Талх, чихэр, архи, махнаасаа бусад бараг бүх бараагаа гадаадаас авдаг манай улсын хувьд экспортын орлого амин чухал үүрэгтэй. Манай эдийн засаг, нийгмийн амьдралын өнгө үзэмж ч бас Хятад улсад борлуулж буй нүүрс, зэсийн үнээс бүрэн хамааралтай.

2012 онд Монголын ДНБ-ий дөрөвний нэгийг уул уурхай эзэлж, экс портын орлогын 40 хувь нь нүүрс, 20 хувь нь зэсийн борлуулалтаас бүрдсэн бөгөөд энэ онд улсын төсвийн орлогын дөрөвний нэг нь (1.7 их наяд төг) энэ салбараас орохоор Сангийн яамнаас тооцсон нь өмнөх оноос 60 хувиар өндөр үзүүлэлт юм.

Гэтэл энэ оны эхний улиралд 466 тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлэх ёстой нүүрсний үнэ унаж, борлуулалт үлэмж багасав. 28 сая тонныг экспортолж, найман сая тон ныг дотооддоо хэрэглэхээр төлөвлөсөн боловч эхний гурван сард дөнгөж гурван сая тонн нүүрсийг экспор тод гаргаад байна.

Хятад улсын коксжих нүүрсний импорт энэ онд 56.3 сая тоннд хүрэхээр байгаа нь өнгөрсөн оноос дөн гөж таван хувиар л өсөх тоо бөгөөд түрүү жилийн 20 хувиас эрс ба гасна гэж “Номурагийн судалгаа” компани мэдэгджээ. Урд хөрш хоёрдугаар сард 5.4 сая тонн коксжих (металлургийн) нүүрс импор тоор авсан нь нэгдүгээр сар (7.2 сая тонн) болон өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сараас (7.6 сая тонн) эрс буурсан үзүүлэлт юм. Тус улсад хоёр дугаар сард л гэхэд Австрали 2.5, Канад 1.21 сая, Орос 527, АНУ 409, Индонез 200, Колумб 36, Мозамбик 70 мянга тонн коксжих нүүрс ний лүүлсэн гэж гаалийн статистик мэ дээнд дурджээ.

Энэ жагсаалтаар Монгол дөнгөж 336 мянган тонн нүүрс нийлүүлсэн нь өмнөх жилээс 81, нэгдүгээр сараас 76 хувиар тус тус буурсан байна. Уг нь 2011 онд Монгол Улс Дундад улсын коксжих нүүрсний импортын гуравны нэгийг хангаж Австралийг түрүүлж байжээ.

Нийлүүлэгчдийн тоо, хэмжээ нэмэгдэж, Монголын хилийг даваад тонн нь 140 ам.долларт хүрч байсан угааж боловсруулсан нүүрсний үнэ эдүгээ 100 ам.доллар ч хүрэх гүй болоод байна. Хятадын далайн боомтуудад ч гэсэн 200 доллар байсан үнэ өдгөө 140 доллар болжээ.

2013 онд 16 сая тоннд хүрэх боломжтой гэж Монголын нүүрсний компаниуд мэдэгдэж байна. Төсвийн орлогын төлөвлөгөө тасалдаж эхэллээ.

ХӨӨСРҮҮЛСЭН ТӨСӨВ, ХӨДӨЛДӨГГҮЙ АЖЛУУД

Манай улс энэ оны төсвөө батлахдаа коксжих түүхий нүүрсийг тонн нь 131, угаасан нүүрсийг 166 доллар байхаар тооцжээ. Тавантолгойг ашиглахаас гадна Оюу толгойн гэрээнд өөрчлөлт хийж, ашигт малтмал ашигласны татварыг өндөр байхаар шинэчилнэ гэж тооцоолсон байгаа.

2012 онд манай экспор тод гаргасан 20 сая тонн металлургийн нүүрсний дөнгөж таван хувь нь нэмүү үнэ цэнэ шингээсэн буюу “Энержи Ресурс” компанийн угаасан нүүрс байжээ. “Тавантолгой” компанийн нүүрс баяжуулах үйлдвэр байгуулах, хувьцаагаа олон улсын зах зээлд гаргах төлөвлөгөө хаач саныг иргэд мэдэхгүй байна.

Гэвч Тавантолгой таг зогсож, Оюу толгойн гэрээг өөрчлөхгүй болж, нүүрсний экспортын хэм жээ болон үнэ буурч, нүүрснээс орох энэ жилийн төсвийн орлого гурав дахин багасч 150 тэрбум төгрөг бо лох төлөвтэй байгаа юм.

Манай цорын ганц хэрэглэгч болох Хятад улсын импортлогчтой хийсэн гэрээгээ биелүүлэх, улмаар урт хугацаагаар, уян хатан нөхцөлтэй гэрээ байгуулан, үнийн дээд, доод түвшний коридор тогтоох, алдагдал, ашгаа хуваал цах гэсэн нөхцөл тавих шаардлага тулгарч байна.

Манай эрдэс баялгийн үнийг өрсөлдөх чадваргүй болгоод буй нэгэн чухал зүйл бол тээврийн зардал. Овор ихтэй, нунтаг бутархай нүүрсийг зөвхөн галт тэргээр зөөх нь ашигтай ч, өргөн, нарийн аль царигаар барихаа маргалдсаар нэг ч метр төмөр зам тавиагүй олон жил болж байгаа юм.

Кыргыз улс Хятадын тоног төхөөрөмж, ажиллах хүчийг ашиглан нарийн царигаар төмөр зам барих, Узбекстанаар дамжуулан Иран хүрч нарийн төмөр замд нийлэх том төсөл эхлэх гэж байна.

ЯАГААД ЗАРДЛАА ТАНАХ ГЭЖ?

Төсвийн орлого тасрахаар зардлаа царцаах, танах талаар ямар нэг арга хэмжээ авалгүй гадаадаас өр зээл тавих байдлаар зардлаа хаах ханд лага бий боллоо. Гадаад өрийн дээд хэмжээг эдийн засагтай гаа харь цуулж тогтоосон хууль гар гах шаардлагатай байна. Тэр түвшинд нь хүрмэгц тодорхой зардлууд авто матаар буурдаг механизм байх ёстой.

Төсвийн орлого биелэхгүй болоод ирмэгц хамгийн түрүүнд танах зардлын жагсаалт гаргах цаг болжээ. Гэхдээ багш, эмч, цагдаа, шүүхийн зардлаа хасахаас өмнө төр засгийн өөрийнх нь үйл ажиллагаа болон ордон сав барих хөрөнгө оруулалт, гадаадын өндөр өртөгтэй айлчлалууд, “намчирхан” баталсан задаргаагүй 50 тэрбум төг гэх мэт эхний ээлжинд танах механизм байх ёстой.

Хийсвэр төлөвлөсөн төсвийн орлого биелэхгүй болохоор татвараа төлөхгүй компаниуд буруу мэт мэдээлэл цацаж, бизнес болон иргэдийн хооронд мөргөлдүүлж, хагарал бий болгодог муу зуршил Монголд хэвших хандлага байна. Ялангуяа газрын баялгийг олборлож буй компаниуд хамгийн буруутай мэт ойлголт бий болж байгаа юм.

Энэ Засгийн газрын нэг онцлог бол төсвийн гадуур эргэлдүүлж эхэлсэн 1.5 тэрбум ам.долларын бондын орлого болон Хөгжлийн банкны хагас тэрбум ам.долларын хөрөнгө юм.

Хуультай төсвийн орлого багасаад байхад зардлаа хасахгүй байгаа нөхдүүд, хэрхэн зарцуулах хуульгүй бондын мөнгийг яах бол гэдэг нь анхаарал татаж байна. Зардлаа танаж чадахгүй байгаа нөхдүүд бондыг төсөвт ашиглахаас өөр аргагүй болж магадгүй юм.

Энэ жилийн төсвийн алдагдал төлөвлөснөөс их гарах хандлагатай байгаа. Энэ тухай Засгийн газраас Их хурал нь асуух цаг болсон ч Засгийн газрын бүх гишүүд Их хурлын гишүүн учир яаж ч чадах гүй байна.

Төсвийн орлого нь багасаад ирэхээр тодотгол гэдгийг улирал тутам хийгээд л баахан өр тавих зөвшөөрөл аваад л өнгөрөх дүр зураг харагдаж байгаа юм.