Дэлхийн болон Монголын төр, бизнесийн гол гол тоглогчид оролцсон “Coal Mongolia 2013” олон улсын чуулган, үзэсгэлэн Улаанбаатар хотноо хоёр өдөр үргэлжилж амжилттай өндөрлөв. Монголын нүүрсний салбарын өрсөлдөх чадварын тухай, монголчууд яавал Хятадын зах зээлд хэрхэн амжилттай өрсөлдөх, дэд бүтэц, түүний дотор төмөр замын төслүүдийн гүйцэтгэх үүрэг, энэ салбар дахь Монголын төрийн бодлого, хууль эрх зүйн ороо бусгаа орчин болоод тулгамдсан олон асуудлыг тус чуулганы төлөөлөгчид нухацтай хэлэлцсэн нь энэ салбарын хөгжилд чухал нэмэр болох нь дамжиггүй.

Нүүрсний бизнесийн өөрийн өртгийн хамгийн том хэсэг бол түүнийг эцсийн хэрэглэгчид хүргэх тээврийн зардал юм. Тээврийн дэд бүтцийн хөгжлөөс энэхүү аж үйлдвэрийн өгөөж хамаардаг бөгөөд тээвэрлэж буй нүүрсэнд шингэсэн нэмэгдэл үнэ цэнэ нь их байж л энэ салбар ашигтай, өрсөлдөх чадвартай болдог аж.

Овор ихтэй учир борлуулалт хийх газар, түүнээс эцсийн хэрэглэгчдэд хүргүүлэх цэг хүртэлх тээвэрлэлт, ложистикийн зардал нүүрсний үнэд ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Жишээ нь, 2013 оны нэгдүгээр сард Ганцмод боомтоор “Mongolian mining corporation” компанийн 10.5 хувийн үнслэгтэй, угааж боловсруулсан, дэгдэмхий чанар нь дунд зэрэг, хатуу коксжих нүүрсний үнэ тонн нь 103-104 ам.доллар байсан бол Австралийн ижил чанарын нүүрс Хятадын хойд бүсийн нөхцөлөөр тонн нь 163-164 ам.доллар байв. Тонн тутмын 60 ам.долларын үнийн зөрүү нь нүүрсийг Ганцмодноос Таншаньд хүргэх тээвэрлэлт, ложистикийн зардлыг шингээжээ.

Хятад улс нүүрсний импортоор дэлхийд тэргүүлж, коксжих нүүрсний импортоор хоёрдугаарт жагсдаг. Тус улс 2011 онд 44.7 сая тонн нүүрс импортолсон бол 2012 онд 53.6 сая тонн хүртэл өсчээ. Монголын нүүрсний экспорт 2011 онд 20 сая тонныг давж Хятадад нийлүүлж буй коксжих нүүрсний хэмжээгээр Австралийг түрүүлсэн. 2012 онд Хятадын коксжих нүүрсний нийт импортын 36 хувийг Монгол дангаараа нийлүүлжээ. Нүүрс ний экспортын өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд бид тээврийн зардлыг багасган, нүүр сээ угааж үнэ цэнийг нь өсгөх шаардлагатай.

ТӨМӨР ЗАМЫН БОДЛОГО

Ачаа тээврийн бодлого, түүний дотор төмөр замын дэд бүтцийг ухаалаг хөгжүүлэх нь манай улсын эдийн засгийн хөгжилд онцгой нөлөө үзүүлэхийг дээрх жишээгээр харлаа. Зөвхөн нүүрс ч биш, бүх төрлийн ашигт малтмал, бэлэн бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэж болох төмөр замын сүлжээг барьж байгуулах нь өнөөдөр Монгол Улсын хөгжлийн зангилаа асуудал болж байна.

Төмөр замын царигийн асуудлаа ухаалаг шийдэж, сүлжээгээ өргөтгөн, улмаар ганц Монголын биш бүс нутгийн болон Евразийн зах зээлд хандах цаг ирлээ. Царигаа хэрхэн сонгох нь Монгол Улсын эдийн засаг, улс төрийн одоо болон ирээдүйн олон асуудлын шийдвэр болох тухай би хэдэн жилийн өмнө бичиж тодорхой санал тавьж байсан. Монгол Улс төмөр замын холимог царигийг тавьж чадвал дэлхийн худалдаанд эзлэх ач холбогдлоороо 1869 онд нээгдсэн Суэцийн, 1914 онд нээгдсэн Панамын суваг шиг түүхэн шинэ “суваг” болох гайхамшигт боломж бүрдэж байна.

Орос, Хятадын галт тэргүүд дугуйгаа солихгүй Монгол руу орж ирээд гараад явах боломж байж болохыг “Өнөөдөр” сонинд хэвлэгдсэн “Наян тав” гэсэн нийтлэлдээ (2009.12.09) өгүүлсэн юм. (http://jargalsaikhan. niitlelch.mn/content/1313.shtml)

Монгол Улс Евразийн худалдааны транзит тээврийн “Панам” болох цаг, нөхцөл нь эдүгээ бүрэлдээд байгааг энэ чуулга уулзалтын үеэр бүрэн ойлголоо. Манайх түүхэнд анх удаа өөрийн төмөр замаа аль царигаар өргөжүүлэх: хойд хөршийнхөөр үргэлжлүүлэх, эсвэл урд хөршийнхийг оруулсан холимог сүлжээг байгуулах сонголт хийх эрх чөлөө, боломжтой болоод байна.

Энэ бол алтан боломж бөгөөд наян тавхан миллиметрийн зөрүүг ашиглан Монгол Улс дэлхийн худалдааны томоохон тоглогч буюу дэлхийн гурав дахь чухал тээврийн хонгил, стратегийн чухал цэг болж чадна. Хойд хөрш байгалийн нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг. Орост дэлхийн газрын тосны нөөцийн тавны нэг, нүүрсний 16, байгалийн хийн 40 хувь нь бий. Тус улсын нүүрсний нөөцийн дийлэнх болох Кузнецк, Минусинск, Иркутск болон Читийн сав газар Монголтой бараг хил залган тойрон оршдог.

Урд хөрш дэлхийн хамгийн их хүн амтай улс бөгөөд эдийн засгийн өсөлтийн цар хэмжээ нь байгалийн маш их баялаг, түүхий эд шаардана. Энэ том нийлүүлэлт, хэрэгцээг холбох хамгийн өгөөжтэй хэрэгсэл болох төмөр замын царигууд нь 85 мм-ийн ялгаатай учир хоорондоо шууд холбогдох боломжгүй. Энэ зөрүүг арилгахын төлөө хөршүүд хэн нэгийнхээ төмөр замын стандартыг хэзээ ч хүлээн авахгүй нь тодорхой. Төмөр замууд нь уулзсан цэг бүрт ачаа шилжүүлэн буулгах өндөр зардалтай боомт барих болно.

АЛТАН БОЛОМЖ

Гэтэл энэ аугаа том нутагтай хоёр гүрний яг дунд, өргөн нь 2400 км, өндөр нь 1260 км тэгш өнцөгт багтах ганцхан улс байх. Харамсалтай нь тэр улс түүх бий болгоод өгсөн алтан боломж бүрдсэнийг ч ойлгохгүй, юун зуун жилээр харах, дараачийн сонгуулиар бүхнийг хэмжиж, гуравхан сая ч хүрэхгүй цөөхүүлээ атлаа нам, мам гэж хэд хуваагдан маргахаас цааш юу ч хийхгүй цаг алдсаар суугаад байх юм.

Оросын болон Хятадын галт тэрэг Монголын нутагт орж ирээд дугуйгаа солихгүй буцаад гараад явж болдог “Ж” хэлбэрийн төмөр замын тээврийн сүлжээг бид байгуулж, хөндлөн төмөр замаа “холимог царигаар” барих хэрэгтэй байна. Зөвхөн Монголын өмч байх хөндлөн тэнхлэгийн төмөр замаа нэг дэр модон дээр дөрвөн шугам байх буюу өргөн, нарийн царигийн аль ч галт тэрэг чөлөөтэй явахаар хийх юм. Яг ийм холимог төмөр замыг Швед, Финландын хил дээр Хапаранда болон Торнио хотын хооронд хоёр км зайд гүүрэн дээгүүр бариад олон жил ашиглаж байна.

Энэ шугаманд хойд талаас нийлж буй бүх төмөр замыг өргөн, урдаас нийлж байгаа бүх замыг нарийн царигаар барих юм. Эхний ээлжинд Тавантолгой Сайншанд, дараа нь Сайншанд-Чойбалсан, дараа нь Тавантолгойгоос баруун тийш холимог царигтай төмөр зам байгуулж, харин ачааг маш хурдан сэлгүүлэн ачих станцуудыг энэ зам дээрээ олноор нь байгуулж хурдан шилжүүлж чадвал ложистикийн нэмүү үнэ цэнэ өндөр ашигтай болно. Баруун үзүүр нь яваандаа Оросын хувьд Монгол, Хятадаар дамжаад Энэтхэгт хүрэх гарц болно. Орос Хятадтай дамжин өнгөрөх ерөнхий гэрээгээ зурахаас өмнө энэ санааг тооцох нь зүйтэй юм.

Төмөр замуудын царигийн өчүүхэн ялгаа Монгол Улсын хөгжилд агуу ялгаа үзүүлж болохыг бид нарийн мэдэрч эхнээсээ цаг, хөрөнгөө зөв зарцуулах шаардлагатай байна. Та бид өнөөдөр энэхүү түүхэн боломжийг ухаалаг ашиглаж чадвал заавал өөрийн баялгаа ухах гэж яараад байх ч шаардлагагүй, хойч үедээ бас үлдээнэ.

Олон улсын худалдааны транзит тээврийг хурдан, хямдхан, аюулгүй өнгөрүүлж чаддаг болчихвол биднээс юу ч гарахгүй бөгөөд хураамж нь дангаараа Монголыг баяжуулна. Тэгж чадвал бид газрын баялгаа өөрийн хэрэгцээнд зориулж олборлон, үнэ цэнэ нэмж боловсруулан хамгийн ашигтайгаар борлуулж чадна. Тэгээд ч бид хөршүүдээсээ биш хөршүүд биднээс хамаардаг цаг ирнэ. Бид хоёр хөршийн сонирхлыг тэнцүүлж чадах сайхан боломж бий болно.