Нэг. Сул дорой төр

“Хөгжлийн босгон дээр”, “хямралын босго” гэж ярьдаг үе нэгэнт өнгөрчээ. Хөгжлийн босго гээгдсэн, хямралын босгоор аль хэдийнэ даваад орчихсон. Эдийн засгаас илүүтэй төр, нийгмийн оюун санаа суларсан. Бид долларын ханш өссөнөөс хамаг гай ирж байна хэмээн үзэх боловч үнэн хэрэгтээ төгрөгийн уналтаас болж байгаа. Төгрөгийн уналтыг л хараад байгаа болохоор үүнээс илүү аюултай төрийн тогтолцооны сульдааг үзэхгүй байна.

Төр хоёр янзаар сулардаг. Хүчирхийлэн дарангуйлагч төр бол хүчээ барсан, итгэлээ алдсан сул төр юм. Яг л сул дорой, бяргүй, зориггүй үхээнц шаар гартаа буу барьчихаад  бусдыг айлгаж байгаа шиг. Яг л өнгө жавхаа муутай, өөртөө итгэлгүйгээсээ болоод хүүхэнд  тоогдоггүй учраас харанхуй гудамжинд хүчин хийдэг гэмт этгээд шиг. Нөгөө талын сул төр гэдэг нь хүчгүйдэн өөрийн гаргасан хууль журмаа биелүүлж чадахгүйг хэлнэ. Үүнийг хүчгүйдсэн төр гэнэ. Хүчгүйдсэн төр рүү нулимж, хууль цаазыг нь уландаа гишгэн доромжилж болно. Нэг талаас нь үзэхүл ард түмэн нь төрийнхээ дээр гарчихсан ч юм шиг харагдана. Гэвч хуульгүй, эмх замбараагүй байдлын золиос нь ард түмэн өөрөө болно. Тэнд “төрийн эсрэг”, “ард түмний талд” хэн чанга хашгирч, популизм хийсэн нь өөрт ашигтай ширэнгийн хуулиа тогтооно.

Юу ч хийж чадах төр, юу ч хийж чадахгүй төр хоёр адилхан гаж тогтоц. Харин өөрийн тогтоосон хуулиа “а”,”б”-гүй биелүүлж, өршөөлтэй болох гээд сулардаггүй, өширхөж байна гэж чангардаггүй, хүчтэй байгаа нь энэ гээд өөрт хуулиар ногдсон хязгаараас дээшээ ч, доошоо ч давахгүй орших аваас л хүчирхэг төр мөн. 

1911 онд сэргээсэн тусгаар тогтнолын дараа Монголын удирдагч нар эв гаваа олохгүй байсаар төрөө хямралд унаган хүчгүйдүүлсэн. Хүчгүйдсэн төрийн эрхийг Сю Шүжан, Барон Унгерн, улмаар Зөвлөлтүүд мэдэлдээ авсан. Бидний мэдэж авсан зүйл бол төр хүчгүйдэхийн хэрээр хүчирхийлэгч төр түүнийг залган авдаг гэдэг дүрэм.

1990 онд монголчууд хүчирхийлэгч төрөө өөрчилж, хүчирхэг ардчилсан төр  байгуулж эхэлсэн.  Олж мэдсэн бас нэг зүйл бол хүчирхийлэгч төрөөс хүчтэй төр рүү шилжих явцад эргээд хүчгүй төрөөр дамждаг бололтой. Лав л бид тэгж байна. Гэвч энэхүү шилжилтийн хүчгүйдэл дуусч өгөхгүй үргэлжилснээс болж нийтээр залхан, заримдаа ил тодоор хүчирхийллийн засаглалаа мөрөөдөх боллоо. Монголчууд  ХХ зуунд хүчирхийлэгч төртэй байсан бол ХХI зуунд хүчгүйдсэн төртэй амь зогоож байна.


Хоёр. Айсан хүн адуу үргээнэ, Айсан төр хүнээ үргээнэ

Ханиад хүрсэн хүн халуурдаг, сульдсан төр хуулиа биелүүлж хүчрэхээ больдог. Наад захын жишээг л харцгаая л даа. Манай Үндсэн хуулиар дайн, хүчирхийлэл аллагыг сурталчлах, дээрэм тонуулд ил далд утгаар уриалах, хүнийг арьсны өнгө, нийгмийн гарал, шашнаар нь ялгаварлах  хориотой. Гэвч төрийн ордон руу сум тавьж, буу дуугаргасан төдийгүй бөмбөг дэлбэлэн террор үйлдэхийг завдсан этгээдийг өнөөдөр эх орноо хамгаалагч гэж нэрлэн суллахыг шаардаж болж байна. Энэ бол  хаанаас нь ч харсан терроризмыг сурталчилан өөгшүүлж сайшаасан гэмт хэрэг. Гэвч Монголын сульдсан төр ганхийх чадваргүй сулдайн ажиглаж байна.

Дурын этгээд “хятадтай тэмцэх” нэрийн дор гэгээн цагаан өдрөөр зэвсэгт дээрэм хийж, манайд төдийгүй дэлхий дахинд үндсэндээ хориглогдсон фашист бэлгэдлээ чөлөөтэй сурталчлан, зурагтаар цээж ханагар ярилцлага өгч байна. Монголын сулдсан төр бариад авахаа  байг гэхэд “байг” гэх тэнхээ алга.

Хулгай дээрэм хийх бүү хэл түүнийг уриалах, энэ чиглэлээр нэгийг сануулж, хоёрыг бодуулсан үйл ажиллагаа явуулах хуулийн цаазтай. Гэтэл цэнхэр дэлгэцээр “Хог доор амьдардаг хүмүүс хамгийн түрүүн Зайсан руу оч” хэмээн уриалж, нийгмийн эмзэг, тэр хэрээрээ уурлан догширсон хэсэгт санаа өгч,  дээрэм тонуулын чиглэл гаргаж өгөхөд хэн ч гайхахаа байж.

Дургүй нь хүрсэн улстөрчөө “хужаагийн эрлийз” хэмээн цоллон, нийгмээс гадуурхахыг уриалан хочлоход буруушаах хүн алга. Тэр нь эрлийз биш байсан ч гэсэн өмөөрөхөөс айна. Эрлийзийг өмөөрч байгаа хүнийг өмөөрөх нь өөрийгээ эрлийзээр дуудуулах аюултай. Төр нь  тэдний өөдөөс ганхийх чадваргүй юм чинь иргэн нь айлгүй яахав.

Айсан хүн адуу үргээнэ. Харин айсан төр хүнээ үргээнэ. Мянга мянган хүний мөрөөддөг шударга ёс бол ердөө л хуулийн өмнө тэгш байх. Сая сая хүний хүсдэг шударга төр бол ердөө л хуулиа мөрдүүлдэг төр. Хүчирхэг төр гэдэг буу агссан, шөнө дөлөөр хаалга нүдэж орж ирээд туугаад гардаг төр биш, ердөө л улаан гэрлийн өмнө улаан цагаан номертой бүх машиныг зогсоож чаддаг тэр л төр.

Ард түмэн ширэнгийн хуулиар хүчтэй нь хүчгүйгээ дарлан амьдрахгүйн тулд  хүний ертөцийн хууль дүрмийг зохиож түүнийгээ мөрдүүлэх аппарат бодож олсон нь төр. Ардчилсан төртэй иргэн гэдэг бол юу дуртайгаа хийдэг, “яасан ч яадаг юм бэ!” гэсэн бодолтой шулуудсан этгээд биш, бүтэн нойртой хоночихоод, өглөө нь “би яагаа ч үгүй учраас намайг хэн ч яах ч үгүй” гэсэн бардам итгэлтэй гараад явдаг хүн. Ард түмэн хүчирхэг төр, хүчирхийлэгч төр хоёрыг эндүүрдэг. Ийм болохоор олон түмэн мөрөөдсөн шударга ёсныхоо оронд “шудардаг ёс”-ыг хүлээн авсан нь нэг бус.



Өнөөдөр олон түмэн “Нам хэрэг алга” гэж ярих болж. Энэ бол намуудын хооронд ялгаа алга болж байна гэсэн үг шүү.  МАН бол “М” үсэгтэй АН,  МАХН гэдэг  МХ хувилбартай АН болоод байгаагийн шинж. 

1990 онд эдний хооронд зарчмын зааг байсаан. Гэвч өчигдөрхөн нүүдэллэж сая суурьшин хотошсон монголчуудын хувьд цорын ганц намын туршлага нь МАХН л байсан.  Жараад онд малчны хотонд тоглож байсан циркчдын акробат үзүүлбэр нурж унахад “ингэдэг л учиртай юм байлгүй” гэж бодсон үзэгчид нижигнэтэл алга ташиж байсан гэдэг. Яг түүн шиг нам л юм бол ингэдэг байлгүй хэмээн эхний үед бүтэц зохион байгуулалтыг нь, цаашлаад бодлого явуулах аргачлалыг нь, улмаар хуйвалдааны зарчмыг нь МАХН-аас хуулан авч өөриймшүүлсэн. 1990 онд бүх шинэ намууд МАХН-ын төв хэвлэл “Үнэн” сонинг дууриан өөрийн  “үнэн”-үүдийг “Үг”, “Эрх чөлөө”, “Ардчилал” нэрээр гаргаж байлаа. Сая Ардчилсан намын дарга Алтанхуягийг огцруулах тал дээр МАН-тай санал нэгдсэн арваад гишүүнээ намаас хасах шийдвэр гаргаж байна. Намын удирдагч Цэдэнбалыг шүүмжилсэн Лоохуузыг МАХН-аас хөөж, нутаг зааж байсны арай шинэлэг, хавьгүй хүнлэг энэрэнгүй хувилбар л юм шүү дээ. Энхбаяр сая ирээд буцахын зууртаа Цог, Тэрбишдагва, Улаан, Чулуунбаатар нарыг  МАХН-ын улс төрийн товчооноос гаргаж хаяад буцаж байгаа зэрэг нь Монголын улс төрийн намууд нэг л багшийн шавь гэдгийг хэлээд өгч байна.

Ингээд сүүлийн 25 жилд АН болон шинэ намууд илүү шинэлэг, маневр сайтай МАХН болон хувирч, харин МАХН нь боловсронгуй АН болон хөгжиж, үнэхээр хувсгальч санаагаа орхиж бусадтайгаа ижилсэж байна. Морь удах тусам ижилсэж, хүн удах тусам толхилцоно гэдэг. Намууд ч удах тусам ижилсэж, гишүүд нь ч удах тусам толхилцож байна. Үнэхээр ч АН-ыг санагдуулам МАН, МАН-тай андуурагдам АН, томорч чадаагүй л болохоор ялгагдах юмгүй ирээдүйтэй бусад аль алин нь үеэ өнгөрөөжээ. Ард түмэн энэ улигт байдлаас уйдаж байгаа юм.

Өнөөдөр АН-ын рейтинг унаж байна. Засаг унах гэхээр дагаад урууддаг, унагасны дараа бах нь ханасан олон түмэн дахиад дэмждэг дүрэмтэй.  Энэ хэрээр МАН-ын рейтинг өсч байгаа юу гэвэл тэрэн шиг эндүүрэл байхгүй.  Үүний өмнө эрх баригч АН-ын рейтинг унаж байсан нь цаанаа өөр учиртай. Тэднийг таниж амжаагүй ард түмэн 1996 онд хуйлран санал өгсөн боловч дараа нь тэднийг тэнгэр сахиулсан лугаа адил үзэж байсан олон түмэн бусад шигээ л эвдэрдэг хэрэлддэг хүмүүн болохыг мэдэж урам хугарсан. 2004 онд “хүн нь хүн боловч МАХН-ын хүнээс дээр байх” гэж үзэн сонгосоор ирсэн.  Харин одоо АН гэдэг чинь “М” –гүй  МАН юм байна гэж үзэн урам нь хугарч байгаа юм.

Ийм болохоор АН-ын нэр хүнд унахын хэрээр МАН-ын нэр өснө гэж ёстой байхгүй болсон. Хамтдаа л рейтинг нь унаж байгаа. Аажим аажмаар хоюулангаас нь жигшиж байгаа гэсэн үг. МАН-ын зүгээс  хийж байгаа АН-ын эсрэг үйлдэл бүхэн сайн нэр авчрахын оронд саар хоч авчирч байна. Өнөө “большевикууд өөрөө сайхан амьдардаггүй, өрөөлийг ч сайхан амьдруулдаггүй”  гэдэг шиг МАН бол өөрснөө ч засаг барихаараа балладаг, засаг бариагүй үедээ эрх барьж байгаа нэгнээ сүйдэлдэг этгээд болон харагдах аж.

Өдгөө МАН, АН хоёр бол худагт унаж байгаа холбоотой хоёр бяруу болсон. Нэг нь унаад, нөгөө нь үлдэнэ гэж байхгүй. Унавал хоёулаа үхэх, аврагдвал хамтдаа үлдэх. Унадгаараа унаад дараа дараагийн бяруу үлддэг юмаа гэхэд бас хайран. Юу нь хайран гэхээр нам нь биш. Дараа дараагийн жижиг бүлэглэлүүд гарч ирээд, эдний хэмжээнд хүртэл идэж ууж томроод  эргээд нурж унахад хамгаа соруулах ард түмэн хайран, Монгол төр хайран.

Энэ хоёр нам хариуцлага хүлээх чадвартай. МАН Энхбаяраасаа салж байгаа нь, АН даргаа сольж байгаа нь хариуцлага хүлээх чадварын илэрхийлэл. Учир нь эдний цаана зуу зуун мянган хүний итгэл найдвар бий. Сонгуульд хэр оролцохоос тэр хүмүүсийн хувь заяа, итгэл үнэмшлийнх нь зөв буруу хамаардаг учраас удирдлагаа яаж ийгээд хянана. Хичнээн хуйвалдаж, өөрийн талынхнаар удирдах аппаратаа бүрдүүлж чадлаа ч гэсэн намын олон түмний санал бодлыг харгалзахгүйгээр явах ямар ч аргагүй. Гишүүд дэмжигчдийнхээ итгэлийг авч явахын тулд нийт сонгогчдын итгэлийг авах хэрэгтэй. Сонгогчид итгэхээ боливол засгаас гадуурхагдана, засгаас гадуурхагдвал намын гишүүд нь удирдлагаа барьж иднэ. Ийм хариуцлагыг л улс төрийн хариуцлага гэхгүй юм бол өөр юуг улс төрийн хариуцлага гэхсэн билээ!.

Гэтэл манайд ийм хариуцлагаас чөлөөтэй намууд бас байна. Эрлийн нам гэж хувийн нам байв. Эхнэр нь л хаячихгүй бол огцрох буруушаагдах хариуцлагын тогтоц даргад нь огт байхгүй. Тэдний дарга гэр бүлийнхээ өмнө гавъяа байгуулсаар одсон. Өдгөө МАХН улам бүр Энхбаярын гэр бүлийн намын шинжийг олсоор байна. Гэр бүлтэй нь зөрөлдөх чадвартай улс төрчдийг тэрээр уран илтгэгч Молор-Эрдэнийг зайлуулснаар эхэлсэн бөгөөд өдгөө нөлөө бүхий Тэрбишдагва, Улаан, Чулуунбаатар нарыг холдуулах нь тодорхой болов. Тэд ялахад гэр бүл нь хожно, ялагдлаа гэхэд хохирч хариуцлага нэхэх намын хамт олон, даргаас болиулна гэж шаардах гишүүд гэж цаана нь үгүй. Тэр хэрээрээ улс үндэстний өмнө хүлээх хариуцлага үгүй. Хариуцлага хүлээхгүй эрх мэдэл гэдэг бол Будда, Христ нарын ч санаанд ороогүй бэлэг. Тэдний үед хаан байсан ба тэр нь үндэстнийхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг болчихсон байж. Та нар  сонсоо л байлгүй, “Пролетари нарт гинжнээсээ өөр алдах юм байхгүй, харин олж авбал бүх дэлхийг олж авна” гэсэн үгийг.

Тэгэхээр бие даагчдын талаар бол бүр ч ярилтгүй. Хамгийн бага хариуцлага хүлээдэг бие даагчид яагаад хүчтэй байна гэхээр нийт сонгуулийн тогтолцоо нь өөрөө бие даагчдын байдалтай. Сонгуулийн мажоритор тогтолцоо нь намаас дэвших боловч тухайн тойрогтоо сайн тоглолт хийсэн нь ялдаг. Түүнийг нам нь өөр хүнээр солих, нийт хамт олны саналаар түүнийг өөрчлөх эрх байхгүй. Тийм болохоор нам  нь парламентын гишүүндээ хариуцлага тооцох боломжгүй. Тухайн этгээд намдаа нэр хүнтэй байх хэрэгггүй, тэр бүү хэл нийт гишүүддээ магтагдах муулагдах хамаагүй. Харин ямар нэг аргаар тойрогтоо л  хаан, ус голдоо атмаан байхад хангалттай. Тойрогтоо нэр хүндтэйг нь бодоод нам яаж ч чадахгүй учир дахиад нэр дэвшүүлэхээс аргагүй. Ингээд намын сахилгаас давсан “гишүүнэн гишүүн” бий болно. Тэдэнд улс орны хэмжээний шинэтгэл, намын нэр хүнд хамаагүй, гагцхүү улсаа нураагаад ч хамаагүй тойрогтоо хөеө хураах учиртай. Энэ нь намуудын дотоод сүйрлийн шалтгаан болж байна.

Дүгнэж хэлэхэд өнөөдөртөө бага ч гэсэн хариуцлага дээр оршин тогтнож байгаа энэ хоёр нам л улс орноо, тэр хэрээрээ өөрсдийгээ аварч чадна.


Дөрөв. “Анги хамт олноороо” хүмүүжих шаардлага

Нөгөө талаас, тун дажгүй ард түмнийг энэ хэдэн улс төрийн ба гэр бүлийн нам,  хэсэг бие даагчид баллаад хаячихав уу гэвэл бас үгүй. Бүгд л ард түмний хүсэл зоригоор гарч ирээд, хүсэл зоригоор явж байна.

Сонгуулийн тогтолцооны гажигт нам, ард түмэн хамтдаа буруутай. Олон түмэн шударга сонгууль шаардахын зэрэгцээ өгөөжтэй сурталчилгаа нэхдэг болсон. Нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийг нэхэхдээ гарыг нь хардаг ард түмэнтэй намууд тэрийг нь дагахаас өөр замгүй. Анхандаа гурил будаанд унаад өгдөг байсан сонгогчид одоо баргийн юмыг тоохоо больсон төдийгүй, өглөгөө цааш үргэжлүүлэхийг шаардах болсон. Ийм болохоор сонгууль нь мөнгө амлах уралдаан болсон. Мөнгө амлахгүй бол саналаа өгөхгүй ард түмнийг “мөнгө амлахаас өөрөөр яаж төр барихад татан оролцуулах юм бэ!”, “мөнгө өгч байхгүй бол төр нураадаг ард түмнийг мөнгөө тарааж дуусгаад яахаа үзэхээс өөр ямар замаар удирдах юм бэ!”

Чухам эндээс хүний хөгжлийн мөнгө, уул уурхайн хишиг, хүнтэй суусан хүүхэд төрүүлсний шан, оюутныг хотоор тэнүүлэх мөнгө урган гарсан. Сургууль барьсангүй л гэнэ, цэцэрлэг дутсанаас хүүхэд гэртээ цоожлогдоод шатлаа л гэнэ. Сургууль барих, цэцэрлэг босгох мөнгийг хуваагаад л идээ биз дээ. Дарга нар идлээ уулаа л гэнэ, улсаараа хуваагаад эв найртай гудраа биз дээ. Их багын ялгаа л байгаагаас биш бүгдээрээ л “хам хэрэгтнүүд” шүү дээ. Төрийн менежмэнт муу байна л гэнэ, хувийнх сайн нь хаа байна? Банкнаас иргэдийн авсан зээлийн 75 хувь нь ахуйгаа сайжруулах чиглэлтэй байгаа нь нэгийг хэлэх байх. Зээл авсан 100 хүний 75 нь байшингаа сайжруулж, машинаа томсгож, зурагтаа нимгэрүүлж, морио жороо болгож, хөөргөө томруулжээ, харин үлдсэн хэдхэн нь л лангуугаа сунгаж, наймаагаа арвижуулж. Ингэхээр “анги хамт олноороо” өөрчлөгдөхөөс өөр гарц алга.


Тав. Тавдугаар Энхбаяр хааныг төрүүлмээр байна уу?

Өнөөдөр ерөнхий сайдын тамгыг аваад хэдхэн хонож байгаа Сайханбилигийг “өндөр болохоос Алтанхуяг мөн” гэсэн яриа их гаргаж байна. Оргүй яриа биш. Олон ерөнхий сайд урьдахынхаа хойд дүр болчихоод байгааг анзаарсан хэрэг. Бид хамтдаа засаглалаа шинэчлэхгүй бол үнэхээр тэгнэ. Тэр ч байтугай гозгор цагаан хархүү маань царай нь шарлаад, нуруу нь агшиж ч мэднэ.  Яагаад  гэвэл бид “яагаад?” гэдэг асуултыг тавьдаггүй. Бид таварцаглаж уначихаад юунд бүдрэв гэдгээ харахын оронд ахиад хальтирч л таарна гэж яриад яваатай адил.

Үнэхээр л Сайханбилигийн засаглал Алтанхуягийн засаглалын үргэлжлэл юм бол Алтанхуягийн засаг Батболдын засгийн үргэлжлэл байх нигуртай. Сайханбилэг нь “өндөр Алтанхуяг” юм бол Алтанхуяг нь “булчинлаг Батболд” мөнөөсөө мөн. Тэрнээс биш хамаатан саднаа татаад, тэдэндээ чирэгдэж унасан нь ганц Алтанхуяг биш.  Ер нь бол дээр үеийн монголчууд мориндоо чиргүүлж үхдэг байсан бол өнөөгийнхэн хамаатандаа чирэгдэж унадаг болсон шиг байна. Энхбаяр  ээжийгээ таван яамны зөвлөхөөр томилж, хотын агаарыг цэвэрлэхэд гарцаагүй хэрэг болох нигуртай мебель тавилгыг МИАТ-ын онгоцоор зөөлгөн шахуулж л байлаа. Алтанхуяг ээжийнхээ оронд хүргэнээ, хүүхдээ ажиллуулаа л биз. Алтанхуягийн алдаа нь бусдаас илүүтэйгээр бохир саванд гараа дүрсэн явдал биш. Тэр өмнөх ерөнхий сайдуудын, өмнөх засаглалын уламжлалыг буруу гэж мэдэж байсан ч өөрчлөхийг хүсээгүй юм. Энэ л түүний алдаа. Тэр Энхбаярын дараагийн, дараагийн, дараагийн ерөнхий сайд байсан боловч  өөрөөсөө гурван үеийн өмнө ч байсан уламжлалт нүхэнд унасан.

Нарийн яривал  дооз орцыг нь тааруулах асуудал л байгаа болохоос биш төрөл  саднаа төр рүү татаагүй гишүүн хаа байгаа юм бэ, өнөө “За даа, ямаанаас эхлээгүй хүн гэж ч хаа байлаа” гэдэг наргиа шиг. Төрсөн ахыгаа ажлаас хал хэмээн дүвчигнэж байсан Батзандангийн бусад олон олон ах дүү нар түүнийг энэ сэнтийд сууснаас хойш ямар цалинтай алба хаана хашиж эхэлснийг, ялзраад байх нам ч үгүй  учраас бие даан ариунаараа яваа гэгдэх Болорчулуун энэ тэрийн эгч дүүс татвар төлөгчдийн ямархуу мөнгийг захиран зарцуулж явааг сонирхоорой л доо.

Бид шинэ засаг гарч ирээд өмнөхөө үгүйсгэж, бүх юмыг нь өөрчилдөг гэж ярьдаг. Үнэхээр ч хийсэн гэрээг нь өөрчилж, боловсон хүчнийг нь сольдог. Гэвч нэмэгдэхүүний байрыг л сольдогоос бодлогын нөхцлийг өөрчилдөггүй. Гаднаас нь харахад гэрээ  хэлэцлээрийг бүхлээр өөрчлөөд, дарга цэргийг нь бүтнээр нь солиод байдаг. Үнэн хэрэгтээ түрүүчийн хүний хийсэн гэрээн дэх “түрүүчийн хүндээ ашигтай” хэсгийг нь сольж “сүүлийн хүндээ ашигтай“ байдлаар засамжлаад, түрүүчийн хүний хамаатан садангийн оронд өөрийнхийгээ томилоод цаашаа явдаг. Ийм болохоор  эзэд нь солигдсон ч гэсэн засаглалын мөн чанар хэвээрээ. Яг л XIV Луй хаан,  XV Луй хаан гэдэг шиг тус тусын хувийн номертой боловч серийн дугаараараа  III Энхбаяр,  IV Энхбаяр болсон ерөнхий сайдууд явсаар. Хэрвээ энэ хэвээрээ үргэлжилбэл Сайханбилэг нь ч удахгүй II Алтанхуяг,   III Батболд, V Энхбаяр  болон үргэлжилнэ.


Зургаа. “Эх орончдоос” эх орноо аврах цаг

Хувьсгалыг зоригтойчууд хийдэг, учир нь тэр бол нураах ажил. Хувьсгалт түүхнээ “хаант засгийг нурааж”, “капитализмын хана хэрмийг нурааж” хэмээн ардын хувьсгалаа бахдан дуулсаар ирсэн. Ардчилсан хувьсгал ч гэсэн социализмын хана хэрмийг нурааж өрнөсөн. Нураах ажилд цөстэй зоригтой, юмыг хайран гэж эргэлздэггүй хүн л хэрэгтэй. Хэдийгээр нураагч боловч хувьсгал үеэ өнгөрөөсөн дэг ёсыг унагаж, хөгжлийн шинэ боломж нээдэг. Байгаль дээр ч тийм, сая сая жилийн тэртээ амьдралын түүхэнд хувьсгал гарч үлэг гүрвэлийн ертөнц мөхсний буянаар хөхтөн, тэр дундаа хүний хорвоо мэндэлсэн бөлгөө. Харин хувьсгалын маргаашаас бүтээн босгох ажил эхэлдэг. Эцэс төгсгөлгүй нураагаад явбал улс орон сүйрч дуусна. Яг л динозавр сөнөснөөс хойш тувт л солир унаж ниргээд явсан бол юун хөхтөнтэй манатай, дэлхий юутай хээтэйгээ сүйрэх байсан шиг л юм даа.

Ийм учраас хувьсгал хийсэн үндэстний хамгийн тулгамдсан асуудал бол хувьсгалаа хурдхан дуусгах, хувьсгалч үзэл санаанаасаа салах явдал. Чухам ийм учир шалтгаан байдгаас үүдээд “Хувьсгал хүүхдүүдийнхээ толгойг залгидаг” гэсэн үг гарчээ. Хувьсгал хийж урамшсан, хувьсгал ялуулж амташсан баатрууд биеэ барьж дийлэхээ больдог учраас л тэднийг зайлуулахдаа тулдаг байсан хэрэг. Өдөр болгон хувьсгал хийхийг ямар ч үндэстэн дааж давах аргагүй. Францын хувьсгалаас сэдэвтэй гэгдэх “хүүхдээ залгих ёсон” Зөвлөлтийн октябрийн хувьсгал, монголын ардын хувьсгал дээр давтагдсан. Гэвч нийгэм дэвшин хөгжихийн хэрээр хувьсгалчид өөрснөө хүмүүжиж, хувьсгалчийн зориг зүрх хувьсан шинэчлэх мэнэжмэнтээр солигдож чаддаг болжээ.

Харин манайд жаахан онцлогтой өрнөж байна. Хувьсгалчид өөрснөө бүтээн байгуулагч болохтэй зэрэгцэн шинэ цагийн хувьсгалчид төрсөөр, алдаршсаар. Хувьсгалчид төрөөд л байна гэдэг нь нураах сүйрүүлэх ажил үргэлжлээд л байна гэсэн үг. Хүмүүс байшин барьсан хүний нэрийг тогтоодоггүй, харин нураасан хүний алдрыг санадаг. Хүн төрөлхтөн Ром хотыг байгуулсан хүнийг мэдэхгүй, харин түүнийг шатаасан хүнийг Нэрон гэж мэднэ. 

Манай өнөөдрийн улс төрд шат ахих систем, сонгуулийн тогтолцоо чухам нэр дуулдаагүй Ром хотын архитекторыг тодруулах бус, нэрд гарсан Нероныг сонгоход чиглэсэн бүтэцтэй. Улс төрийн “популизм” гэдэг бол хэн их шуугиан тарина тэр дээшээ гарна л гэсэн энгийн утгатай. Ийм учраас Оюутолгойг гацааж ард түмний амны хишгийг арчсан, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хөөж үндэсний хөгжлийн алхааг дэгээдсэн монгол нэронууд л алдар хүндийг замаар өгссөөр...

Буруу гэдгийг мэдсээр байж буруушааж чадахгүй сульдсан төртэй болохоор ард олон ч үг хэлж үл чадна. Эсэргүүцвэл “хятадын тал” гээд л зарлачих юм чинь  хувьсгалчаас бүгд айна. Айсныхаа төлөөсөнд улсаараа хямрана, хохь нь гэмээр юм уу даа?!!

Өнөөдрийн хямралыг тэд л авчирсан шүү дээ, бүгд л мэдэж байгаа. Одоо дахиад хямруулах гээд л бэлдэж байна. Тогтвортой тайван амьдрал бол хувьсгалчдын хувьд үхэл гэсэн үг. Учир нь муулах юмгүй, хүн айлгах юмгүй болчихно. Тайван хангалуун амьдралтай олон түмэн  үргээсний хэрээр хуйларч өгөхөө болино. Улс төр хуйлрахгүй бол хувьсгалчид оройд гарч чадахаа больчихно. Ардчилсан хувьсгал 25 жилийн өмнө болдгоо болоод өнгөрсөн. Өнөөдөр бид хувьсгалч үзэл санааныхаа толгойг залгихгүй бол хувьсгалаасаа салж чадалгүй нүд аних нь байна.

Хувьсгалч хүн юм л нураахгүй л бол мартагдах аюултайг сэтгэл зүрхээрээ мэдэрч байдаг. Тийм учраас өнөөдөр энийг нураах зуураа, маргааш юуг нураахаа бодож сэдэхээс өөр замгүй. Тэдний гарт нэгэн үеийн зурвас боломж нураад дууссан. Ганцхан жишээ хэлэхэд, австралийн нүүрс үерт орчихоод монголын нүүрс моод болж болох байсан үе нурсан. Нуранги дээр тэд л тугаа өргөөд тэнгэрт мандсан.  Харин Монголын эдийн засаг сөхөрч эхэлсэн. Өнөөдөр монгол хүнийг гулигтал хооллож байх учиртай Оюутолгой тэмбэржүржиг болсон. Тэмбэржүржиг дээр нь зогссон хувьсгалчид гишүүн болсон. Харин Монголын эдийн засаг элгээрээ мөлхсөн. Гашуун байна уу? Одоо тэд Оюутолгойг өндийдэг л юм бол, Монголын эдийн засаг сэргэдэг л юм бол дахин нурааж алдаршихаар зэхэж байгаа. Тэрний ч буруу биш. Нураахгүй л бол алдаршихгүй, алдаршихгүй л бол мартагдах юм чинь, өөр яах билээ. Тэрний ч буруу биш, төрийн эргэлтээр төрд гараагүй. Бид сонгосон, хийснийг нь зөв гэж урамшуулсан. Тэр чиний дэмжлэгтэйгээр чиний хувь тавиланг нурааж байгаа. Алив, уурлахаасаа өмнө нүүрээ толинд хараадах даа, ухаантай харагдаж байна уу?

Хувьсгалчийг төрөхөд нь харж байсан, аюултай юм төрлөө гэдгийг мэдэж байсан ч тоогоогүй, буруутайг мэдэж байсан ч хулчийсан, төрийн мэдэл гарт байсан ч ашиглаагүй, өрсөлдөгч нь бай болж байхад бах нь ханаад харж байсан бүгд буруутай төдийгүй, буруутай байсныхаа балгаар золиос болдог. Хамтаараа бий болгосон гамшгаас хамтдаа хүчээ нэгтгэж салахаас өөр аргагүй. Яахав хувьсгалчид эхлээд чиний өрсөлдөгчийн толгойг залгин баярлуулж болох ч маргааш чинийхийг залгихаар ороод л ирнэ. Учир нь тэд толгойгоор хооллодог билээ.

Ийм учраас тогтвортой хөгжил рүү хийх хамгийн түрүүний алхам бол хувьсгалыг зогсоох, хувьсгалчаас салах  явдал. Яг түүн шиг эх орныг гадны дайснаас бус гадны дайсны нэрийг барин дотроос нь идэж байгаа “эх оронч” нараас хамгаалах хэрэгцээ ч гарч байна.

Хамтдаа намуудын хөгжлийн муу уламжлалаас салахгүй бол болохгүй байна. Хамтаараа тэмцэхгүй бол хувьсгалчдаасаа салж чадахгүй нь байна. Буруу гэдгийг нь мэдсээр байгаа боловч яваандаа манайд ашиг гарч магадгүй гэж горьдсоор хамтдаа сүйрдэг зуршлаасаа нийтээр гармаар байна. Нийлж буй болгосон улс төрийн тогтолцооны гажиг, сонгуулийн системээ шинэчлэмээр байна. Холбоотой чигээрээ худагт унахгүйн тулд шүү дээ.


Төгсгөл буюу сүүлчийн боломж

Энэ бол Монголын улс төрийг намууд хамтран удирдаж хямралаас гарах сүүлчийн боломж. Энэнээс цааш явбал, дарангуйлагч төр залгана.  Ард түмэн журам хүсээд болохгүй болохоор журам тогтоогчийг хүснэ. Тэр нь бэлэн байгаа. Энхбаяр сая ирээд буцахад л Монголын засаг онхолдоод өгч байна. Ирээд буцахгүй бол жаахан удахад л төр түүний өмнө нурж унана. Сонирхуулахад, тэр эхлээд өөрийнхнөөсөө өшөөгөө авдаг зантай ба  “намын доторхи цэвэрлэгээг” тогтмол хийдэг заншилтай. “Өмнө талд Тангад улс байгааг өглөө болгон надад сануулж бай” гэж Чингис хаан захьсан юм гэнэлээ. Өнөөдөр бидний өмнө хамтын сүйрэл байна. Үүнийг хамтын хүчээр л давж болно.