийг нь тог­тоосон орд. Үндэсний хэдэн компани нийлж консорциум байгуулж, хай­гуулын лицензийг нь авсан. Нэмэлт судалгаа, шинжилгээ хийж хайгуулын лицензээ ашиглалтынх болгосон. Энэ ордын 86 хувийг төр, 14 хувийг “Энержи ресурс” консорциум эзэм­ши­хээр хоёр талдаа тохиролцоо хийсэн. Тэрийг нь УИХ батлах бай­сан. Тэгсэн шинэ Засгийн газар саналаа УИХ-аас татаж, арай өөрөөр шийдэх санаатай юм билээ. Ордыг яаралтай ашиглах ёстой гэдгээ төр сайн мэдэж байгаа. Энэ сайн хэрэг. Гэхдээ төр 100 хувь авлаа гэхэд ордыг ашиглах санхүү, техник тех­нологи, боловсон хүчний бяр байхгүй. Ийм гурван бяртай гаднын компаниуд руу л хандаж таарна, хуваана. Гэтэл төр яагаад өөрийн үндэсний компаниудтайгаа хувааж болдоггүй юм. Энэ нь өнөө л гад­нынхныг шүтдэг, өөрийнхнийгөө үгүйс­гэдэг хандлагын үргэлжлэл юм болов уу даа. Хамгийн гол нь төр энэ хандлагынхаа цаана уг ордын ли­цензийг авч, зуун хувь эзэмшиж бай­гаад төртэй 86:14-ийн харьцаагаар тохирч буй “Энержи ресурс” консор­циум болох үндэсний хөрөнгөт­нүүдийнхээ эрх ашгийг тээрэмдэж болохгүй гэж би хувьдаа үзэж байгаа.

-Тээрэмдэх гэж дээ, лиценз хадгалж байсан гавьяаг нь үнэлэх байлгүй дээ. Таныхаар яаж вэ?
-Засаг хэлсэн байна лээ, та нар ордын лицензийг гаднынханд алдчих­гүй хадгалж ирсэн гавьяатай гэж. Тэгэнгүүтээ цөмийг нь төрд халаас­лачих гээд байх шиг байгаа юм. Тэгж болохгүй л дээ. Гавьяа, зүтгэлийг амаар үнэлэх нэг хэрэг.

Үндэсний хөрөнгөтнүүддээ боди­той, ямар нэгэн давуу эрх эдлүүлэх ёстой. Улстөрийн логикийн хувьд аваад үзсэн ч үндэсний хөрөнгөт­нүүдээ дэмжих чухал бодлого төрд байх ёстой. Гаднынхан доллараар тэрбумтан. Манайхан төгрөгөөр тэрбумтан. Тэрбумтан төгрөгийн хэм­жээнд нь өөрсдийн хэдээ дэм­жих, хөнгөлөлт эдлүүлдэг тийм бод­логыг төр явуулах ёстой. Тэднийг одоо­ноос л дэмжинэ. Энэ үед нь л, өнөө­дөр төрөөс дэмжвэл ирээдүйд, мар­гааш тэрбум доллараар ярьдаг болно. Хийсвэр сонсогдож магадгүй, эх оронч сэтгэлгээ гэж юм байна. Бизнесийг зөвхөн ашиг олох, баяжих арга гэж үзэж болохгүй.

Нажидтай энэ хар ажлын чинь цаана эх орон минь хөгжиг, бид татвараа төлснөөр энэ Монгол минь хөгжинө гэсэн бодол сэтгэхүй манай бизнесмэнүүдийн толгойд бий гэдэгт би итгэдэг. Иймд “Энержи ресурс”-ын үндэсний хөрөн­гөтнүүдээ үнэлэх учиртай. Энэ үнэлгээ нь ямар нэгэн давуу эрхээр илрэх ёстой. Давуу эрх гэдэг нь юу ч байж болно, тэр ухааныг төр өөрөө бодож олох байх. Монгол гэж тусгаар улс цаашид байх нь үнэн л юм бол үндэсний томоохон хөрөнгөт­нүүд­тэй болох ёстой. Тэдгээр хөрөнгөт­нүүд ирээдүйн Монгол Улсын эдийн зас­гийн тулгуур болно.

Хуучны үг бий дээ. Хүний хүн идэхээр өөрийн нохой ид гэж. Хүний хүн идсэнээс өөрийн нохой идсэн нь дээр гэсэн монгол философи л доо. Аливаа юмыг залгих хоолой, шингээх ходоодныхоо хэм­жээ­гээр л иднэ шүү дээ. Төр нэг ши­нэ гараанаас төслөө шуурхай эхэлье, гадаадынхантай ч шуурхай ярья, дотоодынхноо ч оролцуулъя гэж байгаа юм болов уу л гэж би бодож байгаа. Дотоодынхноо оролцуулах ч ёстой юм.

-Хэрэв дотоодын компаниудаа оруулахгүйгээр цааш явбал ямар зураг харагдах вэ?
-Хэрвээ төр зуун хувь авбал үн­дэс­ний компаниудаа тоглоомд оруу­лах­гүйгээр гаднынхантай нийлж тог­лох гэж байгаа зураг л гарна. Ин­гэвэл ямар юмных нь үндэсний бод­лого бай­хав дээ. Гаднынхныг бид шүт­нэ, шү­тэх ч ёстой. Хамгийн гол нь до­тоо­­­дынхноо энэ завсар үгүйсгэх ёсгүй.

-”Энержи ресурс” бол ордын лицензийг л эзэмшдэг. Газар доор­хи баялаг нь ард түмнийх үү, эсвэл лиценз эзэмшигч компанийх бол­сон уу?
-Нэгэнт л нүүрсээ аж ахуйн эр­гэл­тэд оруулаагүй учраас хөрсөн доорхи баялаг нь Үндсэн хуульд заас­ны дагуу ард түмнийх хэвээрээ бай­гаа. Ард түмний өмчийг аль нэгэн ком­пани хуулийн дагуу эзэмшээд эхэл­бэл тэр обьект нь тухайн ком­панийн өмч хөрөнгө болж хувирна. Төр тэндээс хуулийнхаа дагуу татва­раа л авна.

-Хэрэв ард түмний өмч юм бол ард түмний нэрийн өмнөөс Зас­гийн газар шийдвэр гаргах эрхтэй юм биш үү?
-УИХ, Засгийн газар шийдвэр гаргах эрхтэй бөгөөд ёстой. Тэрхүү эрх, ёстойн цаана төрийн өөрийнх нь зохиосон хууль ном гэж байна л даа. Энэ хуулиар бол ард түмний өмчийг ард түмний нэрийн өмнөөс төр захи­ран зарцуулах эрхтэй. Нөгөө талд нь аливаа аж ахуйн нэгжүүд мөн хуу­лийн хүрээнд ард түмний өмчөөс өмч­лөн авч эдийн засгийн эргэлтэд оруулж ашиг олж, ашгийнхаа хэм­жээ­­гээр төрд татвар төлөх эрх, бас үүрэгтэй. Энэ нь ард түмний өмч татвараар дамжаад эргээд ард тү­мэн­дээ ашгаа өгч байгаа хэлбэр. Төр баталсан хууль, зарчмаа өөрөө чанд сахих ёстой.

-Тэгвэл хувийн өмчид халдаад байсан юм байхгүй юм биш үү?
-Лиценз бол хувийн өмч. Нэг нь өгч, нөгөө нь авчихсан. Хөрөнгө оруулалт хийчихсэн учраас тэр лиценз эдийн засгийн агуулгатай болсон. Лиценз гэдэг нь ёс төдийн гэрчилгээ, зөвшөөрөл биш, араасаа мөнгө хавчуулчихсан учраас түүнийг ком­па­нийн өмч гэж үзэх учиртай. Тэрхүү компанийн өмчийг өнгөнөөс нь хар­вал булаах гэж байна л даа.

Булаагаагүй гэдгээ нөхөн төлбөр өгнө гэж цайруулж байх шив дээ. Мөнгөн тооцоогоор данс дугуйлж эдийн засгийн хохиролгүй болгох юм билээ, миний ойлгосноор.

-Баялаг нь ард түмнийх юм бол 14 хүний гэр бүл идэж байхаар ард түмэн нийтээрээ идье гэсэн зарчмаар төр өөртөө авч байгаа нь буруу юу?
-Ард түмэнд ашиг, хишиг хүр­тээнэ гэдэг сайн хэрэг. Энэ төслөөс хамгийн дээд хэмжээний ашиг оллоо гэхэд төр хуулийн дагуу татвараа авна. Авах татвар нь төрийн 50, гад­нынхны 36, Монголын бизнес­мэнүү­дийн 14 хувь гэсэн бүтэцтэй байх, үгүй нь эдийн засгийн утгаараа огт падгүй, ач холбогдолгүй. Төр өөрөө өө­рөө­сөө татвар авна гэдэг бүр ч утгагүй. Тэгснээс компаниудаас олсон ашгийнх нь хэмжээгээр татва­раа авч байх нь зөв. Дэлхийн эдийн засаг ийм л дүрэмтэй. Түүнээс биш, төрийн эзэмших хувь нэмэгдэхээр л ашиг юм уу, авах татвар нэмэгдэх, эс­вэл үндэсний хөрнөгөтнүүд хувь эзэм­шихээр ашиг буурч, татвар ба­гас­на гэсэн ойлголт байхгүй. Төр орсон ороогүй, өмч хэнд илүү байна гэд­гээр авах татварын хэмжээ огт өөрч­лөгдөхгүй. Тухайн аж ахуйн нэг­жид хэр зэрэг нарийн технологи, сайн удирдлага байна гэдэг чухал. Энэ тал дээр төр хамгийн муу менежер гэж ярьдаг. Тийм байж магадгүй. Төр хаана сайн менежер байх вэ. Бүх юмыг улс төрийн, төр засийн бодлого болгож зангидах юман дээр л төр хамгийн сайн менежер байх ёстой. Үндэсний, олон түмний, эдийн зас­гийн эрх ашгийг, бүгдийг зангидахад төр хамгийн сайн менежер байх ёстой юм.

-Ер нь бол нийтийн эрх ашгийн төлөө наймаа буцаж болно биз дээ?
-Болно. Наймааны хооронд нөгөө тал хохирохгүй л байх ёстой. Нөхөн төл­нө гээд байгаа санхүүгийн чинь цаана мөнгөөр хэмжигдэхгүй зүйл бий. Энэ хугацаанд зарцуулсан оюун санааны хүч, эрчим, сэтгэлзүйг мөн­гөөр хэмжихийн аргагүй. Энэ бү­хэнд “ли­ценз хадгалж байсанд баяр­ла­лаа” гэдэг өгүүлбэр багадна. Тийм учраас төс­лийг шинээр хэрэгжүүлж эх­лэх үнд­сэн тохиролцоон дээрээ үн­дэс­ний хөрөнгө оруулагчдадаа ямар нэ­гэн давуу эрх олгох ёстой гэж ми­ний яриад байгаагийн нэг учиг энэ юм.

-Ард түмний өмч учраас ордын тавь хүртэлх хувийг төр эзэмшиж байх учиртай. Төслийг төр дангаа­раа эсвэл үндэсний компаниуд­тайгаа нийлээд ч хэрэгжүүлж чадах­гүй, гаднынхантай хамтарна. Гэтэл гаднынхан 30 гауйхан хувь дээр орж ирэхгүй гэдэг үүднээс “Энержи ресурс”-ийн 14 хувийг авах гээд байгаа юм биш үү?
-Тийм байж магадгүй. Гаднынханд өгөх хувийг илүү болгох гэж үндэсний компаниудаа тээрэмдэх гэж байгаа бол буруу. Арай үгүй болов уу гэж би бодож байгаа. Гаднынхан гэдэг маань энэ салбарынхаа аварга за­гас­нууд орж ирэх ёстой шүү дээ. Тэд тэгж жол хувь дээр наашаа жирийхгүй ч байж мэднэ. “Энержи ресурс”-ийнх­ний гаднынхантай харилцаж байс­наар бол 30-аад хувийг нэг их бага гэж гололгүй, зай олдож л байвал оръё гэсэн улс байгаа юм байна гэж би ойлгосон.

-Гаднынхан Монголын бая­л­гийг гадагшаа зөөчихнө гэсэн хардлага их байна л даа?
-Зөөг л дээ. Яах юм бид. Өөрсдөө ухаж чадахгүй. Ухлаа гэхэд түүний­гээ мөнгө болгож чадах­гүй­гээр ард түмэндээ хишиг хүртээж бай­гаа нь энэ гээд айл бүрийн гадаа там­пуу тампуугаар нь нүүрс овоолох юм уу. Хэрвээ баялгаараа мөнгө бос­гох гэж л байгаа бол аж ахуйн юмуу эдийн засгийн эргэлтэд оруул­на. Баялаг маань дэлхийн зах зээл дээр борлож байх ёстой. Гаднынхан машин бү­тээх­­дээ түүнийгээ яаж явуу­лах вэ гэд­­­гээ биш, яаж зогсоохоо эхэлж шийд­­­дэг гэж байгаа юм. Түүнтэй адил нүүрс ухна гэдэг маань ухах тө­дий биш. Хаана, яаж борлуулах вэ гэдэг нь хамгийн чухал. Энэ ажлыг гар­цаа­гүй хийж чаддаг, хэрэглэгчид нь итгэ­дэг, хорвоогийн зах зээлийг мэд­дэг хүмүүс, компаниуд тусдаа. Түүнээс биш, коксжсон нүүрс гээд л Дорж гуай ганзагалаад давхиад бай­вал “энэ одоо хаанаас хэн, юу гар­гаад ирэв ээ” гэж дэлхий гайхна биз дээ.

-Энэ үйл явдалтай холбог­дуулан төр хувийн өмчид халдлаа. Ингэснээр 1992 оны Үндсэн хуу­лиар тунхагласан ардчиллын сонголтоос ухарлаа гэж байна. Энэ томдсон дүгнэлт үү?
-Өнгөнөөс нь харвал тэгж дүгнэж болохгүй юмгүй. Нөхөн төлбөрөөр мөнгийг буцааж өгөөд төр өөртөө авах ёстой гэж үзэж байгаа бол басчиг аргаа барсан луй­вар, дээрмийн хэмжээнд авч үзэж болохгүй юм. Гол нь мөнгөөр тооцож болохгүй хөлс хүч, хөдөлмөрийг нь яаж үнэлэх вэ гэдгээ л төр сайн бодох ёстой. Харин энийг нь үнэлж чадах­гүй, тоглоомоо ши­нээр эхлэхдээ үн­дэс­ний компаниу­даа шахчихсан бай­вал луйврын хэл­бэртэй, хүний хүчийг мөлжиж байна гэж үзэж болно. Тэгэхгүй байх ёстой, ийм юм болох ёсгүй гэдгийг л би яриад байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр тө­рийн зардлаар нөө­цийг нь тогтоо­сон бүх ордод адилхан хандах учир­тай. Тоглоомын дүрэм нэг л байна. Том бол нэг, жижиг бол өөр дүрмээр тог­лож таарахгүй. Цаа­шид ордын ли­цен­зийг тендер зарлаад зарах хэрэг­тэй. Хожим ийм юм дахиж болохгүй, буцаагаад авчихдаг жишиг тогтоох­гүйн тулд. Та бүхэн хуулийн да­гуу ли­­цен­зээ авсан юм байна, гэх­дээ бид өөрс­дийн хөрөнгөөр нөөцийг нь тог­тоосноо тухайн үед мартчихсан байж гэдэг байдлаар хандаж таарах­гүй. Унтаж болно, сэрсэн хойноо най­маа буц­на гэж зүтгээд байж болохгүй л дээ.

-Та “Энержи ресурс”-ын Тө­лөө­лөн удирдах зөвлөлийн дарга. Ийм албан тушаалтай хүмүүс гол­дуу тухайн компанидаа хувьцаа­тай байдаг. Танд хувьцаа байна уу?
-Би хувьцаагүй ээ. Бүр хэдэн тэгээр нарийвчилсан бутархай хувь­цаа ч байхгүй. Хөндлөнгийн хүнийг ТУЗ-ийн даргаар ажиллуулмаар бай­на гэсэн. Янз бүрийн ухаан байгаа юм байлгүй дээ, энд. Тэрийг нь би мэдэхгүй юм. Санал тавьсан тэдгээр хүмүүсийг таньж мэддэг, нөхөрсөг харилцаатайн хувьд зөв­шөөрсөн.

-Тавантолгойн талаархи хувь хүний тань бодол, хашиж байгаа ал­бан тушаалын байр суурь хоёр зөр­чилдөхгүй байна уу. Жишээ нь та сая хувь хүнийхээ толгойгоор ярив уу, эсвэл ТУЗ-ийн даргынх уу?
-Би ТУЗ-ийн дарга байвч, эс байвч нэг л байр суурьтай. Тэрийгээ л сая чамд иргэний хувьд илэрхийл­лээ. Би иргэнийхээ хувьд голч чиг шугамаар, Монголын байгуулж бай­гаа нийгэм, улс орноо хөгжүүлэх арга барилд таарах болов уу гэдэг байр сууринаас л ярьж байгаа маань энэ.

-Ерөнхий сайд С.Баяр Таван­толгойг оросуудад өгөх бэлтгэлээ хийлээ гэж зарим хүн хэлж байна. Та оросуудыг сайн мэднэ. Тийм байж болох уу?
-С.Баяр Ерөнхий сайд болсон учраас л оросуудад юм өгөх ёстой юм шиг хандаж болохгүй. Сүүлийн үед гурван хүн жагсчихаад л ард түмэн гэж ярьдаг болж. Би тэгж яримааргүй бай­на. Зон олон хардаж болно оо, хар­дах эрхтэй. Сонгох, сонгогдох эрх­тэй гэдэг шиг. Гэхдээ хардахад бодит үндэслэл байх ёстой. Өөрийн чинь асуусан санаа бол ямар ч үндэслэлгүй, хий хардлага.

-Яагаад ийм итгэлтэй байна вэ?
-Яагаад гэвэл С.Баяр бол эх орон гэсэн ойлголтыг бүрэн мэдэрсэн, энэ улс орны төлөө яваа цөөн хүний л нэг. Энэ бол миний хувийн бодол. Түүний өмнө нь хийж байсан ажил, албан тушаал, тэр дундаа Стратеги судлалын хүрээлэнгийн ажлыг эр­хэлж байсных нь хувьд би ийм итгэл­тэй байгаа юм.

-Уул уурхай манай улсын гол салбар боллоо. Гэтэл тэнд нэг улсын, тухайлбал Оросын ноёр­хол тогтвол бид тус улсын хараат болчих юм биш үү?
-Чухал ач холбогдолтой түнш гэдэг үүднээс үндэсний хөрөнгөт­нүүдээрээ дамжуулж Монголыг илүү анхаарах төрийн бодлого нь Орост идэвхжиж байна уу гэж би харж байгаа. Ийм үед нь Ерөнхий сайд С.Баяр оросуудтай хамтарч ажилла­хад ач холбогдол өгч байгаа бол зүйтэй. Ерөнхий сайд хэн ч байсан оросуудтай хамтран ажиллах нь чухал ач холбогдолтой. Жишээ нь, Асгатын ордыг зүй зохистой тохирол­цооны хүрээнд, боломжит хувилба­раар, хууль номын дагуу оросуудтай хамтран ашиглахаар болж байгааг буруушаах ямар ч үндэс байхгүй. Бид том гүрнүүдийн бодит сонирхлыг бий болгоё гэж ярьдаг. Хоёр хөршийн хувьд манайд тэртэй тэргүй өнгөжсөн сонирхол нь байдаг юм.

Энийгээ эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаар баталгаажуулдаг. Хамтарч ажиллана гэдэг нь харилцан хамааралтай болох тухай юм. Тэгж чадвал өчүүхэн бага хэмжээгээр ч болов Монголоос хараат байдалд орох юм, нөгөө тал маань. Жишээ нь, Асгатын мөнгөний ордыг ашиглаад эхэллээ гэхэд мөнгө гэ­дэг металлыг ашиглаж эцсийн бү­тээгдэхүүн хийж тэр нь дэлхийн арван үйлдвэрт түүхий эд болж очдог болбол тэдгээр үйлдвэр Монголоос, Асга­таас хамааралтай болно. Монго­лоос Орос бага боловч хамааралтай болно гэдэг том утгаар нь харах хэрэгтэй. Хятадтай ч адилхан. Манай улс ноолуурынхаа тал хувийг Хята­дад гаргадаг. Хятадын үйлдвэрүүд Монголын ноолуураас хамааралтай л байна гэсэн үг. Хэрэв бид ноолуу­раа зуун хувь дотооддоо боловс­руу­лаад эхэлбэл Хятадын үйлдвэрүү­дийн тодорхой хувийнх нь үйл ажил­ла­гаа зогсоно оо доо. Түүхий эдгүй болж.

Таван­толгойн нүүрсийг гаргаад бор­луулж чадвал худалдан авч байгаа тэдгээр улсууд Монголоос хараат болж байгаа байхгүй юу. Хэдэн мянган тонн нүүрс гаргаад түүнийгээ хорвоогийн зах зээл дээр борлуулж чадвал түүний хэрэглэгчид Монго­лоос, Тавантолгойгоос хамаа­ралт бай­далд орж байгаа юм. Бид бензин шатахуунаар Оросоос хараат байдаг шиг. Ийм хамтын ажиллагаа, сүлжээ хэрэг дээрээ их чухал. Энийг сайн тал гэж үзэхээс муу тал гэж үзэхгүй. Харин хэт хараат болох вий гэдгээ бид өөрсдөө бодож тооцож байх ёстой. Энэ бол айж харж байх ёстой амин чухал асуудал. Түүнээс биш, тодорхой хэмжээний хараат, харил­цан хамаарал өнөөдрийн хор­воо дээр хаашаа ч гарахгүйгээр байхаас өөр аргагүй.

-Ерөнхий сайд С.Баяр эдийн засаг, улстөрийн хүрээнд нэлээд эрчимтэй шинэчлэл хийхийн эхлэл болгож Тавантолгойн асуудлыг хөндөж Сонгуулийн хуулийн хуулийн төслийг намуудад санал болгож байх шиг байна. Та түүнээс өөр ямар арга хэмжээ хүлээж байна вэ?
-Зургаа, долоон сарын “настай” л гэж хэвлэлээр бичээд байгаа. Тэр нь ч үнэн л дээ. С.Баяр хэлсэн байна лээ, зорилт нь хугацаандаа ахадчи­хаад байна гэж. Хуучин, сайн юмаа бат­жуулаад, шинээр сайн юмны эх­лэл тавина гэдэг маш зөв зүйтэй. Харам­салтай нь манай улстөрчид ирэх сонгуулийн салхинд хөөгдөөд эхэл­чихлээ. Сонгуулийн сал­хины аясаар явж, олон түмэнд л таа­лаг­дах шийдлийг хамгийн зөвд тоо­цож байна. Энэ бол нөгөө популизм буюу хашир бурхинуудын суудал санд­лын л тэмцэл юм даа. Жишээ нь, ард түмэнд хишиг хүртээнэ, Таван­толгойгоо төр зуун хувь мэдэл­дээ авлаа гэдэг бол сонгуульд өмнөө бариад явах том туг л даа. Ард түмэндээ үнэхээр л хишиг тараах гэж байгаа л бол төр мөнгө цуглуулдаг аргаараа, өөрөөр хэлбэл, татвараар хурааж хөгжлийн сангаараа дам­жуулж хүртээх ёстой юм. Энд нь Оюу­толгой, Тавантолгой, “Эрдэнэт” гээд юу байдаг юм, бүгдийнх нь ашгийг ард түмэнд хүртээх хэрэгтэй. Харин Тавантолгойг л зуун хувь төр мэдэлдээ авчихвал ард түмэндээ хишиг тараах бодлого хэрэгжиж эхлэх юмшиг барьцалдуулж, үүний­гээ зөвтгөх гэж ажиллах нь буруу санагдана.

-Ерөнхий сайд С.Баяр өөрөө ч гэсэн сонгууль харж оноо цуглуу­лахыг бодож байгаа шүү дээ?
-Өө, цөмөөрөө. Ерөнхийлөгч маань 2009 оны сонгуулийг харж байна, наад нөхөд 2008 оны сонгуу­лийг харж байна. Энэ бол нууц биш. Зүй нь сонгуулиа боддог л юм байгаа биз, улс орныхоо хэтийн эрх ашиг, зон олныхоо төлөөх байр сууринаас асуудалд хандах ёстой юм.

-УИХ-ын сонгуулийг хуулийг пропорциональ хувилбараар явуу­лахаар болж байх шиг байна. Та энэ хувилбарыг дэмждэг үү?
-Пропорциональ гэдгийг хувь тэнцүүлсэн гэж орчуулаад байх юм. Хувь харалдаа гэж орчуулах ёстой юм. Хувь харалдаа зарчим руу шилжих гэж байх шиг байна. Энэ бол манай улсын ирээдүйд, улстөрийн амьдарлд их чухал сонголт. Хоёр тийшээ ээлжилж ханарсан савлалт байхгүй, эрхбиш нэг нуруутай байх сонгуулиуд болох боломж нээгдэнэ.

-Босго тогтоож, жижиг намуу­дыг л шахах гэж байна гэж зарим хүн шүүмжилж байгаа?
-Босго тавих шаардлагатай. Харин хүнд харагдахгүй, хөлд мэд­рэг­дэхгүй босго байж болохгүй. Бо­лоогүй нөхөр бол бүдэрч ойчихоор л босго байх ёстой. Төсөлд таван хувийн босго тогтоосныг боломжийн гэж үзэж байгаа. Тэрнээс доогуур байж болохгүй. Тавыг давж чадахгүй бол начин болдоггүй шүү дээ. Най­рааны начин гэж улстөрд байх ёсгүй. Сая 200 мянган сонгогч байлаа гэхэд тэдний таван хувь буюу 60 мянган хүний саналыг авч чадахгүй бол тэрийг нам гэж үзэхэд хэцүү еэ. Ер нь Монголын нийгэмд хоёр том нам байх нь зөв. Цаашдаа энийг тойрч л наадам явж байх ёстой.

-Энэ хувилбар үнэхээр хэрэг­тэй ч, намын төлөө санлаа өгдөг болохоор иргэдийн шууд сонгох эрхэд халдаж, хүнийн төлөө сана­лаа өгөх Үндсэн хуулийн агуулга­тай зөрчилдөж байгаа юм биш үү?
-Намын рейтинг, нэр дэвшигч хоёр хамт явах ёстой юм. Сонгогч намыг, бас хүнийг дугуйлна. Хамгийн олон сонгогчийн санал авсан дараал­лаар нэр дэвшигчийг дахин эрэмбэл­нэ. Тэгээд намынх нь авсан суудалд харгалзуулан хуваарилна. Өөрөөр хэлбэл, намуудын авсан суудалд хэн суухыг олон түмэн сонгож тодруул­на. Ингэснээр Үндсэн хуулийн хүн сонгох зарчим, болон сонгуулийн шууд сонгох эрхийг хадгалж байгаа юм. УИХ-д хэдэн суудал авах, сон­гогч­дын эрэмбэлсэн 76 хүний хэд нь УИХ-д суухыг намын рейтингээр шийдэх ёстой. Энэ нь намын төлөө санал өгнө гэсэн үг.

-Одоо өргөн барьсан төслөөр бол зөвхөн намыг дугуйлж, нэр­сийн жагсаалтыг нам өөрөө гаргах эрхтэй юм байна лээ, энийг л би хэлээд байгаа юм?
-Тэгж болохгүй, хэрэв чиний хэлдгээр явбал ард түмний сонгох эрхийг намууд өөртөө авч байгаатай ялгаагүй юм болно. Тэгээд ч 76 хүний жагсаалтын хэддүгээрт хэнийг бичи­хийг сонгогчдоороо хагалуулдаг байх нь хамгийн шударга. Хэрэв намуудын гаргасан жагсаалтын дагуу суудал хуваарилна гэвэл нам дотроо гэдсэн­дээ хөлөө жийлцэх гээч юм нь болно. Сонгогч нэр дэвшигчийг дугуйлж сана­лаа өгснөөр хувь хүмүүс бие дааж нэр дэвших боломж давхар нээгдэж байгаа юм. Хэрэв сонгогч зөвхөн намын төлөө санал өгвөл бие дааж нэр дэвших боломжийг давхар хаана. Би хуульч биш учраас өөрийн бодлоо л хэллээ.

-Хэрэв намуудыг сонгох юм бол бие даагчдыг яаж сонгох вэ. Өөрөөр хэлбэл, тэднийг сон­гуульд ялсныг ямар шалгуураар тооцох вэ?
-Бие даагч буюу хувь хүн сон­гуульд оролцох эрхийг заавал нээж өгөх хэрэгтэй. Бие даагчдад бас босго байж болно. Миний л санаа шүү, жишээ нь, нэг сая 200 мянган сонгог­чоо 76-д хуваана. Тэгэхээр УИХ-ын нэг гишүүний төлөөлөх сонгочдын тоо гарнаа даа. Тэр нь 15 мянга ч байдаг юм уу. Тэр тоогоо босго гэж үзээд, 15 мянгаас дээш сонгогчийн санал авсан бол тэр бие даагч шууд сонгогддог байж болно. Жишээ нь 10 бие даагч тус бүр босгоо даваад сонгогдсон гэж үзвэл 76 суудлын үлдсэн 66 суудлыг намуудад авсан саналынх нь хувьд харгалзуулан хуваарилна. Хэрэв бие даагчийг хориглосон хууль гаргавал жинхэнэ Үндсэн хууль зөрчиж, сонгох, сонгог­дох эрхэд халдана. Янз бүрийн маргааны сэдэв ч болно.

-Бие даагчид олноор сонгогд­вол засаг байгуулахад оролцох боломж гараад ирэхгүй юү?
-Бие даагчид УИХ-д бүлэг бай­гуулж болно. Харин засаг байгуу­лахад бие даагчдыг оролцуулах эсэх нь ялсан намын асуудал. Гэхдээ төсөл яваа шүү дээ, Засгийн газрын гишүү­дийн гуравны нэгээс илүүгүйг УИХ-аас бүрдүүлж болно гэж. Энэ чинь өөрөө бие даагчдыг Засгийн газарт оруулах боломжийг хаачихаж байгаа юм.