Монгол Польшийн харилцаа
Монголчууд 1241 онд польшуудтай анх нүүр тулжээ. Алтан Ордын өрнө зүгт хийсэн аян дайны эхний золиос нь Польш байсан юм. Төв Европ дахь монголчуудын гол сонирхол нь өргөн уудам малын билчээр болох Унгарын тал байлаа. Ер нь эртний Пананы энэхүү уудам тал нь Азиас нүүдэллэн очих үе үеийн нүүдэлчин дайчдын шохоорхлыг илүүтэй татаж байв.
Монголчууд 1241 онд польшуудтай анх нүүр тулжээ. Алтан Ордын өрнө зүгт хийсэн аян дайны эхний золиос нь Польш байсан юм. Төв Европ дахь монголчуудын гол сонирхол нь өргөн уудам малын билчээр болох Унгарын тал байлаа. Ер нь эртний Пананы энэхүү уудам тал нь Азиас нүүдэллэн очих үе үеийн нүүдэлчин дайчдын шохоорхлыг илүүтэй татаж байв. IV зууны үед Төв Азиас очсон хүн нар чухам Пананы хөндийг юун түрүүн эзлэн тэндээ төвлөрч, тэндээсээ цааш аян дайнаа хийж байв. Унгарууд ч мөн Азиас нүүдэллэн Хар тэнгисийн орчимд нутаглаж байснаа IX зууны үед Пананы хөндийд дайжин нутагласан юм. XIII зууны монголчууд ч малын билчээр сайтай Пананы хөндийг илүүтэй сонирхов.
Тэр үед Польш Унгар хоёр холбоотон байв. Бат хааны цэргүүд Унгарыг байлдан дагуулахын өмнө гол холбоотон Польшийг эхлэж цохин айлгах зорилго тавьжээ. Тэд Полшийн нутгийг эзлэн түйвээж нийслэл Краковыг түймэрдсэн байна. Польш – Унгар - Германы нэгдсэн хүчин Легницэд монголчуудыг тосон байлджээ. Энэ тулалдааныг Монголын талаас Мандухай жанжин толгойлж эсрэг хүчнээ хиар цохисон юм. Легницийн тулалдаан нь дэлхийн дайны урлагийн түүхэнд дээгүүр бичигдсэн домогт байлдаан билээ. Монголчууд хэдийгээр Легницэд ялалт байгуулсан боловч цааш давшсангүй, зорилго болгосон Унгар руу урагш байлджээ. Монголчууд Польшийг эзлэн үлдсэн ч үгүй, цаашид вассал болгон татвар гувчуур ч авсангүй тэр чигт нь орхижээ. Гэвч энэхүү богино хугацааны эзлэн түрэмгийлэл Польшийн түүхэнд гүн гүнзгий мөрөө үлдээсэн юм. Тэнд үлдсэн хэсэг монголчууд өнөө хүртэл найман зууны турш зарим зан заншлаа авч хоцорсон байдаг. Монголчуудын гэх нэгэн жижиг тосгон төв Польшид өнөө хүртэл байдаг ба тэд хэдийгээр польшжиж ууссан боловч гэр байшингаа урагш нь харуулж барих зэрэг зарим заншил нь одоо хүртэл хаягдаагүй. 2000 онд Ерөнхийлөгч Багабанди Польшид айлчлахдаа энэ тосгоноор зочилсон юм. Польш хэлэнд “улаан”, ”хар”, ”жад”, “баатар” гэх мэтийн монгол үг бас нэвтэрсэн байна.
Гүегийг хаанчилж байх үед Ромын пап Монгол руу Карпини санваартныг элчээр илгээсэн байдаг. Карпинитай ханьсаж польш санваартан Бэнэдикт хэдэн мянган км алс замд мордон Монголд ирж их хаантай уулзсан байдаг. Карпини энэ аяллынхаа тухай ном бичсэн нь буй. Харин Бэнэдикт санваартны тухай өөр мэдээ баримт олддоггүй. XIX зууны сүүлчээр Краковын Их сургуулийн профессор Котвич монгол судлалаар ихээхэн амжилт олж тухайн үедээ хамгийн том монгол судлаачдын нэгд тооцогдож байлаа. Алтай овгийн хэлээр мэргэшсэн тэрээр тухайн үедээ Ураал-Алтай хэлний бүлэг гэж тооцдог байсан ангиллыг үгүйсгэж, унгар, эстони, фин хэлийг багтаасан ураал хэл нь тусдаа бүлэг байх ёстойг баталсан юм. Тэр байтугай Котвич Алтай овгийн хэл гэх нэгдсэн бүлгийг ч гарал үүслийн хувьд нэг биш гэж үзэж байлаа. Манж овог, монгол овог, түрэг овог нь үүслийн хувьд тусдаа ба хожим биендээ ойртож таваарын солилцоо буй болсон үеэс хоорондоо ижилссэн гэж үзсэн юм. Энэ асуудал өдгөө ч нэг талдаа гарч шийдэгдээгүй байгаа. Гэхдээ үнэхээр энэ гурван овгийн хэл анхдагч гэгдэх үндсэн үгийн хувьд нийтлэг үгүй, үүнээс гадна манж-монгол хэлний нийтлэг болон монгол-түрэг хэний нийтлэг их байдаг ч манж-түрэг хэлний нийтлэг бараг байдаггүй учир уг хэлүүд анхлан тус тусдаа үүссэн гэж үзэхэд хүргэжээ. Чухам эндээс үүдэн эдгээр овгуудын гарал үүсэл, анхлан амьдарч байсан газар нутгийг цаашид судлан тодорхойлж болох юм.
Монголын талаас польшийг сонирхон судалсан хүн бол одоо мэдэгдэж байгаагаар профессор Ренчин билээ. Тэрээр Польшийн утга зохиолын эцэг гэгддэг Адам Мецкевичийн “Пан Тадеуш” зохиолыг монгол хэлнээ хөрвүүлсэн юм. Үүнээс гадна ч тэрээр нэлээд уран зохиол, шүлэг найраглал, үлгэр домгийг польш хэлнээс монгол руу орчуулсан. Польшид ихээхэн нэр хүндтэй, эрдэмтэн судлаачдын хүрээнд танил болсон монгол хүн гэвэл чухам Ренчин профессор. Магадгүй түүний нөлөөгөөр Варшавын Их сургуульд монгол судлалын танхим одоо хүртэл ажиллаж байгаа байх. Тус сургуулийн монгол хэлний тэнхим нь зуугаад жил ажиллахдаа олон хүнийг монгол судлалд хөтөлжээ. Далаад оны үед эрдэмтэн Дашцэрэн Варшавын Их сургуульд Монгол хэлэнд олон тоо байдаггүй талаархи бүтээлээрээ докторын зэрэг хамгаалсан нь монгол хэл судлалд нэгээхэн том үзүүлэлт болсон. Тэрээр монгол хэлний –ууд, -үүд дагавар нь олон тоог заадаггүй харин нийтлэгээс тасалсан хэсгийг заадаг болохыг анхлан тодорхойлсон юм.
ХХ зууны эхээр Монгол Польшийг холбосон бага сага холбоо бас ажигллагддаг. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтноод үүнийхээ хөшөө болгон наян тохой Жанрайсаг бурхан Ганданд босгожээ. Үүнээс гадна Хятадад 10 мянган, Германд 10 мянган Аюуш бурхан захиалж бүтээлгэсэн байна. Үүнийг Германы Брислау хотод цутгасан ба энэ хот нь өнөөгийн Польшийн Вроцлав хот юм. 1921 оны хувьсгалын үзэл санааг халдаасан Хүрээний хэдэн орос хүн хэмээн олон жил бичиж алдаршуулж байсан большевикуудын нэг болох Гембержевский нь польш үндэстэн аж. Ер нь 1928 онд гадаадын капиталыг шахан зайлуулах хүртэл Хүрээнд нэг бус польш хүмүүс бизнес эрхэлж байсан мэдээ бий.
Геостратегийн хувьд Монгол ба Польш нь адилхан зовлонтой тухай бас их яригддаг. Польш нь Герман ба Орос гэсэн хоёр аварга хөрштэй ба тэдгээр нь түүхийн турш нэг бус удаа байлдаж байсан. Тэгэх болгондоо Польшийн нутгийг дайран түвээж байжээ. Орос, Герман хоёр найрамдах үедээ Польшийг гэрээ хэлэлцээрээр хуваан авч байв. II Екатрига хатан хаан, II Фридрих нар гурван удаагийн хэлэлцээрээр шат дараалан Польшийг хувааж газрын зурагнаас арчиж байлаа. Орос, Германд хуваагдсан Польш дэлхийн нэгдүгээр дайн хүртэл 150 жилийн турш тусгаар тогтнолоо алдсан юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ч Гитлер, Сталин нар мөн л Польшийг хуваан авч байхгүй болгож байв. Гэхдээ түүхийн туршид польшууд ч зүгээр байгаагүй. Грүнвальдын тулалдаанаар Германы газар нутгийг булаан авч байсан. Мөн Украин ч нэг хэсэнтээ Польшийн мэдэлд байлаа. Польшууд Догшин Иваны дараа Москваг эзэлж байв. Ер нь энэ түүх нь Монголынхтой нэлээд өстэй гэж хэл болохуйц.
Монгол Польшийн харилцааны шинэ үе дэлхийн хоёрдугаар дайны дараагаас эхэлсэн юм. Аль аль орон нь коммунист дэглэмд хамаарах болсноор нйарамдалт хамтын ажиллагаатай болжээ. 1949 онд диплоиат харилцаа тогтоож Варшав, Улаанбаатарт элчин сайдын яамаа байгуулсан байна. Монголын элчин сайдын яам Варшавт тасралтгүй ажилласаар байгаа. Харин Польшийн элчин сайдын яам 1990 оноос хойш хоёр удаа татагдаж хоёр удаа дахин байгуулагдсан билээ.
1989-1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгалд коммунизмыг анхлан халсан Польшийн туршлага ихээхэн нөлөөлсөн. 1990 оны эхээр Солидарношч байгууллагын төлөөлөгчид Монгол айлчилж, хэвлэл ухуулах хуудасны хэвлэх тоног төхөөрөмжөөр туслан, түүнээ ажиллуулах мэргэжилтэн нарыг илгээж байв. Шилжилтийн үеийн зовлон бэрхшээлийн талаар сургахаар анхлан польшууд л монголчуудыг өөрсдийн зардлаар нутагтаа урин сургаж байлаа.
Польш хэл мэддэг польш биш үндэстэн улсын дотрох хувь процентоор Монгол нь их дээгүүр орох болов уу. Учир нь сүүлийн 60 жилд маш олон оюутан, мэргэжилтэн тэнд сурч, дадлагажиж, амьдарсан юм. Энэхүү хувь хүн хоорондын солилцоо хамтарсан сонирхол 1990 оноос хойш тун их идэвхижсэн юм. Коммунизмыг халсан анхны орны хувьд польшууд чөлөөтнй зорчих болсноор наяад оны сүүлчээр тэд Хятад Польшийн хооронд ганзгын наймаа ихэд өрнүүлжээ. Энэ наймааны гол зам нь Транс Сибирийн төмөр зам учир тэд Монголоор их дайрдаг болов. Үүний дараахан монголчууд мөн чөлөөтэй зорчих эрхтэй болон Польш руу ганзгачид цувах боллоо. Энэ нь олон монгол хүний бизнисийн гараа болсон юм. Ардын болон Дорно дахины эмчилгээ Полшид ихэд моодонд орсноор тийшээ хэдэн зуун монгол эмч очин амьдралаа залгуулах болсон ба тэднээс нэлээд олон нь амжилттай бизнис хийн байнга оршин суух болсон байна. Польш нь өнөөдөр Европын хамгийн эрүүл эдийн засагтай орны нэг бөгөөд хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн нь харьцангуй хямд юм. Тиймээс Польшоос лаазалсан ногоо, гахайн мах, барилгын материал асар ихээр импортлох болсон ба сүүлийн гурван жилд хоёр орны худалдаа 40 саяас 100 сая доллар хүртэл огцом өсчээ.
Тэр үед Польш Унгар хоёр холбоотон байв. Бат хааны цэргүүд Унгарыг байлдан дагуулахын өмнө гол холбоотон Польшийг эхлэж цохин айлгах зорилго тавьжээ. Тэд Полшийн нутгийг эзлэн түйвээж нийслэл Краковыг түймэрдсэн байна. Польш – Унгар - Германы нэгдсэн хүчин Легницэд монголчуудыг тосон байлджээ. Энэ тулалдааныг Монголын талаас Мандухай жанжин толгойлж эсрэг хүчнээ хиар цохисон юм. Легницийн тулалдаан нь дэлхийн дайны урлагийн түүхэнд дээгүүр бичигдсэн домогт байлдаан билээ. Монголчууд хэдийгээр Легницэд ялалт байгуулсан боловч цааш давшсангүй, зорилго болгосон Унгар руу урагш байлджээ. Монголчууд Польшийг эзлэн үлдсэн ч үгүй, цаашид вассал болгон татвар гувчуур ч авсангүй тэр чигт нь орхижээ. Гэвч энэхүү богино хугацааны эзлэн түрэмгийлэл Польшийн түүхэнд гүн гүнзгий мөрөө үлдээсэн юм. Тэнд үлдсэн хэсэг монголчууд өнөө хүртэл найман зууны турш зарим зан заншлаа авч хоцорсон байдаг. Монголчуудын гэх нэгэн жижиг тосгон төв Польшид өнөө хүртэл байдаг ба тэд хэдийгээр польшжиж ууссан боловч гэр байшингаа урагш нь харуулж барих зэрэг зарим заншил нь одоо хүртэл хаягдаагүй. 2000 онд Ерөнхийлөгч Багабанди Польшид айлчлахдаа энэ тосгоноор зочилсон юм. Польш хэлэнд “улаан”, ”хар”, ”жад”, “баатар” гэх мэтийн монгол үг бас нэвтэрсэн байна.
Гүегийг хаанчилж байх үед Ромын пап Монгол руу Карпини санваартныг элчээр илгээсэн байдаг. Карпинитай ханьсаж польш санваартан Бэнэдикт хэдэн мянган км алс замд мордон Монголд ирж их хаантай уулзсан байдаг. Карпини энэ аяллынхаа тухай ном бичсэн нь буй. Харин Бэнэдикт санваартны тухай өөр мэдээ баримт олддоггүй. XIX зууны сүүлчээр Краковын Их сургуулийн профессор Котвич монгол судлалаар ихээхэн амжилт олж тухайн үедээ хамгийн том монгол судлаачдын нэгд тооцогдож байлаа. Алтай овгийн хэлээр мэргэшсэн тэрээр тухайн үедээ Ураал-Алтай хэлний бүлэг гэж тооцдог байсан ангиллыг үгүйсгэж, унгар, эстони, фин хэлийг багтаасан ураал хэл нь тусдаа бүлэг байх ёстойг баталсан юм. Тэр байтугай Котвич Алтай овгийн хэл гэх нэгдсэн бүлгийг ч гарал үүслийн хувьд нэг биш гэж үзэж байлаа. Манж овог, монгол овог, түрэг овог нь үүслийн хувьд тусдаа ба хожим биендээ ойртож таваарын солилцоо буй болсон үеэс хоорондоо ижилссэн гэж үзсэн юм. Энэ асуудал өдгөө ч нэг талдаа гарч шийдэгдээгүй байгаа. Гэхдээ үнэхээр энэ гурван овгийн хэл анхдагч гэгдэх үндсэн үгийн хувьд нийтлэг үгүй, үүнээс гадна манж-монгол хэлний нийтлэг болон монгол-түрэг хэний нийтлэг их байдаг ч манж-түрэг хэлний нийтлэг бараг байдаггүй учир уг хэлүүд анхлан тус тусдаа үүссэн гэж үзэхэд хүргэжээ. Чухам эндээс үүдэн эдгээр овгуудын гарал үүсэл, анхлан амьдарч байсан газар нутгийг цаашид судлан тодорхойлж болох юм.
Монголын талаас польшийг сонирхон судалсан хүн бол одоо мэдэгдэж байгаагаар профессор Ренчин билээ. Тэрээр Польшийн утга зохиолын эцэг гэгддэг Адам Мецкевичийн “Пан Тадеуш” зохиолыг монгол хэлнээ хөрвүүлсэн юм. Үүнээс гадна ч тэрээр нэлээд уран зохиол, шүлэг найраглал, үлгэр домгийг польш хэлнээс монгол руу орчуулсан. Польшид ихээхэн нэр хүндтэй, эрдэмтэн судлаачдын хүрээнд танил болсон монгол хүн гэвэл чухам Ренчин профессор. Магадгүй түүний нөлөөгөөр Варшавын Их сургуульд монгол судлалын танхим одоо хүртэл ажиллаж байгаа байх. Тус сургуулийн монгол хэлний тэнхим нь зуугаад жил ажиллахдаа олон хүнийг монгол судлалд хөтөлжээ. Далаад оны үед эрдэмтэн Дашцэрэн Варшавын Их сургуульд Монгол хэлэнд олон тоо байдаггүй талаархи бүтээлээрээ докторын зэрэг хамгаалсан нь монгол хэл судлалд нэгээхэн том үзүүлэлт болсон. Тэрээр монгол хэлний –ууд, -үүд дагавар нь олон тоог заадаггүй харин нийтлэгээс тасалсан хэсгийг заадаг болохыг анхлан тодорхойлсон юм.
ХХ зууны эхээр Монгол Польшийг холбосон бага сага холбоо бас ажигллагддаг. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтноод үүнийхээ хөшөө болгон наян тохой Жанрайсаг бурхан Ганданд босгожээ. Үүнээс гадна Хятадад 10 мянган, Германд 10 мянган Аюуш бурхан захиалж бүтээлгэсэн байна. Үүнийг Германы Брислау хотод цутгасан ба энэ хот нь өнөөгийн Польшийн Вроцлав хот юм. 1921 оны хувьсгалын үзэл санааг халдаасан Хүрээний хэдэн орос хүн хэмээн олон жил бичиж алдаршуулж байсан большевикуудын нэг болох Гембержевский нь польш үндэстэн аж. Ер нь 1928 онд гадаадын капиталыг шахан зайлуулах хүртэл Хүрээнд нэг бус польш хүмүүс бизнес эрхэлж байсан мэдээ бий.
Геостратегийн хувьд Монгол ба Польш нь адилхан зовлонтой тухай бас их яригддаг. Польш нь Герман ба Орос гэсэн хоёр аварга хөрштэй ба тэдгээр нь түүхийн турш нэг бус удаа байлдаж байсан. Тэгэх болгондоо Польшийн нутгийг дайран түвээж байжээ. Орос, Герман хоёр найрамдах үедээ Польшийг гэрээ хэлэлцээрээр хуваан авч байв. II Екатрига хатан хаан, II Фридрих нар гурван удаагийн хэлэлцээрээр шат дараалан Польшийг хувааж газрын зурагнаас арчиж байлаа. Орос, Германд хуваагдсан Польш дэлхийн нэгдүгээр дайн хүртэл 150 жилийн турш тусгаар тогтнолоо алдсан юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед ч Гитлер, Сталин нар мөн л Польшийг хуваан авч байхгүй болгож байв. Гэхдээ түүхийн туршид польшууд ч зүгээр байгаагүй. Грүнвальдын тулалдаанаар Германы газар нутгийг булаан авч байсан. Мөн Украин ч нэг хэсэнтээ Польшийн мэдэлд байлаа. Польшууд Догшин Иваны дараа Москваг эзэлж байв. Ер нь энэ түүх нь Монголынхтой нэлээд өстэй гэж хэл болохуйц.
Монгол Польшийн харилцааны шинэ үе дэлхийн хоёрдугаар дайны дараагаас эхэлсэн юм. Аль аль орон нь коммунист дэглэмд хамаарах болсноор нйарамдалт хамтын ажиллагаатай болжээ. 1949 онд диплоиат харилцаа тогтоож Варшав, Улаанбаатарт элчин сайдын яамаа байгуулсан байна. Монголын элчин сайдын яам Варшавт тасралтгүй ажилласаар байгаа. Харин Польшийн элчин сайдын яам 1990 оноос хойш хоёр удаа татагдаж хоёр удаа дахин байгуулагдсан билээ.
1989-1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгалд коммунизмыг анхлан халсан Польшийн туршлага ихээхэн нөлөөлсөн. 1990 оны эхээр Солидарношч байгууллагын төлөөлөгчид Монгол айлчилж, хэвлэл ухуулах хуудасны хэвлэх тоног төхөөрөмжөөр туслан, түүнээ ажиллуулах мэргэжилтэн нарыг илгээж байв. Шилжилтийн үеийн зовлон бэрхшээлийн талаар сургахаар анхлан польшууд л монголчуудыг өөрсдийн зардлаар нутагтаа урин сургаж байлаа.
Польш хэл мэддэг польш биш үндэстэн улсын дотрох хувь процентоор Монгол нь их дээгүүр орох болов уу. Учир нь сүүлийн 60 жилд маш олон оюутан, мэргэжилтэн тэнд сурч, дадлагажиж, амьдарсан юм. Энэхүү хувь хүн хоорондын солилцоо хамтарсан сонирхол 1990 оноос хойш тун их идэвхижсэн юм. Коммунизмыг халсан анхны орны хувьд польшууд чөлөөтнй зорчих болсноор наяад оны сүүлчээр тэд Хятад Польшийн хооронд ганзгын наймаа ихэд өрнүүлжээ. Энэ наймааны гол зам нь Транс Сибирийн төмөр зам учир тэд Монголоор их дайрдаг болов. Үүний дараахан монголчууд мөн чөлөөтэй зорчих эрхтэй болон Польш руу ганзгачид цувах боллоо. Энэ нь олон монгол хүний бизнисийн гараа болсон юм. Ардын болон Дорно дахины эмчилгээ Полшид ихэд моодонд орсноор тийшээ хэдэн зуун монгол эмч очин амьдралаа залгуулах болсон ба тэднээс нэлээд олон нь амжилттай бизнис хийн байнга оршин суух болсон байна. Польш нь өнөөдөр Европын хамгийн эрүүл эдийн засагтай орны нэг бөгөөд хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн нь харьцангуй хямд юм. Тиймээс Польшоос лаазалсан ногоо, гахайн мах, барилгын материал асар ихээр импортлох болсон ба сүүлийн гурван жилд хоёр орны худалдаа 40 саяас 100 сая доллар хүртэл огцом өсчээ.
2014.5.14
