Бид муу эрчүүд
Хоёрхон хоногийн дараа Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийн өдөр болох гэж байна. Тийм учраас 2007 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд бичиж байсан юм.
No women no Cry
-Төр нь төр шиг, эр нь эр шиг байхсан-
“Бодлууд” номонд орсон зарим нийтлэлээ уншигч танд дахин хүргэж байна. 2006-2008 онд бичиж байсан нийтлэлүүдэд дурдагдсан зарим мэдээлэл хуучирч, нэр томъёоны хувьд өөрчлөгдсөн хэдий ч гол утга санаа нь өнөө цагт өрнөж байгаа үйл явдлуудыг өгүүлсэн хэвээр байгаа юм. Хоёрхон хоногийн дараа Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийн өдөр болох гэж байна. Тийм учраас 2007 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд бичиж байсан энэ нийтлэлийг уншигч танд дахин хүргэж байна.
“Харьд одсон бүсгүйн заяа”
Ийм нэртэй видео киноны сурталчилгаа харж байсан санагдана. Ойрноос телевиз, хэвлэлээр дөрвөн монгол бүсгүй нутгаа зорьж ирээд Эрээний консул дээр наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй гацсан тухай үзүүлж, бичих болов.
Бүсгүйчүүд илүү дээр амьдрал хүсэж, эрж, найдаж явсан ч хүссэнээ олсонгүй арайхийн эх нутгийнхаа хилийн дээсэнд хүрчээ. Үйл явдлын өрнөлийг бүгд сониноос уншсан болохоор би юу нэмхэв.
“Төрсөн нутгаас минь сайхан газар гэж үгүй юм байна” гэсэн дүгнэлт хийн нулимс дуслуулан халаглах хөөрхий бүсгүйчүүд. “Өөрсдөөсөө л болсон” гэх хүмүүс мэр сэр таарах юм. Эгч, дүү нараас минь ялгаагүй гэж бодвол арай өөр хариулт гарна.
Монгол бүсгүйчүүдийн зовлон
Монгол бүсгүйчүүдийн зовлон юунаас үүдэлтэй вэ? Хувь хүмүүсийн өөрсдийнх нь тавилан, зан араншин, эрмэлзлээс бүх шалтгаална гээд ам таглачхаж болох ч энэ үйл явдлын цаана нийгмийн бодитой үзэгдэл байгаа болохоор зүгээр сууж эс чадан бодлоо сийрүүлж суугаа минь энэ.
Эх нутагтаа боломжийн цалин аваад, хүн шиг амьдарч, ажиллах боломж бүрдээгүйгээс тэд ийм замыг сонгосон нь хэнд ч ойлгомжтой. Эх нутагт нь өөрсдийг нь даагаад, түшиг тулгуур болоод явчих эр хүнгүйгээс тэд таних мэдэхгүй хүмүүст найдаж, алсыг зорьсон биз.
2002 оны статистикийн мэдээллээр өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд 61.8 мянган байгаа нь нийт өрхийн 10.9 хувьтай тэнцжээ. Надад 2002 оноос хойшхи тоо олдсонгүй. Өрх толгойлсон 62 000 эмэгтэй байгаа нь харийг зорих эмэгтэйчүүд төдий тооны байна гэсэн үг.
Үйлдвэрийн ажилчдаас, тэр дундаа өөрийнхөө сайн мэдэх жишээг дурдъя гэж бодлоо Махимпэкс хувьцаат компанийн ажилчдын 80 хувь нь эмэгтэйчүүд байдаг. Тэдний 60 хувь нь өрх толгойлсон эхчүүд. Бас Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын бизнес эрхлэгчтэй хийх уулзалтад 20 хүн ирсний 18 нь эмэгтэйчүүд байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тэр сумыг эмэгтэйчүүд тэжээж тэдний мөрөн дээр сумын хамаг татвар орлого, амьжиргаа тогтож байна. Нарантуул зах руу өнгийж харвал бас л ийм дүр зураг үзэгдэнэ. Халуунд халж, хүйтэнд хөрлөө ч гэр бүлийнхээ төлөө шантралгүй зогсож байгаа хүмүүс бол жижиг худалдаа эрхлэгч эмэгтэйчүүд. Монголын жижиг бараа хувцас хунарын дийлэнхийг нийлүүлж байгаа ганзагачдыг ажиглавал бас л эмэгтэйчүүд зонхилно.Өөрөөсөө хэд дахин хүнд ачааг аян замын уртад ажралгүй чирж яваа ажилч шоргоолж мэт ганзагачин эмэгтэйчүүдийг хүндлэх сэтгэл эрхгүй төрдөг. Хадгаламж зээлийн хоршооны хохирогчдын бараг 80 хувь нь мөн л эмэгтэйчүүд байх юм. Хохирлоо барагдуулах гээд тэмцэж буй нь бас л эмэгтэйчүүд. Ингээд бодохоор эрчүүд бид хаа явна гэж асуумаар.
Сумын төвүүдээр хотын захын хорооллоор тамхи баагиулж, биллиард тоглосон халамцуу залуус хөшилдөнө. Ахуй амьдралдаа санаа зовж байгаа шинж огт үгүй. Яавал нэмээд шил юм балгачих вэ гэсэн ахархан бодол өвөртлөх залуусаас маань эр цэргийн албанд тэнцэх хүн ч тоотой болж.Тэнцсэн цөөн хэдэд нь нэг жилийн албыг давах хатуужил ч үгүй болж. 90-ээд оны дундуур цэргүүд олноороо тураалд орж байсныг санаж байна. Ихэнх нь хоол ундгүйгээс бус сэтгэл санаагаар унаснаас яс арьс болж хүмүүсийн хөөрхийлөл гайхшралыг барж байлаа. Ийм эрчүүдийн дэргэд тогтох бүсгүй үнэндээ олдохгүй л болов уу. Бүсгүйчүүд эх орон нь иргэдээ бардам тэжээж амьдрах ажиллах нөхцөл боломжийг нь хангаж чадахгүйгээс илүүг горьдож, харийг зорьсон. Тэд үр хүүхэд, ирээдүйн төлөө л тийм алхам хийсэн биз ээ.
Нөгөө талаар ажиллах хүчний бодлогоо төр эргэж харахаас аргагүйд хүрч байгаагийн дохио. Монголд түр хугацаагаар ажиллахаар ирсэн зүгээр л нэг муу хятад ажилчдад бүсгүйчүүдийн ихэнх нь хууртжээ. Барилгын ажилчин хятадууд балгаа тарьж эхэлсний эхний илрэл. Хууртаж оччихоод дээрх дөрвөн монгол бүсгүй шиг зугтаж чадахгүй шаналж суугаа хэдэн монгол бүсгүй байгааг хэн ч эс мэднэ.
Гэтэл дээр нь нэмж УЦС бариулах нэрээр 5 000 хятад ажилчин “бөөндөх” төсөл бариад гүйж буй сайд бий. Барилга дээр ажиллах нэрээр өнгөрсөн жилүүдэд 3 000 орчим хятад хилээр орж иржээ. Хэд нь үлдсэн, хэд нь монгол бүсгүйчүүдийг дагуулаад явсан талаар ямар ч тооцоо, судалгаа, хилийн бүртгэл хяналт алга. Ямартай ч гурван мянгын золиосонд гурван бүсгүй өртсөн нь илэрхий боллоо. 5 000 хятад орж ирсний дараа хичнээн хүний хувь тавилан тэдний гарт үрэгдэхийг өнөөх сайд тооцож үзээгүй яваа гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байна. Сайд дангаараа ч буруутай биш нь тодорхой. Эх оронд нь ажилгүй өчнөөн хүн байхад гаднаас хар ажилчин бөөнддөг, мэргэжшисэн, боловсорсон монгол залуус зөрөөд гадаад руу боолын хөдөлмөр эрхлэхээр морддог гаж үзэгдлийг төрийн цэгцтэй бодлогоор даван туулах цаг нэгэнт болжээ. Хятад гэснээс саяхан урд хөрш маань эрхтэн шилжүүлэх хууль гаргасан тухай мэдээ сонслоо.Үүнд 18-аас дээш настай хүний эрүүл эрхтэнг шилжүүлэх тухай тодорхой хуульчилжээ. Сонирхолтой нь эрдэмтэдийн судалгаагаар хүний 78 хувь хүртэлх эрхтэнг сольж болно гэжээ. Мэдээллийн хэрэгслээр хүний эрхтэнийн наймааны тухай их гарах боллоо. Ер нь ингэхэд энэ траншейны гэх тодотголтой хүүхдүүд яагаад цөөрчхөв. Эргэлзээтэй л юм.Улс оронд баян болоод уу, эсвэл...
Эрх баригчид маань эх орондоо ажиллах боломжийг бий болгох, хөгжүүлэх гэхээсээ гадаадынхныг “манайхаас хямд ажиллах хүч авахгүй юм уу” гэж царайчлахыг илүүд үзэж байна. Тэд иргэддээ ажил олгож, амьдралын өөд татах үүргээ солонгос, япон, тайван, америк улсад даатгачхаад байх шиг. Эрх баригчид өөр хоорондоо “2 сая 400 мянган хүнийг амьдралыг өөд нь татах юухан байхав” гэж ярих хирнээ өөрсдийнхөө ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд түлхүү анхаарч ард түмнээ бусдад даатгаад суугаагаас ийм үр дагавар гарсаар байх болно. Монгол Улсын иргэн гэдгийг нотлоод, өмгөөлөөд татаад авч чадахгүй удаж байгаа нь төрийг хэрхэн доройтуулсных нь бодит жишээ болж байна.
Эрчүүдэд хандаж хэлэх үг
“Амьдралын минь алтан багана, эр хүн та” гэж дуулахыг бардам сонсож суух эрчүүдийн дийлэнх нь харийг зорьж, үлдсэн нь архинд живжээ. Бүсгүйчүүд минь цөхөрч байна. Алдаж байна.
Эрчүүд бидэнд гэр бүл, үр хүүхдийнхээ өмнө, цаашилбал улс орныхоо өмнө хүлээх давхар, хариуцлага байна. Түүнийг дааж чадахгүй бол түрүүчээсээ эмс, хүүхдүүд минь харьд зутарч эхлэх нь. Эрчүүдээ монгол эр шиг байж бүсгүйчүүдээ бүрэн бүтэн эрх жаргалтай байлгахын төлөө хичээе.
Монгол гал голомт гайхамшигт түүхт удмаа авч яваа Монгол эмэгтэйчүүдийн энэ их тэвчээр сэтгэлийн тэнхээний өмнө мэхийе.
-Төр нь төр шиг, эр нь эр шиг байхсан-
“Бодлууд” номонд орсон зарим нийтлэлээ уншигч танд дахин хүргэж байна. 2006-2008 онд бичиж байсан нийтлэлүүдэд дурдагдсан зарим мэдээлэл хуучирч, нэр томъёоны хувьд өөрчлөгдсөн хэдий ч гол утга санаа нь өнөө цагт өрнөж байгаа үйл явдлуудыг өгүүлсэн хэвээр байгаа юм. Хоёрхон хоногийн дараа Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийн өдөр болох гэж байна. Тийм учраас 2007 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд бичиж байсан энэ нийтлэлийг уншигч танд дахин хүргэж байна.
“Харьд одсон бүсгүйн заяа”Ийм нэртэй видео киноны сурталчилгаа харж байсан санагдана. Ойрноос телевиз, хэвлэлээр дөрвөн монгол бүсгүй нутгаа зорьж ирээд Эрээний консул дээр наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй гацсан тухай үзүүлж, бичих болов.
Бүсгүйчүүд илүү дээр амьдрал хүсэж, эрж, найдаж явсан ч хүссэнээ олсонгүй арайхийн эх нутгийнхаа хилийн дээсэнд хүрчээ. Үйл явдлын өрнөлийг бүгд сониноос уншсан болохоор би юу нэмхэв.
“Төрсөн нутгаас минь сайхан газар гэж үгүй юм байна” гэсэн дүгнэлт хийн нулимс дуслуулан халаглах хөөрхий бүсгүйчүүд. “Өөрсдөөсөө л болсон” гэх хүмүүс мэр сэр таарах юм. Эгч, дүү нараас минь ялгаагүй гэж бодвол арай өөр хариулт гарна.
Монгол бүсгүйчүүдийн зовлон
Монгол бүсгүйчүүдийн зовлон юунаас үүдэлтэй вэ? Хувь хүмүүсийн өөрсдийнх нь тавилан, зан араншин, эрмэлзлээс бүх шалтгаална гээд ам таглачхаж болох ч энэ үйл явдлын цаана нийгмийн бодитой үзэгдэл байгаа болохоор зүгээр сууж эс чадан бодлоо сийрүүлж суугаа минь энэ.
Эх нутагтаа боломжийн цалин аваад, хүн шиг амьдарч, ажиллах боломж бүрдээгүйгээс тэд ийм замыг сонгосон нь хэнд ч ойлгомжтой. Эх нутагт нь өөрсдийг нь даагаад, түшиг тулгуур болоод явчих эр хүнгүйгээс тэд таних мэдэхгүй хүмүүст найдаж, алсыг зорьсон биз.
2002 оны статистикийн мэдээллээр өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд 61.8 мянган байгаа нь нийт өрхийн 10.9 хувьтай тэнцжээ. Надад 2002 оноос хойшхи тоо олдсонгүй. Өрх толгойлсон 62 000 эмэгтэй байгаа нь харийг зорих эмэгтэйчүүд төдий тооны байна гэсэн үг.
Үйлдвэрийн ажилчдаас, тэр дундаа өөрийнхөө сайн мэдэх жишээг дурдъя гэж бодлоо Махимпэкс хувьцаат компанийн ажилчдын 80 хувь нь эмэгтэйчүүд байдаг. Тэдний 60 хувь нь өрх толгойлсон эхчүүд. Бас Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын бизнес эрхлэгчтэй хийх уулзалтад 20 хүн ирсний 18 нь эмэгтэйчүүд байлаа. Өөрөөр хэлбэл, тэр сумыг эмэгтэйчүүд тэжээж тэдний мөрөн дээр сумын хамаг татвар орлого, амьжиргаа тогтож байна. Нарантуул зах руу өнгийж харвал бас л ийм дүр зураг үзэгдэнэ. Халуунд халж, хүйтэнд хөрлөө ч гэр бүлийнхээ төлөө шантралгүй зогсож байгаа хүмүүс бол жижиг худалдаа эрхлэгч эмэгтэйчүүд. Монголын жижиг бараа хувцас хунарын дийлэнхийг нийлүүлж байгаа ганзагачдыг ажиглавал бас л эмэгтэйчүүд зонхилно.Өөрөөсөө хэд дахин хүнд ачааг аян замын уртад ажралгүй чирж яваа ажилч шоргоолж мэт ганзагачин эмэгтэйчүүдийг хүндлэх сэтгэл эрхгүй төрдөг. Хадгаламж зээлийн хоршооны хохирогчдын бараг 80 хувь нь мөн л эмэгтэйчүүд байх юм. Хохирлоо барагдуулах гээд тэмцэж буй нь бас л эмэгтэйчүүд. Ингээд бодохоор эрчүүд бид хаа явна гэж асуумаар.
Сумын төвүүдээр хотын захын хорооллоор тамхи баагиулж, биллиард тоглосон халамцуу залуус хөшилдөнө. Ахуй амьдралдаа санаа зовж байгаа шинж огт үгүй. Яавал нэмээд шил юм балгачих вэ гэсэн ахархан бодол өвөртлөх залуусаас маань эр цэргийн албанд тэнцэх хүн ч тоотой болж.Тэнцсэн цөөн хэдэд нь нэг жилийн албыг давах хатуужил ч үгүй болж. 90-ээд оны дундуур цэргүүд олноороо тураалд орж байсныг санаж байна. Ихэнх нь хоол ундгүйгээс бус сэтгэл санаагаар унаснаас яс арьс болж хүмүүсийн хөөрхийлөл гайхшралыг барж байлаа. Ийм эрчүүдийн дэргэд тогтох бүсгүй үнэндээ олдохгүй л болов уу. Бүсгүйчүүд эх орон нь иргэдээ бардам тэжээж амьдрах ажиллах нөхцөл боломжийг нь хангаж чадахгүйгээс илүүг горьдож, харийг зорьсон. Тэд үр хүүхэд, ирээдүйн төлөө л тийм алхам хийсэн биз ээ.
Нөгөө талаар ажиллах хүчний бодлогоо төр эргэж харахаас аргагүйд хүрч байгаагийн дохио. Монголд түр хугацаагаар ажиллахаар ирсэн зүгээр л нэг муу хятад ажилчдад бүсгүйчүүдийн ихэнх нь хууртжээ. Барилгын ажилчин хятадууд балгаа тарьж эхэлсний эхний илрэл. Хууртаж оччихоод дээрх дөрвөн монгол бүсгүй шиг зугтаж чадахгүй шаналж суугаа хэдэн монгол бүсгүй байгааг хэн ч эс мэднэ.
Гэтэл дээр нь нэмж УЦС бариулах нэрээр 5 000 хятад ажилчин “бөөндөх” төсөл бариад гүйж буй сайд бий. Барилга дээр ажиллах нэрээр өнгөрсөн жилүүдэд 3 000 орчим хятад хилээр орж иржээ. Хэд нь үлдсэн, хэд нь монгол бүсгүйчүүдийг дагуулаад явсан талаар ямар ч тооцоо, судалгаа, хилийн бүртгэл хяналт алга. Ямартай ч гурван мянгын золиосонд гурван бүсгүй өртсөн нь илэрхий боллоо. 5 000 хятад орж ирсний дараа хичнээн хүний хувь тавилан тэдний гарт үрэгдэхийг өнөөх сайд тооцож үзээгүй яваа гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байна. Сайд дангаараа ч буруутай биш нь тодорхой. Эх оронд нь ажилгүй өчнөөн хүн байхад гаднаас хар ажилчин бөөнддөг, мэргэжшисэн, боловсорсон монгол залуус зөрөөд гадаад руу боолын хөдөлмөр эрхлэхээр морддог гаж үзэгдлийг төрийн цэгцтэй бодлогоор даван туулах цаг нэгэнт болжээ. Хятад гэснээс саяхан урд хөрш маань эрхтэн шилжүүлэх хууль гаргасан тухай мэдээ сонслоо.Үүнд 18-аас дээш настай хүний эрүүл эрхтэнг шилжүүлэх тухай тодорхой хуульчилжээ. Сонирхолтой нь эрдэмтэдийн судалгаагаар хүний 78 хувь хүртэлх эрхтэнг сольж болно гэжээ. Мэдээллийн хэрэгслээр хүний эрхтэнийн наймааны тухай их гарах боллоо. Ер нь ингэхэд энэ траншейны гэх тодотголтой хүүхдүүд яагаад цөөрчхөв. Эргэлзээтэй л юм.Улс оронд баян болоод уу, эсвэл...
Эрх баригчид маань эх орондоо ажиллах боломжийг бий болгох, хөгжүүлэх гэхээсээ гадаадынхныг “манайхаас хямд ажиллах хүч авахгүй юм уу” гэж царайчлахыг илүүд үзэж байна. Тэд иргэддээ ажил олгож, амьдралын өөд татах үүргээ солонгос, япон, тайван, америк улсад даатгачхаад байх шиг. Эрх баригчид өөр хоорондоо “2 сая 400 мянган хүнийг амьдралыг өөд нь татах юухан байхав” гэж ярих хирнээ өөрсдийнхөө ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд түлхүү анхаарч ард түмнээ бусдад даатгаад суугаагаас ийм үр дагавар гарсаар байх болно. Монгол Улсын иргэн гэдгийг нотлоод, өмгөөлөөд татаад авч чадахгүй удаж байгаа нь төрийг хэрхэн доройтуулсных нь бодит жишээ болж байна.
Эрчүүдэд хандаж хэлэх үг
“Амьдралын минь алтан багана, эр хүн та” гэж дуулахыг бардам сонсож суух эрчүүдийн дийлэнх нь харийг зорьж, үлдсэн нь архинд живжээ. Бүсгүйчүүд минь цөхөрч байна. Алдаж байна.
Эрчүүд бидэнд гэр бүл, үр хүүхдийнхээ өмнө, цаашилбал улс орныхоо өмнө хүлээх давхар, хариуцлага байна. Түүнийг дааж чадахгүй бол түрүүчээсээ эмс, хүүхдүүд минь харьд зутарч эхлэх нь. Эрчүүдээ монгол эр шиг байж бүсгүйчүүдээ бүрэн бүтэн эрх жаргалтай байлгахын төлөө хичээе.
Монгол гал голомт гайхамшигт түүхт удмаа авч яваа Монгол эмэгтэйчүүдийн энэ их тэвчээр сэтгэлийн тэнхээний өмнө мэхийе.
2007.04.16
DR. PRADHAN