Эрх мэдлийн эзэд байсан, улс орныг жолоодолцож явсан өмнөх үеийн цөөхөн томчуу­дын дүр төрх цагийн аясаар улам л тодрон харагдах бол­жээ. Өнөөдрийн “томчууд”-аас эрс өөр тэдний чанар яагаад улам ихээр гэрэлтэн үзэгдэх болов оо. Мэдээж эрх барьж байсан, эртэй бяртай явсан цаг үе нь өөр. “Өөр цаг үеийн тэд өөр байхаас яахав дээ” гэж амарханаар намайг няцааж ч болно л доо. Гэхдээ л тэдэнд эрх мэдлийг нь  авья гэсэн үед элдэв юм бодож санахгүйгээр „океу” гээд өгчих­дөг байсан том соёл байжээ. Өндөр сэн­тий­гээс өөрийгөө татаж авч чаддаг тэрхүү  улс төрийн соёл өнөөгийн эрхмүүдэд харин алгаа.

Энэ сэдвээр би бээр цөөн­гүй хүмүүстэй санал солилц­дог. Тэднээс хамгийн содон нь Гадаад харилцааны сайд асан, хэгжүүн нясуун Ц.Гомбо­сүрэн эрхэм санагдана. Бидний дунд нэгэнтэй ийм яриа болж байсан юм. 

-Ж.Батмөнх гуайн гаргаж чадсан шийдвэр, Б.Даш-Ёндон гуайн хийсэн буулт бүгд сонгодог жишээнүүд болон үлдэж. Та жишээ нь “За ингэж байгаа бол би явлаа. Бүр намаас гарлаа” гээд эргэж харахгүй алхаад явчихсан. Өнөөдөр эргээд харж байхад Б.Даш-Ёндон гуай ч, та ч, Д.Бямбасүрэн гуай ч бүгд гэгээрсэн өвгөд болцгоожээ. Дараа үеийнхэн тань бол харин харихгүй, буухгүй гээд л тачигналдаж байх шив дээ?

-Бид бол өөр хүмүүжил төлөвшилтэй улс шүү дээ. Хувьсгалт намын хуучин бо­ловсон хүчнээ шилж сонгодог арга барил гэж нэг юм байна шүү дээ. Тэрүүгээр явсан. Үгүй ээ, би очихгүй гээд байхад л “Нөхөр минь чи нам засгийн хөрөнгөөр эрдэм боловсролыг олоод, энүүгээр дадлага турш­лагыг эзэмшчихээд одоо тэ­гээд намын төлөө зүтгэхгүй гэж байгаа юм уу. Чамайг чадна гэж үзээд хий гэж байна. Чи хийхгүй гэж хэлж байдаг ямар хаашаа толгой вэ” гээд л бууж өгдөг цаг үе байлаа шүү дээ. Тэгж гарч ирж, янз бүрийн шатны ажил хийж явсан улс чинь анхнаасаа л чадна, ча­дах­гүй гэдгээ хэлж байсан юм чинь одоо нөгөө болих маань болчихож гэдгээ их амархан мэдэрнэ л дээ. Өөрөө нөгөө хувийн санал зоригоор энийг би хийхгүй байхдаа яадаг юм. Тэр муу хийж байхад би хийнэ гэж ингэж зүтгэж гарч ирээгүй учраас “За эзний алба ээлж­тэй” гээд тэрэнд нэг их хо­тойхгүй бас гудайхгүй. Ялагдаж байгаа ч гэсэн тэрийг нэг их тийм сэтгэл зүрх, амь настай­гаа холбож авч үзэхгүй л дээ. 

-Д.Бямбасүрэн гуай, П.Очир­бат гуай нар бол ардчиллын залуусын хүмүү­жүүлэгч багшийн үүргийг хүлээгээд яваад өгсөн. Та бол тийшээ яваагүй. Тэгсэн мөртөө намаа бас хаяж явсан?

-Би түрүүн бидний үе бол... гэж нэг асуудлыг хөндсөн. Тэрийгээ дуусгая. Энэ шинэ үеийнхэн маань арай өөр юм аа. Албан тушаалд очих тухайд бол би хийе гэж ханддаг. Сэдэл нь арай өөр байгаа биз. Чи хий биш. Би хийнэ, чи байз... гэж ханддаг.

-Шууд өөрийгөө чөлөө­тэй санал болгодог?

-Өрсөлдөнө гэж гоё нэртэй л дээ. Угтаа бол булаалддаг. Намаас гарахын тухайд бол би эгэл жирийн нам бус иргэний байдлаар аж төрөхийг л илүүд үзсэн.

-Гэдэн хөдөлгөсөн явд­лууд ч бас чамгүй явсан байх л даа?

-Нөгөө танайд хоноё гэдэг шиг. (инээв) Би жишээ нь “Би танайд хононо оо. Ах нь энд чинь байх ёстой. Чамайг жаа­хан байхад өвөө нь энд байсан юм” гээд байхгүй л дээ. Хувь хүнд араншингийн янз бүрийн чанарууд байдаг байх. Би жи­шээл­бэл, муухайгаар хэлбэл хүнээс царай алдаж явах дургүй. Тэр дотроо албан ту­шаал ч юм уу. Яахав ажиглаж байхад үлгэр нь бол байнга л харагдаад байх юм. Жигүүр бригад энэ тэр болчихоод, тэгээд нэгийгээ дэмжиж гарга­даг. Нөгөөх нь буцаж нөхдөдөө хариу барих ёстой болчихдог. Өр авлагын хэлхээ холбоотой бүлэглэлүүд болчихоод байна л даа. Тэр жил би “Албан тушаа­лыг бараа таваар” болгочихлоо гэж нэг ярилцлага өгсөн. Би бол хувиасаа тийм юманд дургүй. Хэн нэгний өмнө өртэй болохыг хүсдэггүй. Одоо тэгээд л намын бага хурлын гишүүн болно гэх юм бол нэг бригадтай л байх ёстой болно. За, миний төлөө тэгээрэй гээд л. Би ингэж явж чадахгүй. Тэгээд л нөгөөдүүл нь өө, энэ өмхий Гомбосүрэн дараа нь хардаггүй юм гэх жишээтэй. Хүнийг ёстой за­жил­­сан бохь шиг хаячихдаг юм энэ тэр гээд уурлана шүү дээ, зайлуул. (инээв) Цаад ул­сын энэ мэт сэтгэлийг ч ойлгож болно. Гэхдээ ямар нэгэн байд­лаар хуульчилсан ёс сурта­хууны ойлголт шиг байлгаж болохгүй эд байгаа юм л даа.

-Н.Энхбаярын үе гэж ар­ван хэдэн жил үргэл­жил­сэн том үе өнгөрлөө. Төрийн гурван өндөрлө­гийн албыг гурвууланг нь хашлаа. Түүн шиг амжилтад хүрсэн лидер одоогоор алга байна л даа. Н.Энхбаяр гэдэг үзэгдэл, Н.Энхбаярын хаанч­лал гэх мэтээр ажиглагчид түүний тухайд авч хэлэлц­дэг. Түү­ний буухиа анх удаа та­салдаад байна. Та энэ тухайд хэрхэн яаж авч үздэг вэ?

-Н.Энхбаярын унасныг уу.

-Тийм?

-Их олон зүйлээс болсон. Олон зүйлээс.   

-С.Баяр улс төрд бас л цоо шинэ стандартын шийд­лүүд тулгаад түр гарч одсон. Тийм ч олон хүний таамаг­лаж байгаагүй алхмуудыг хийсэн. Та хэрхэн яаж харж байна?

-Хэрхэн яаж харах вэ дээ. Өө, ингэдэг юм байна л гэж харж байгаа. (инээв) Хуучин Зөвлөлтийн туршлага гээд нэг юмнууд байдаг байсан. Одоо Оросын туршлага байна. Борис Ельцин гэж нэг нөхрийг санаж байгаа биз дээ. За, би болилоо. Одоо чи аваад яв гээд л...

-Орос орноо хайрлаж яваарай гэж татаж нэг үнсээд л үү?

-Ээ дээ... Путинийг дуу­даад л ...за Владимир Вла­димирович ... гээд л. (инээв) Орос орон гэдэг чинь асар том орон юм байгаа биз дээ. Тэгээд л мань нөхөр тэгж хийдэг л юм даа. С.Баярын хувьд өөрийн­хөө бодлогыг хэрэгжүүлж ча­даж байгаагийн л хэлбэр. Яах ч арга алга. С.Баярыг би Ерөн­хий сайдын энэ албанд шинэ босго тогтоосон л гэж үздэг. Шинэ босго.

Цаашаа зөндөө амттай яриа хөвөрсөн санагдана. Ёж­той, соёлтой...далд юм хэлсэн.

Энэ хүн Монгол төрийн хэрэг явдлаас ид залуугаараа хэгжүүхэн гарч алхсан. Эргэж хургаагүй. Элдэв хутгууш хийгээгүй. Гооёо ийм л гоё хүн. Гооёог улам гоё болгосон алх­муу­дынх нь нэг энэ. Одоо энэ хүн оюун санааны ертөн­цөд дээд төвшний таашаал эдлэн пээдийж, нүдний шил үсний сор хоёроо гялалзуул­сан ши­гээ өөрийнхөө аз жар­галаар алхаж явна. Орчуулгаа хийж, номуудаа хэвлүүлж, ачтайгаа сүү сурталчлан рекламанд тоглож...үүнээс өөр яаж жаргах юм гэж хармаар.

Зарим нь намаа харааж, намбаа гутааж, гэрт гадаагүй гасалж мөн ч сонин өтөлж байгаа харагдах энэхүү хачин үед төрд хийхээ хийж, буухдаа бууж сурах гайхамшигт соёлын тод жишээг үзүүлсэн өөр нэгэн эрхэмтэй хөөрөлдөж суусан минь санагдана. Түүний нэр Б.Даш-Ёндон. Тэр бол өндөр сэнтийгээс өөрийгөө ховхолж авах их соёлын түүхт хөшөөгөө улс төрд босгож өгөөд бууж явсан гайхам хүн.

-Таны намын оройгоос бууж одсон он хэд билээ?

 -1996 онд шүү дээ.

-Нөгөө намыг шинэч­лэгчид ирээд үү?

-Сонгууль болохгүй юү. Манай нам 26 суудал авсан шүү дээ.

-Даш-Ёндон гуай тэр чинь өөр процесс биз дээ. Мэдлэг боловсролтой,шинэ залуучуудыг намын удирд­лага руу татья, оруулж ирье гэсэн нэг бодлого  давхар явж байсан юм биш үү?

-Байлгүй яахав.  Гэхдээ тэр бол миний бодлого байсан. Гэхдээ намын удирдах зөвлөл, намд нэр нөлөө бүхий олонх этгээд намайг цааш нь үр­гэлжлүүлж ажиллуулах тийм бодолтой байсан. Харин би ямар байр суурь барьсан бэ гэхээр нэгэнт л сонгуульд унасан бол намын удирдагч нь тэр албан тушаалыг өгөх ёс­той. Чи өөрөө намаа удирдаж чадаагүй гэсэн хариу гарчихаж байгаа биз дээ, цаана чинь. 1992 оны сонгуулиар  72 суу­дал авсан намын дарга шүү дээ. Тэгээд хоёр дахь сонгууль дээрээ очоод 26- хан суудал авахаар чинь надад “Би энэ албан тушаалыг хаших бо­ломжгүй болж байгаа юм байна аа” гэсэн дүгнэлт төрнө биз дээ.Ингэж үзэхээс өөр арга байхгүй шүү дээ.

-Сэтгэл зүйн хувьд та өөрийгөө үнэхээр бэлтгэ­чихсэн байсан уу?

-Тэгэлгүй дээ.

-Буухад уу?

-Тийм ээ. Буухад.

-Зарим нь таны тэр алх­мыг эртэдсэн,хатуу хөтүү ачаа үүрэхээс халширсан гэж дүгнэдэг ?

-Халширсан биш юм. Хам­гийн гол нь улс төрд совесть гэж нэг юм байдаг юм. Би бол алдсын сэтгэл гэж орчуулдаг юм. Совесть гэдэг чинь Хрис­тос шашны үг шүү дээ. Бур­ханы өмнө буруудахгүй юмсан гэсэн утгатай л үг. Манайхан бол янз бүрээр орчуулдаг л даа. Тэр алдсын сэтгэл гэж юм бас байна шүү дээ. Улс төрийн зүтгэлтэн хүн өөрийн гаргасан алдааг, өөрийн хийсэн гэмийг заавал хүлээж чаддаг байх ёстой. Өөрөө л хүлээх ёстой. Одоо болъё, боллоо гэж хэ­лээд, удирдах зөвлөл зөвшөө­рөхгүй байхад нь ятгаад, шинэ удирдагч гарч ирж энэ намыг цааш нь авч явах ёстой, ши­нэч­лэлийг явуулах ёстой, ийм учраас би энэ албан тушаалыг заавал өгөх ёстой гэж хатуу зүтгэсэн. Ингэж бид халуун ам бүлээрээ яриад, зөвлөж хэлэл­цээд, намаа цаашид улс тө­рийн тавцанд байлгаж, бэхжүү­лэхийн тулд энэ нөхөр Даш-Ёндонгийн гаргаж байгаа са­нал зөв байна гэж удирдах зөвлөл зөвшөө­рөөд шийдсэн юм. Яг энэ үеэр хэсэг залуус энэ нөхөр Даш-Ёндонг огцруулах хэрэгтэй, хөөх хэрэгтэй гэж нэлээн бужигнасан л даа.

-Даш-Ёндонтой ял ха­риуцлага тооцно гээд л үү?

-Тийм. Тэр бол надад сай­хан санагдаагүй. Тэртээ тэр­гүй би хувийн шийдвэрээ гар­гачихаад, удирдах зөвлөлд оруулчихаад байж байсан үе шүү дээ.

-Тэр чинь нөгөө танай жи­гүүрийн залуус биз дээ?

-Жигүүрийн залуус биш юм аа.

-Тэгээд хэн гэж?

-Жигүүрт бүртгэгдээгүй хэсэг хөөрөгчид байсан. За­рим нь манай намынх ч байсан байх. Зарим нь биш ч байсан байх.

-Намын ажлаас нэлээд хөндийрсний дараа эргээд харахад таны жолоодож яв­сан нам хэрхэн өөрчлөгд­сөн санагддаг вэ. Жинхэнэ оно­лын тэр шинэчлэлийг хийж ер нь чадсан юм уу. Эсвэл зүгээр л дээлээ сольчихсон хэрэг үү. Товч­хон, хялбар­шуулсан хэлбэ­рээр ч атугай энэ тухай бод­лыг тань сонс­моор байна?

-Нэгдүгээрт манай улсад ерөөсөө ардчиллын тухай асуу­дал л байгаа юм. Аль ч намд шүү.Мөн төрд ч ялгаагүй. Ардчилал гэдэг чинь зүгээр нэг тогтчихсон, нэг юмаар бариад заачихсан зүйл биш юм. Ард­чилал гэдэг чинь амьтай юм. Ард­чилал бол нөхөр минь чи зөв явж байна уу, буруу явж бай­на уу гэдгийг өдөр тутам са­нуулж байх ёстой тийм үзэгдэл.

Түүнээс биш энэ тавган дээр байгаа бууз биш юм. Монгол орон одоо ард­чиллыг бэхжүүлэх, баталгаа­жуулахын төлөө л ажиллах ёстой. Дарга болж байгаа нь ардчилал мөн гээд тогтчих юм уу, эсвэл жагсч бужигнаж байх нь ардчилал мөн гээд заншчих юм уу, юм юмаа л нухацтай сайн бодож тунгаах ёстой. Нам төвтэй төрийн тогтолцооны үед хуучин бид зөндөө л амьдарч ирлээ. Харин одоо бол төр төв­тэй улс төрийн систем тогтож байгаа юм. Үүнийгээ л бэх­жүүлж авах алтан ирмэг дээр зогсч байна. Төр төв нь  өөрөө яг ардчилалтай байж чадаж байна уу, үгүй юу. Тэр төр ард түмэнд, эгэл жирийн хүмүүст, хар үгээр яривал тэр борчуу­дад доодост л дээдэс шигээ эн тэнцүү хандаж байх ёстой юм. Энд л ардчилал байх ёстой.

-Таныг Монголын хам­гийн том намыг  толгойлж байх үед  жагсаал цуглаан бужигнааны нэгэн том түү­хэн үе болоод өнгөрсөн? 

-Ерээд оны үеийн тэр жагсаал цуглаан бол түрүүн бидний ярьсан нам төвтэй төрийг өөрчлөх, тэр улс тө­рийн тогтолцоог халахын төлөөх тэмцэл байсан юм. Гэвч нам төвтэй улс төрийн тогтолцоог өөрчилж, төр төвтэй улс тө­рийн тогтолцоог бий болголоо гэж бид зүгээр хийсвэрээр л ярьж ирсэн. Төр төвтэй улс төрийн тогтолцоо ард түмний сэтгэлийг хангахгүй байна.

-Ард түмэн ер нь ханадаг гэж үү?

-Ард түмэн юманд ханана гэж байх­гүй. Гэхдээ ард түмэн хүсч л бай­гаа бол чадахгүй юмаа тайлбарлах, чадаж байгаагаа өгөх л ёстой. Тэ­гэхгүй бол бид төрөөр яах юм. Яагаад хүн төрөлхтөн төр гэж юмыг зохиосон юм. Зайлшгүй хуулиар төр гэж юм бий болсон. Тэр төр бол эмхтэй цэгц­тэй хүмүүсийг зохион байгуулалттай байлгаж, хүнийг араатан болгочихгүй, эс­вэл хог новш шоргоолж болго­чих­гүй хүн шиг хэвээр нь байлгахын тө­лөө л зохиогдсон зүйл шүү дээ. 

-Таныг дундаж, төв үзэлтэй их холбодог?

-Тэр яахав дээ.

 -Одоо алга болсон нэг том хүн хэлж байсан юм. “Тэрний нэрийг бит­гий хэл. Судсаар нэг юм жир­вэгэнээд ирдэг юм. За яах вэ Даш-Ёндонг нагаржунай энэ тэр гээд их л шүүдэг. Гэхдээ тэр хэзээ ч бөө­рөнхийлөгч яваагүй юм шүү” гэж.  Өө­рийг тань  төв үзэлтэн, хэт дун­дыг баригч гэж цоллох ямар са­нагддаг вэ?

-Төв үзэл гэдэг чинь Монголын ард түмний өөрийнх нь философийн нэг тулгуур цэг юм шүү дээ. Ер нь али­ваа хүнд төв, төвшин явах шиг зөв хэлбэр хэр олон бол. Нийгмийн асар том уур хилэн, тоо томшгүй бу­химдал илэрсэн түүхэн үед би намын толгойд байж дээ. Тэр онцлог үед айх­тар цахилж давхисан, цочиж үсэрсэн, хурц характер нам дотор нүүрлэсэн бол байдал хэрхэн яаж өрнөх байсан бол. Тэрийг би таашгүй. Та ч таашгүй. За тэгээд үргэлжлүүлээд их олон та­лаас нь ярьж болно. Нагаржунайн фи­лософи өөрөө ямар том, ямар агуу философи гэдгийг мэдэхгүй улс хамаагүй ярьж, юм юманд тэр бүү хэл мань мэтийн нэрэнд хүртэл зүүж хашгичсан л даа. Энийг орхиё. Би үр­гэлж дурсагдах  фигур болох гэж энийг гаргаж ирээгүй юм шүү. Улс тө­рийн зүтгэлтэн хүн гэдэг бол хэвлийд бүрэлдэж байгаа муу юмыг л хамгийн түрүүнд олж харж, тэрийг мэдэрч чад­даг чадвартай байх ёстой. Тэгж байж өөрөө улс орондоо юм хийж чадна.

-Одоогийн энэ дээдэст таны хэлж байгаа чанарыг агуулсан хүн байна уу?

-Тийм чадварыг агуулж заяасан хү­мүүс л дээшээ гарч ирэх ёстой юм даа. Аристотелийн нэг хэлсэн үг бай­даг юм. “Улс төр хүнийг бий бол­годог­гүй юм.Байгаль яаж заяаснаар нь улс төр хүлээж авдаг юм” гэж. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл улс төрд оруулж , зүт­­­гүүлэх гэж байгаа хүнээ сайн сон­го. Байгаль бол янз янзаар заяана шүү. Ховдог шунахайгаар заяана. Хар­­­­­­гис хэрцгийгээр заяана. Хувиа дэн­­­дүү бодогчоор заяана. Сайхан сэт­­гэлтэй, олон түмний гэсэн хүн за­яана. Байгалиасаа юм заяана. Тийм учраас наад улс төрд оруулж ирж бай­гаа хүнээ сайн сонго гэж хэлсэн шиг байгаа юм л даа. Сонголт бол за­римдаа онож байгаа шигээ адилхан за­римдаа онохгүй байх шиг байна л даа. 

-Аливаа эрх мэдэл хүнийг эвд­дэг. Үнэмлэхүй эрх мэдэл үнэм­лэхүйг эвддэг гэсэн Лорд Эктоны үгийг та нэг номдоо ишилсэн бай­сан. Олон жилийн өмнө хэвлэгдэж байсан ном л доо. Гэхдээ та яаж мартахав?

-Мартаагүй.

-Тэр эрх мэдэлд эвдрэхүйн гай­хамшгийг л одоо манай нийгэм харуусалтайгаар зөвшөөрөн харж байх шив дээ. Ер нь хүний эвд­рэлийн тухай танд ямар бодлууд явдаг бол?

-Улс төрийн чамбай сургаалиудыг үзвэл олон юм олж уншиж болно. Ялан­гуяа Аристотель, Платон эднийг үзэх юм бол айхтар юм олон таарна шүү. Хүн их амархан эвдэрдэг гэнээ. Эрх мэдэл, эд мөнгөнд эвдэрдэггүй хүн гэж ховорхон байдаг гэнэ. Ямар ч байсан хэчнээн л хүн байна тэрний цөөнх нь л байдаг гэнэ. Ер нь бол мо­раль муутай хүн эрх мэдэлд маш амархан эвдэрдэг. Өөрөөсөө бусдыг олж харахгүй. Өөрийнх нь л үнэн, бусад нь худлаа. Ерөөсөө эрх мэдлээ л үнэн гээд бодчихдог. Ухаан муутай л хүний асуудал шүү дээ.

-Эрх мэдлээс өөрийгөө татаж авах соёлыг манай ард түмэн түү­хэндээ их ховорхон харав уу даа. Нөгөө талаар эрх мэдлээс хов­холж хаях ухаанд ард түмэн өөрөө өнө удаан суралцдаг юм биш үү?

-Үнэн. Маш үнэн. Шинэ Монголын түүхийг харж байхад эрх мэдлээс өөрийгөө татаж авсан анхны том жишээ манай намын улс төрийн тов­чоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох шийдвэр гаргасан явдал байдаг юм даа. Тэр явдал эрх мэдлээс татгал­зах, эрх мэдлээс өөрөө өөрийгөө хуулж авах их ухаарлын түүхт жишээ болон үлдсэнтэй хэн ч өнөөдөр мар­гахгүй.

-Миний асуултын хариунд ирэх хамгийн том жишээ энэ үү?

-Тийм ээ. Хамгийн том жишээ. Да­раагийнх нь миний жишээ.

-Тийм ээ. Хүлээн зөвшөөрч бай­на?

-Тэгвэл баярлалаа.Таны асуул­тууд тохирсноосоо халиад байх шиг байна шүү. Бид улс төр хэт ярьж бо­лохгүй гэж тохирсон  байх аа.

-Алдаа гаргалаа. Уучлаарай. Олон жилийн өмнө та “Платоны захидлууд” гэж хоёр гурван дэвтэр ном хэвлүүлж байсан. Тэр но­муудын нэгэнд өөрийнхөө тухай хэдэн өгүүлбэр бичсэн байдаг байх аа?

-Тийм бил үү. Тэгээд юу гэсэн байна.

-Би өөрөө сонгодог утгаар хэл­бэл философч биш. Харин фи­лософийн хичээл заадаг, со­нирхдог,  оролдон  судалдаг нэ­гэн…гэж бичсэн байсан. Хэт даруу загнасан хэрэг үү. Эсвэл?

-Миний хувийн ойлголтоор бол философич хүн гэж философийн тодорхой сургааль бий болгосон хү­нийг хэлнэ. Тэгээд хойноосоо дагаг­чидтай, шүүмжлэгчидтэй. Тийм л орон зайг бий болгож чадаагүй бол тэр философич биш. Философийн анги төгссөн хүмүүсийн диплом дээр философич гээд л тавьчихдаг байх л даа. Тэгэх юм бол хэдэн сая жива фи­лософчид л энэ ертөнцөөр эр­гэлдэж байх нь байна шүү дээ.

-Тэгвэл философийн хуучин дэвтрүүд дунд, өнийн түүхт сур­гаалиуд дунд үсээ бууралттал амь­дарсан та  өнөөдөр яг хэн бэ. Улс төрийн маш том хүчний залуур дээр өдий төдий жил заларсан, бас дараа нь явсан Даш-Ёндон та яг одоо хэн бэ?

-Би Философи сонирхогч Даш-Ёндон.

-Хоёрдугаар хувилбар гэж байна биз дээ?

-Даш-Ёндон өөрөө л байна. Хэдэн хүүхдийн эцэг байна. Аа тийм нэг бүс­гүйн нөхөр юм байна. Бас нэг хэ­дэн нөхрийн найз нь. Магадгүй тийм олон юмаар сольж, золиод байм­гүй анд нь байх гэж бодож байна.

Ийм нэгэн ганган яриа бидний дунд болж байлаа. Одоо ч надад ийм зо­чин олдохоо байжээ. Одоо бидэнд ийм жишгийн сонгодог эзэд үзэгдэхээ байжээ.

Санжийн Баяр санаанд оромгүй акц хийн эрх мэдлээ бусдад шил­жүүлж, өндөр суудлаас өөрөө то­ролз­тол буун алхсан явдал л  хамгийн сүү­лийн сүрлэг жишиг болов. Гэтэл зарим нэг нь мөчир болгоноос зүүг­дэн хөгөө чирч, мод болгон руу ави­ран хөгөө харуулж, мөн ч ичмээр шив­шиг болж байх шиг.

 Улс төрийн хамгийн том соёл эрх мэдлээс явах цагтаа явж чаддаг байх аж ээ. Гэвч энэ чадварыг бурхан цөө­хөн хүнд өгдөг байна. Цөөхөн хэд нь л тэрхүү өглөгийг авдаг байна.