-Аптаун сэтгүүлд өгсөн ярилцлага-

Инээдмийн баяр давхцсан энэ сарын дугаартаа нэрт нийтлэлч, фельетонист Б.Цэнддоог зочныхоо хойморт урилаа. Фельетон гэхээр хүмүүс намайг их шог юм ярьдаг гэж ойлгодог. Би чинь жирийн л юм ярьдаг энгийн хүн шүү дээ гэсээр бидний яриа эхэлсэн юм. Хамгийн олон хүнийг нөхөрсөг элэглэлээр шоглосон, түүний үүсгэн байгуулалцсан “Непко” хэвлэлийн агентлагийн Монголын оюун санааны ертөнцөд тарьж байгаа сайн үр, нийгмийн сэтгэлгээний шинэчлэлд, өөрөөр хэлбэл дотроосоо өөрсдийгөө олж харахад маань багагүй хувь нэмэр оруулж байгаа гээд түүнийг онцлох шалтгаан мундахгүй олон. Ингээд эгэл хүнтэй ярилцсан энгүүн яриаг танд хүргэж байна.

-Танай Завханыхныг судлаад байхаар шогийн мэдрэмж өндөртэй хүмүүс байдаг юм билээ. “Тоншуул” сэтгүүлийнхний олонхи нь Завханыхан. П.Очирбат гуай, мөн та. Ер нь танай нутагт ямар нэгэн учир байна уу?

-Хошин шогийн мэдрэмж нутаг орноос шалтгаална гэж байхгүй байлгүй дээ.  Хэрэв тэгдэг бол нэг аймаг дүүрэн инээд нөгөө аймаг дүүрэн уйлаан байх учиртай. Завхан нутагт хошин шог огт ойлгодоггүй хүмүүс бас байдаг шүү дээ. Инээдэмтэй юм яриад байхад уурлаад байдаг хүн ч захаас авам. Гэхдээ  Шаг.Цэнд-Аюуш гуай, С.Цогтбаяр, И.Цэрэнжамц ах гээд л улс үндэстнийхээ инээд наргианы өнгө будгийг  тодорхойлж яваа  гайхамшигт хүмүүс  Завханаас төржээ. Манай аймгийн наад талын аймгаас Ц.Доржготов гуай төрсөн байх жишээний. Гэхдээ хүн төрөх нутгаа бүү хэл, төрөх төрлөө сонгох боломж бий эсэх нь эргэлзээтэй.

Хошин шогийн төлөө хүн ямар нэг хөнгөлөлт, гавьяа эдэлнэ гэж байхгүй. Түүн шиг хошин шогийг ойлгохгүй байгаа хүмүүс тэрнээсээ болж буруудаад байх юм ч байхгүй. Гэхдээ хошин шогийг ойлгодог хүмүүс илүү жаргалтай байдаг байх л гэж боддог. Инээх хүний биед сайн гэдэг утгаараа.

-Та 80-аад оны дунд үеийн яруу найрагчдын төлөөлөл. Хэзээнээс яруу найргаас фельетон руу шилжчихэв ээ?

-Ер нь хүмүүс бүгдээрээ л шүлэг бичдэг шүү дээ. Тэдний цөөхөн нь яруу найрагч болдог. Тэрний л нэгэн адил би шүлэг бичдэг байлаа. Бас ч үгүй нэг хоёрын зэрэг ном гаргаж, их тоогдож, магтагдаж  Зохиолчдын эвлэлд элсч байсан. Тэр үед Зохиолчдын эвлэлд элсэх их хэцүү байлаа.  Гишүүнээр элсэхэд батлан даалт гаргаж айхтар юм болдог  байсан.1990-ээд онд уран бүтээлийн шинэ боломж олдсон. Тэгээд фельетон бичиж эхэлсэн. Яруу найраг, хошин шог хоёр хоорондоо жигтэйхэн ойр юм шүү дээ, уг нь. Харин  хошин шогчдыг нийгмийг засах, янзлах үүрэгтэй гэж зарим хүн хэлдэг. Би үүнийг тийм ч зөв тодорхойлолт биш  гэж боддог.

-Яагаад?

-Зүгээр, шоглоод ирэхээр хүмүүс олон юмыг хараад ойлгодог байж болно. Хүмүүс тэрийг ойлгоод инээд нь хүрнэ гэдэг чинь санал нийлж байна гэсэн үг шүү дээ. Яахав, бид нар түрүүлээд хэлчихдэг. Хошин шог зохиол, ер нь уран зохиол тийм л байдаг. Уран бүтээлч хүн нийгмийн янз бүрийн сүүдэр гэрлийг харж хүмүүст хэлж өгдөг. Хүмүүс тэрийг нь харчихаад энэ нь инээдтэй наргиантай юм байна, энэ нь муухай юм байна. Энэ нь гоё юм байна гэж ойлгож авдаг байж болох юм.

Хүн өөрөө өөрийгээ олон түмний өмнө ийм тийм үүрэгтэй төрсөн мэтээр ойлгох нь их осолтой. Үүрэгтэй учраас эрхтэй нэж итгээд ирвэл бүр ч аюултай.  Ер нь бол өөрийгээ “ийм аврагч” , “тий жолоодогч” гэж нот итгэсэн хүмүүс их төлөв сэтгэцийн эмнэлэгт л байдаг нь их учиртай.

Ард түмнийг сэхээрүүлэх үүрэгтэй төрсөн гээд үнэмшчихсэн, олон түмэн минийхээр сэхээрч өгсөнгүй гэж уурлан биеэ ч зовоогоод, хүнийг ч зовоогоод явдаг улс хаа сайгүй л харагдах болж.

-Таны үүсгэн байгуулсан Непко хэвлэлийн компани нилээд амжилттай явж байгаа. Та ихэнх цагаа энд өнгөрөөж байна уу?

- НЭПКО бол бидний хамтын хүсэл мөрөөдөл, бас хамтын бизнэс. Нэг талаасаа нийгмийнхээ оюун санааны далайд өөр өөрийн дусал гялбааг нэмж түүнээсээ сэтгэлийн баяр жаргал эдлэх, нөгөө талаасаа хэдэн гэрийнхээ аж төрлийг айлын дайтай авч явах, ийм л сонирхолоор бид нийлсэн. Би бас манай эх орны хамгийн том сонин болох “Өдрийн сонин”-ы ерөнхий эрхлэгчийн нэгдүгээр орлогчийн албатай. Тогтмол нийтлэл бичихээс гадна үе үе сонины гал тогоонд хушуу нэмэх үүрэгтэй.

Харин бусад цагт НЭПКО-д хөдөлмөрлнө, их төлөв сэтгүүлчийн ажлын үргэлжлэл болох редакторлах ажил хийдэг. Хоёр ажилдаа адилхан дур сонирхолтой.

Энэ хорвоо дээр хүн дуртай ажлаа олж хийх, тэр ажил нь сэтгэлийн цэнгэл өгнө гэдэг чинь Бурхнаас, сайн үйлийн үрээр олдож байгаа  завшаан юм шүү дээ. Яг л хайр сэтгэлтэй хүнтэйгээ амьдрахтай адилхан. Энэ хорвоо дээр амьдрахын эрхэнд дургүй юмаа хийгээд явж байгаа хүмүүс байна. Тэр хүмүүсийг жаргалгүй гэж байгаа юм биш л дээ, тэндээс олж байгаа баялаг, мөнгө хөрөнгөнөөс ч юм уу кайф авч л байгаа. Минийх бол арай өөр. Би дуртай ажлаа л хийж байсан. Сэтгүүлч хүнд сонины ажил сайхан. Гэхдээ сайхан ажил дотор ч гэсэн “зовлон” дүүрэн л дээ. Номыг амтархаж унших, редакторлаж унших ч их зөрөөтэй.  Гэхдээ л хийж байгаа ажил маань сайхан байдаг учраас бага ядардаг. Ядарна гэдэг дургүй ажлаа хүчилж хийснээс болно. Тийм учраас  хийснээрээ цалинждаг хувийн салбарынхан өдөр шөнөгүй ажиллаад гялалзаад байхад тогтмол цалинтай төрийн албан хаагч нар яг цагтаа тараад байгаа хэр нь мэдрэлийн ядаргаанд их   өртдөг шүү дээ.

-Непкогоос эрхлэн гаргаж байгаа номнууд  монголчуудад их хүрч, хүсэн хүлээдэг уншигчтай болсон. Ном сонголт дээр та нар юуг чухалчилдаг вэ?

- Манай хэвлэлийн газар үндсэндээ шинжлэх, ухаан танин мэдэхүй, боловсролын чиглэлтэй ном, толь бичиг голлодог. Коллинзын толиуд, Британника ч гэдэг юм уу. Сонирхуулахад “Британника” нэвтэрхий толийн  30,000 орчим үгтэй хувилбар удахгүй монголоор гарна. Дотор нь 5000 орчим “монгол толгой үг” шинээр нэмж хийсэн.  Өнөө “үүнээс цааш газар үгүй” гэдэг шиг “Британника”-ийн хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн өөр толь манай гариг дээр байхгүй. Ингээд бодохоор монголчуудын оюуны амьдралд ч бас шинэ хуудас нээгдэнэ гэсэн үг.

-Чиклаад, шампуун гэж ирээд л та гадаад үгийг маш их монголчилж бичих юм аа?

-Хэлний талаар нэлээн сонин ойлголт зарим хүнд байдаг. Нэг хэсэг хүмүүс эрдэмтэд хэлийг зааж өгөөд, удирдаад сайхан авч явдаг гэж үздэг. Мэдээж эрдэмтдийн үүрэг их, тэгэхдээ хэл судалдаг хүмүүс хэлээр яаж ярьж, яаж хөгжиж байгааг судалдаг болохоос биш ингэж хэл гэж заадаг юм биш шүү дээ. Тэр үүргээ ч хэлний эрдэмтэд сайн мэддэг. Хэл шинжлэлийн доктор, хэл шинжлэлийн хүрээлэнгийнхэн хэл бохирдож байгаа тухай нэг их яриад байдаггүй.

Хэл гэдэг нэгдүгээрт ард түмний зөвшилцөл. Паарны аржаатр /радиатор/ халахгүй байна, энэ аржаатрыг солимоор байна гэж яриад ойлголцож байвал болж байна гэсэн үг. Хоёрт, гаднаас үй түмэн үг орж ирж  хэлийг сэлбэж байдаг.  Яг л их далайд олон гол цутгадаг шиг. Үргэлж тэгж сэлбэгдэж, үгийг залгиж өөртөө шингээж байж хэл өөрөө тэлж байдаг. Ер нь шинэ бараа бүтээгдэхүүн, цоо  шинэ юм гарлаа гэхэд тэрийг хийсэн ард түмэн өөрөө эхэлж нэрээ өгдөг. Жишээ нь, Компьютэрийг хийсэн нөхөд л нэр өгсөн. Бид тооцоолон бодох электрон машин, цахим тооцоолуур гэж өчнөөн нэр өгөх гээд хэвшээгүй. Одоо блэкбэрри гээд гар утас нэртэйгээ ороод ирлээ.

Бас амьтан ургамалыг тэндхийнх нь нэрээр авсан нь бишгүй. Ухаандаа заантай газар очоод “энэ юу вэ” гэхэд цаадуул нь “оо энэ бол заан” гэхээр нь тогтоодог ч юм уу. Лаост “Лан саан” гэдэг буудал байхыг харсан . Саан гэдэг нь заан гэсэн үг гэнэ. Мянган Заан гэдэг буудал л байсан юм билээ. Тэгж байгаад л ороод ирсэн байх, манайд. Харин магадгүй хонь,олс, дээс гэдгийг бид нар л өгсөн байх. Усан онгоцны уяа татлагыг бол усан онгоцтой газрууд л өгч таараа. Тэр нь өөр хэлэнд ороод л чөлөөтэй явдаг. Хаалга, цонх гээд хятадаас гаралтай үг байна. Перс, Араб гаралтай архи, дарс гээд л үй түмэн үг байна. Хоёрдугаарт, орчин цагийн монгол хэлэнд дуудлага, бичлэг хоёр зөрөхгүй гэсэн нэг л зарчим байна. Тэрийгээ бариад аржаатар гэж хэлж байгаагаа аржаатар гээд л бичнэ биз дээ. Нэгэнт ард түмэн тэгж яриад хэвшсэн үгийг түүгээр нь бичээд хэвшчихвэл зүгээр юм гэсэн л саналтай байдаг юм, би. Гадаад хэл орж ирлээ гээд хэл сөнөж мөхдөггүй байх. Хэл байж л байна. Англи хэл яагаад ийм баян байдаг юм гэхээр гадаадаас үгийг хайр найргүй авдаг. Манай зуд гэдэг үг яваад л орчихсон. Юу гэдэг үг юм гэхээр Монголд болдог, малын өлсгөлөн гээд тайлбарлахад л гүйцээ. Гэр гэдэг үг бас орчихсон.Юурт гэдэг үгийг түрээд орж ирж байгаа. Энэ мэтчилэн хэл үг аваад л баяжаад явдаг. Өнөө “шөлөөр цадаж, төлөөр баяжна” гэдэг шиг. Тэгээд зүгшрээд биччих л асуудал байгаа юм. Хүмүүс зарим нь санал нийлж л байгаа. Гэхдээ өөрийгөө тэгж бичүүлэхээр төрсөн мэтээр үүрэг хүлээж зовохгүй, зовоохгүйгээ мэдэхтэйгээ.

- Тэгвэл таны бичихдээ барьдаг гол баримтлал юу вэ?

-Номыг ядрахгүй, зовлон болохгүйгээр баяр хөөртэйгээр л унших ёстой. Мэдлэгийг тэгж л авна. Зах зээл угаасаа энэ зарчмыг ном хэвлэлд тогтоогоод удсан, бид мэдэхгүй явснаас биш. Хүн ном уншихдаа аль болох ядрахгүй, зугаатай байх ёстой, таашаалтай байх ёстой.

Хаанаас нь ч харсан гоё хүмүүс байдаг даа. Ажил хөдөлмөр нь ч, ааш зан нь ч, өнгө зүс нь ч, яриад суухад ч сайхан. Номд ч бас тийм шаардлага тавигдаж байж зах зээл дээр борлодог. Би сэтгүүлч хүн. Олон хүний хүсч мөрөөдөж  байгааг харж чаддаг, түрүүлж хэлж чаддаг байхыг хүсдэг. Хүн өөрийнхөө бодож байгааг хүнийхтэй нийлүүлж үзээд яг таарч байвал баяртай байдаг.

 Би хэний ч бодошгүй юмыг бичих ч арга байхгүй, бичээд явах ч үгүй л дээ. Энэ л үзлээрээ би “Соёлын довтолгоон”-ыг бичсэн. ХХ зууны дунд үеийн Монголын түүхийн зурвас үеийн тухай ном. Яагаад хүн түүхийг инээж уншиж болдоггүй юм бэ? Заавал, хөмсгөө зангидаад л, тоо тэмдэглээд л шалгалт өгөх гэж байгаа юм шиг түүхтэйгээ танилцах ёстой юм уу? Бөөн баяр хөөр, бөөн настри дүүрэн түүхээ уншаад, мэддэг болчихвол сайхан юм биш үү гэж л бодож бичсэн. Түүх гэдэг чинь ийм гоё юм байдаг юм уу, ийм утга төгөлдөр, уншихад сайхан юм байдаг юм уу гэдэгт Баабарын ном хариулт өглөө шүү дээ. Би түүний мөрөөр түүхийг инээж хөхрөөд уншиж яагаад болдоггүй юм бэ гэдэг бодлоор л бичсэн, дажгүй болсон.

-Таны зохиолуудыг харж байхад нийгмээ шүүмжилдэг мөртлөө их өмөөрдөг юм шиг санагдлаа?

-Бидний энэ цаг үе, бүтээж босгож байгаа бүхнийг хэн гаднаас ирж өмөөрөх вэ дээ. Хорвоо ертөнц тэр чигээрээ санаанд нь таардаг хүн ч гэж байхгүй, тийм үндэстэн ч байхгүй. Америкт ч юм уу, өөр газарт очоод танай нийгэм ямар байна гэхэд бүгд л бэрхшээл байгаа тухай ярина. Тэр нь энэ хорвоогийн сайхан муухайгаас болж байгаа юм биш, бидний сэтгэлийн “үл ханах” чанарт байдаг. Би шүүмжилдэг. Шүүмжлэх ч юу байхав дээ, харж байгаагаа л, энэ болохгүй байгаа юм шиг байна гээд бичдэг. Хамгийн сүүлд бичсэн нийтлэлийн төгсгөлд “Танигдсан гэм гэм биш эрдэм, танигддсан хор хор биш эм” гэсэн өгүүлбэр байгаа. Үүнийг Буддизмын гэгээн мэргэд сургасан юм. Бид болохгүй байгаагаа харлаа. Урд нь ангал байгааг харсан хүн тийшээ унадаггүй.

Өдөр болгон уурлаад, өдөр  болгон  “бид сөнөж” байна гээд яриад байвал энэ амьдрал чинь там болчихно биз дээ.

Энэ хорвоо үргэлж л зөв тийшээ явж байгаа. Сонин хэвлэл харж байхад амьдрал муухай болж байна, хүний чанар муухай болж байна, хүүхдүүд хүн болохоо байлаа гээд л. 4000 жилийн тэртээ хүмүүс бас л “хүүхдүүдээ хүн болохоо ч байлаа л  даа” гэдэг байсан нь Египэтийн бунхнаас олдсон. Гэвч хүүхдүүд ч үргэлж хүн болсоор л ирсэн. Үргэлж л урьд үеэсээ дараа үе нь илүү гараад явж ирсэн шүү дээ. Цаг ямагт ахмад үедээ залуу үе таалагддаггүй байсан.

Нөгөөтэйгүүр хүний чанар нэг их муудаад байгаа мэтээр харагдуулдаг хүчин зүйл байна. Нэг талаас хүн төрөлхтөн муу муухай юманд урьд урьдынхаас илүү соргог болоод байгаа юм. Хүмүүс болох бүтэхгүй юм, буруу хандлагыг урьдынхаасаа илүү түргэн мэддэг, илүү жигшдэг болчихсон юм. Энэ бол ХХ1 зууны мэдээллийн хурд, мэдээллийг хурдан дамжуулахын төлөөх өрсөлдөөний үр дүн. Африкийн Дарфурт  нэг нь нөгөөгөө хутгалсныг монгол малчин цагийн дараа л мэдэх жишээний. Нью-Йоркт хүүхэд сургууль дээрээ хүн алчихад бид тэр дор нь  бичлэгээр хараад “ямар муухай юм бэ” гээд л жигшинэ. Тэгэхэд бид  зуун жил, тавин жилиын өмнө хажуу жалганд болж байгаа бузар булай юмыг мэддэггүй насыг бардаг байлаа. Мэдээлэл хүрдэггүй л байснаас биш хорвоо 100 жилийн одоогийнхоос ариун байгаагүй л байхгүй юу. Харин өнөөдөр бид илүү мэддэг, эмзэг ханддаг болчихсон. Тэгээд одоо л хорвоо ертөнц муу болоод байна гэдэг. Үнэндээ муу болоогүй. Улам л сайн, төгс төгөлдөр болоод явж байгаа.

-Та ойрын үед ямар  бүтээл дээр ажиллаж байна даа?

- Гомбрихийн “Урлагийн түүх” гэдэг номын эцсийн орчуулгыг уншаад сууж байна. Ойрын үед манай хэвлэлийн газраас гаргана. ХХ зуунд энэнээс алдартай  бүтээлийг энэ салбараас олоход хэцүү юм гэдэг.Манай гариг дээр байгаа урлагийн тухай хамгийн сайн ном, шинэ үеийнхэнд урлагийн тухай хамгийн цэгцтэй ойлголт өгөх ном. Файдон хэвлэлийн газраас монголоор гаргах эрхийг худалдаж авсан.  Манайхан ХХ зуунд өрнөдийн болон орчин үеийн урлаг, түүний туүхтай танилцаж эхлэхдээ соцреализм гэсэн өрөөсгөл замаар явчихсан. Соцреализмд таарч байгаа бол урлаг, таарахгүй бол урлаг биш гэсэн үзлээр явчихсан хүмүүс ч бас уншиг. Энэ ном их сонин эхэлдэг юм, “Урлаг гэж байдаггүй, харин урлагийг бүтээгчид, уран бүтээлчид байдаг юм” гээд. Сайхан хоолыг нэг амсвал идэж дуусахаас нааш салдаггүй шиг нэг эхэлбэл уншаад дуусгачихаар гоё ном байгаа.

Би өөрөө ХХ зууны соёлын довтолгооны тухай ном бичсэн дээрээ тулгуурлаад монголчууд хэрхэн хотжиж суусан, анхны хотын хүмүүс хэрхэн бий болсон гэх мэт наргиантай түүхийн тухай бичээ л байгаа

-Саяхан танайхаас орчуулагдан гарсан “Сталин”-ы өмнөтгөлийг нь та бичсэн байсан.   Радзинскийгийн бүтээлтэй хэзээ анх танилцсан  бэ?

- Бид  хоёрхон хөрштэй. Хоёрхон хөрш маань хоюулаа дэлхийн гүрэн. Гэтэл хоёр хөршөө бодитойгоор танин мэдэх боломж гараад  уртаашаа 20 жил л болж байна. Үүнээс өмнө  Хятад нь  “дайсан улс”, Орос нь  “ах улс”,  байв. Үүнээс өөрөөр ойлгох таних боломжгүй ба ойлгох танин мэдэхийг оролдох нь гэмт хэрэгт тооцогддог байсан.

Эдвард Радзинскийн “Сталин” бол энэ чиглэлд ихээхэн ойлголт өгөх бүтээл. Оросын олон түмний мөн чанар хүсэл мөрөөдлөөс үүдэн гарсан хувьсгал, түүний үр шимээр цогцолсон Зөвлөлт гүрэн хэмээх империйн өр төлөөсийг орос хүмүүс хэрхэн цус нулимсаараа барагдуулсан тухай туурвил.  Гай зовлон хүртэл ард түмний сонголт байдаг гэдгийг хачин яруу харуулсан ном. Эл номын орчуулгын редакторуудын нэг байсан болхоор Баабарын орчуулгатай зэрэгцээ л уншаад явсан..

 -Та нийгэмрүүгээ өнгийсөн  номнууд дээр ажиллаж байна. Мөн түүхийн ном бичиж байгаа. Түүн дээр Монголын өнгөрсөн үеийн нийгмийн тогтолцоог  харуулахыг оролдож байгаа байх?

-Тиймээ тийм. Хот гэдэг чинь шал өөр дүрэмтэй эд. Монголд 100 орос айл нүүж ирээд байшин бариад суухад тэр тосгон болчихно. Харин 100 нүүдэлчин айл ирээд гэрээ бариад суухад тэр зүгээр л хэсэг нүүдэлчдийн түр зуурын цугларалт. Хоёулаа хоёр өөр дүрэмтэй. Тэр дүрмийг л монгол хүн хорьдугаар зуунд сурч, иргэншсэн. Улаанбаатар түүхэндээ нэг их олон нүүсэн гээд ярьдаг шүү дээ. Ойр мод түлээгүй болоод ирэхээр модоо бараадаад нүүчихнэ. Дараа нь морь аргамжих газаргүй боллоо гээд л нүүчихнэ. Тийм учраас Хархориныг байгуулчихаад л хаад нь нүүчихдэг байсан. Гаднынхан хаантай нь уулзах гэхээр олдохгүй, тийшээ нүүчихсэн гээд л. Тэгээд хойноос нь очсон чинь нэг газар өвөлжөөд л, зун хүрээд ирсэн чинь тэнд зусч байгаа гээд л.

Бас монголчуудын моральд гүн ул мөрөө үлдээсэн “сайн эр”-ийн явдал байна. Тэр нь хүссэн газар нутагтаа хүссэн үйлдлээ хийж явдаг нүүдэлчин Робин Гуд, Тонох банк байх биш, хурдан хөлтэйгээр нь адуу хулгайлна. Нөгөө адуугаа агуулах арга байдаггүй. Хурдан тараахгүй бол өөрөө сайн эр биш адуучин болж хувираад өөр нэгэн эрийн сайн явдлын обьект болж мэдэнэ. Тэгэхээр гайгүй хурдныг нь унаад заримыг нь айлуудаар тараагаад өгчихдөг. Үүнийг нь соцреализмын утга зохиолд “хөрөнгөтнийг эсэргүүцэн хөрөнгийг нь хулгайлдаг, ядуурлыг үзэн ядаад олсноо тараадаг” байдлаар дүрслэн дүр бүтээж ирсэн юм. Ийм имижтэй байсан улсууд төвлөрч хотшоод ирэхээр хулигаан хэмээх “суурин сайн эр” шинээр төрж байна. Энэ явц их сонин. Яаж тэр нүүдэлчин ард хотын хүн болж байгаа юм бэ? Гэдэг талаар л наргиантай түүх бичиж байна даа. Зарим хүн намайг “Дөчин мянгатын хулигаанууд хэрхэн  хутгаар дүрээд л, гэдэс хүүлээд л явсан тухай шинэхэн цус ханхалсан детектив” бичиж байгаа гэж санаад байгаа юм. Харин би хотын хүн болон ядаж байгаа нүүдэлчний наргиантай, доголон нулимстай инээдтэй түүхийг л урлаж байгаа юм.

Одоо ч бид нарын сэтгэл зүрхэнд нүүдэлчний “ген” байж л байдаг. Цагаан цамц, зангиа костюмных нь цаанаас нүүдэлчнийх нь араншин үе үе гараад ирдэг. Уурласан, сэтгэл хөдөлсөн, их баярласан юм уу эсвэл шийдвэрлэх алхам хийж байгаа үед тэр нь үргэлж илэрч байдаг.

Ардчилсан тогтоцод сүүлийн 20 жилийг өнгөрөөсөн болохоос биш бид социализм байгуулагчид шүү дээ. Социализм  байгуулахаа больчихлоо гээд явж байгаагаас биш бидний амьдралд хандах хандлага гээд бүх юм тэр нийгэмд л бий болсон. Суурьшаад 100 жил ч болоогүй байгаа болохоор байшин дотор гэрийн дүрмээр сууж байгаа нөхдүүд.

  Тухайн бүлэг хүмүүст эрх ашгийн нийтлэг хэр их байна, тулгарсан асуудлыг нийтэд ашигтайгаар зохицуулж, мэргэн шийдвэрийг хамтаараа гаргаж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг дээр нүүдэлчид бас иргэншсэн ардын ялгаа тод гардаг.  

Ер  нүүдэлчид аливаа бэрхшээлийг нийлж туулахад хэцүү. Ган боллоо гэж бодъё. Жаахан ногоон нуга байлаа. Нийлчихвэл  мал нь тэрийг нь хурдан идээд дуусгачихна. Зуд боллоо, нэг жаахан өвсийг хуваахгүй идэж байж л онд орно. Тэр сэтгэлгээний суурь одоо ч бидэнд яваад байдаг. Нүүдэлчний амбиц төрийн бодлого дээр хүртэл илэрдэг. Өнөөдөр хичнээн олон өдөр тутмын сонин байна. Нэгнийхээ сонинг нөгөөдөх нь уншаад яваад байж болох байтал “тэр сонин гаргаж байхад би сонин гарганаа, тэр радиотой бол би бас радиотой болно” гэх жишээтэй.

-Таны бодлоор энэ сэтгэлгээ хэзээ өөрчлөгдөх бол?

-Энэ тэгж байгаад алга болно доо. Одоо ч гэсэн өөрчлөгдөж л байгаа. Нүүдэлчдэд туршлага бус харин сургамж хэрэгтэй гэж үг байдаг юм. Туршлага гэдэг бол  бусад хүний туулсан зам шүү дээ. Сургамж бол  өөрөө эдэлж горыг нь амсаж гарсан зүйл байдаг. Тэгэхээр бид нүүдэлчид учраас  бол амсаж хашраад л явж байгаа нь энэ. Тэгэхдээ их хурдан явж байна. “Зах зээлийн ороо бусгаа цаг үе” гэж ярихаа байчихсан байна, “алтан дээр сандайлсан гуйлгачин” гэхээ байчихсан байна лээ. Хүмүүс  нэг асуудал харахаараа үүн дээр “төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна” гэх нь багасчихсан байна лээ.

-Та өөрийн нэг бүтээл дээрээ Баабартай хэрхэн танилцсан тухайгаа бичсэн байсан. Ер нь та хоёр яаж явж байгаад хамтралын түвшинд хүрэв ээ?

-Би 80-аад оны эхээр л Баабарыг уншиж байсан. Тэгээд дараахан нь танилцаад найз нөхөд болсон. Эхэндээ бид нийлээд хиймээр ажил таарвал хувааж хийгээд, олсноо хувааж аваад тардаг байсан.. Сүүлд зөвлөж байгаад “Татварын хууль шинэчлэгдлээ. Хамтын ажиллагаагаа бизнэс маягтай болгоод үзье” гэж тохироод “НЭПКО” –г байгуулсан.

-Өөрөөр хэлбэл нүүдэлчин маягаас илүү суурьшиж эхэлсэн гэж үү?

-Яг тийм,  Та ёстой онож хэллээ...

-Түрүүний хэлдгээр бол монголчууд нэгдэж нийлэхдээ  тааруу хүмүүс шүү дээ. Таны бодлоор нэгдэж нийлэхийн гол зарчим юу вэ?

-Дундын эрх ашгаа л сайн ойлгох. Нийтээрээ хүрч болох сайн сайхан өндөрлөгийн хажууд “миний дургүйцэл”  бол шалихгүй гэдгийг л ухаарах.  Бид нар чинь малчин л хүмүүс шүү дээ. Би бол малчин, өөрийнхөө жалганд өөрийнхөө дураар байдаг тийм л сэтгэхүйтэй. Социализм ч гэсэн малчдыг дарлаж чаддаггүй байсан. Дуртай жалгандаа байх тэр эрхийг, дуртай тийшээ мордоод давхих эрхийг нь хасч чадаагүй. Тэр эрх чөлөөг хэн ч хөндөж хүчрээгүй, хуучин хаад ноёд ч чадаагүй. Ларсэн бичсэн байна лээ “Монгол хүн ноёноо тааралдахаар мориноосоо бууж хүндэлдэгийг эс тооцвол эрх тэгш” гэж.

Бид нарын хамгийн их зовлон бол миний энэ бодол хамгийн зөв гэж ойлгодогт байдаг юм аа. Нэгэнт би хамгийн зөвийг бодож байгаа учраас бусад хүмүүс зөвийг бодлоо ч хамгийн биш зөвийг бодож байгаа. Тэгэхээр хамгийн зөвийг боддог намайг бусад маань дагах үүрэгтэй гээд бодчихдог. Тэгээд өөрийнхээ бодсноор байлгах гэж биеэ зовоогоод, санаснаар болж өгөхгүй бол уурлаад хашгичаад жагсаад бариад байдаг. Тэрнээс биш Монгол Улсаа хөнөөгөөд өгье, ингээд дуусгачихъя гэж явдаг монгол хүн нэг ч байхгүй.

- Цаг зав гарган ярилцсан танд баярлалаа.