Нэг.

Газар тариалангийн салбарт өмнөх нийгмийн үед тариаланч гэж трактор, комбайн, үтрэм дээр өөрийн биеэр гардан ажилладаг хүмүүсийг хэлдэг байсан бол өнөөдөр зөвхөн компанийн захирлуудыг тэгж нэрлэдэг болжээ. Уг салбараас гавьяат төрж, одон медаль зүүж байгаа болон хэвлэл мэдээллээр магтуулж байгаа хүмүүсийг харахад дандаа захирлууд. Тэд бараг бүх тохиолдолд компанийхаа эзэд юм. Гэтэл уул уурхайн салбарт эсрэгээрээ, эзэд байтугай захирлууд нь болж л өгвөл нуугдчих гээд байдаг. Бүр нэр нь тодорхой ч бие нь олдож өгдөггүй.

Олон нийт яагаад уул уурхайн компанийн эздийг мэдэхийг хүсдэг вэ? Компаниуд бизнесээ хэрхэн явуулж, хэр ашиг олох нь тэдний дотоод хэрэг мэт боловч ухаж байгаа баялаг нь “төрийн нийтийн өмч” учраас тэр. Тусгай зөвшөөрлөө авлигагүйгээр авсан, ашиг орлогоо бултуулж зувчуулахгүйгээр татвараа бүрэн төлсөн гэдэгт итгэхийн тулд. Ямар ч уурхай газар орныг ухаж заавал эвддэг, усыг соруулж аваад бохирдуулж асгадаг учраас нөхөн сэргээлгэх, хэрвээ тэгээгүй бол хариуцлага нэхэхийн тулд. Харин энэ бизнесийг зөв шударгаар эрхэлж байгаа бол компанийн эзэн үл үзэгдэгч байх учиргүй.

Гэхдээ энэ бол хэн нэгний хүсэл, уриа лоозон төдий биш юм. Монгол улс Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга (ОҮИТБС)-д нэгдсэн учраас уул уурхайн компаниудын бенефициар буюу ашиг хүртэгч эздийг 2020 оны 01-р сарын 01 гэхэд ил тод болгосон байх үүргийг олон улсын өмнө хүлээсэн билээ. Үүнд бэлтгэж зарим арга хэмжээ авсан байдаг. Юуны өмнө компанийн эздийг эцсийн өмчлөгч хэмээн томъёолж үүнийгээ заавал мэдүүлэх үүргийг тэдэнд хүлээлгэсэн юм. (Хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй хувьцаат компанийн тухайд бол нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигч) Гэвч 2019 оны 12-р сарын шувтаргаар дүгнэхэд,  ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хоёр мянгаад компанийн дөнгөж хориодхон хувь буюу 436 нь эцсийн өмчлөгчөө Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт мэдүүлсэн байв. Татварын ерөнхий газарт ингэж мэдүүлсэн компанийн тоо арай илүү – 547. Эцсийн өмчлөгч өөрчлөгдөхөд тухай бүр мэдүүлж байх үүргээ компаниуд бараг биелүүлээгүй. "Тусгай зөвшөөрлийн асуудлаар эцсийн шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээд” гэгчийг Ашигт малтмал, газрын тосны газарт бүртгүүлдэг журамтай хэрэгждэг эсэх нь тодорхойгүй. Дээрх тоонууд ба дүгнэлтийг УБЕГ ба УУХҮЯ-ны бэлтгэсэн танилцуулгаас авлаа.

Манайд зөв бурууг нь хэлэхэд хэцүү нэг зуршил бий. Тэр бол хуулийг хэрэгжүүлж чадахгүй болохоороо өөрчлөлт оруулж ухралт хийдэг, ингэхдээ хамгийн түрүүнд хугацааг нь сунгадаг явдал юм. 2019 онд 3-р сард Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн тухай хуулийг өөрчилж 2020 оны 01-р сарын 01-нээс хойш шинээр бүртгүүлэх компаниуд эцсийн өмчлөгчөө заавал мэдээлж байх, харин өмнө нь бүртгүүлсэн компаниуд энэ ондоо багтаан нөхөж мэдээлэх үүргийг дахин хүлээлгэв. Бас өөрчлөлт гарвал тухай бүр мэдээлж байх ёстой.

Ингээд өмнөх хууль журмыг биелүүлээгүйн төлөө нэг ч компани, албан тушаалтан хариуцлага хүлээхгүй өнгөрөв. Одоо бүгд гэнэт сахилгажиж үнэн зөв бөгөөд цаг хугацаандаа мэдүүлж эхэлнэ гэдэгт итгэхэд бэрх. Энэ удаад асуудлыг бүр хавтгайрууллаа. Учир нь үүнээс хойш дан ганц уул уурхай гэлтгүй бүх хуулийн этгээдэд эцсийн өмчлөгчөө мэдүүлэх үүргийг хүлээлгэжээ. Ингээд тоо нь хоёр мянга биш, хоёр зуун мянгад дөхөж байгаа Монгол Улсын бүх компани, аж ахуйн нэгж, төрийн бус болон бусад байгууллагын эцсийн өмчлөгчийн мэдээллийг нэгбүрчлэн, тэгэхдээ цаасаар авах гэж байна. Одоо эцсийн өмчлөгчийн маягтыг бөглөх, бөглүүлэх, хүлээн авч нягтлах, хадгалах, дараа нь мэдээж цахим болгохын тулд гараар шивж оруулах, энэ хооронд гарах өөрчлөлтийг байнга тусгах гээд эцэс төгсгөлгүй ажил ундарна. Улмаар эцсийн өмчлөгчийг ил тод, нээлттэй болгох ажил яагаад сунжирч байгааг цайруулах ээлжит шалтаг буюу шалтгаан энэ болж хувирах биз.

Бас нэг том шалтгаан байна. Төрийн байгууллага мэдээлэл цуглуулах нэг хэрэг. Дээрх хуулийн өөрчлөлтөөр улсын бүртгэлийн ил тод, нээлттэй байх мэдээллийн жагсаалтад эцсийн өмчлөгчийг дахиад л багтаасангүй. Одоо төр бүртгээд, араас нь нууцлаад сууж байх ажээ. Тухайн компани өөрөө зөвшөөрвөл зарлах хуулийн боломж байдаг ч ялангуяа олны анхаарал татсан, эгзэгтэй компаниуд хүсэхгүй бол гүйцээ. Ердийн компанийн эзэн хэн байх нь олон нийтэд чухал биш байж магадгүй ч “төрийн нийтийн өмчийг” ашигладаг уул уурхайн компаниудын эцсийн өмчлөгчийг нээлттэй болгохоо албан тушаалтнууд амалж байсан ч энэ удаад тэгсэнгүй. 

Хоёр. 

Чухам ийм учраас олон нийт, хэвлэл мэдээлэлийн зүгээс төрд найдахыг орхиж уул уурхайн жинхэнэ эздийг олж мэдэх өөр арга замуудыг түлхүү ашигласан нь дээр. Юуны өмнө ОҮИТБС-ын хүрээнд өнөөдөр ашиг хүртэгч буюу бенефициар эзэн, өмчлөгч гэсэн нэр томъёо, ашиг хүртэгч эцсийн эзэн, улс төрд нөлөө бүхий этгээд зэрэг тодорхойлолтын дагуу нэлээд их мэдээлэл цуглуулдаг болсныг хэлэх хэрэгтэй. Одоогоор хамгийн сүүлчийн буюу 2018 оны тайланд хамрагдсан 202 компанийн 60 нь бенефициар өмчлөгчийн мэдээллээ ирүүлжээ. Жагсаалтыг үзэхэд, 52 компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн бүрэлдэхүүн, 36 компанийн хувьцаа эзэмшигчдийн мэдээлэл, 184 компанийн бенефициар өмчлөгчид (хувь хүн), 80 компанийн бенефициар өмчлөгчид (хуулийн этгээд), мөн цөөн хэдэн компанийн ногдол ашгийн мэдээлэл ямар нэг хэмжээгээр багтсан байна.

“Ямар нэг хэмжээгээр” гэдэг бол зарим нь бүрэн, зарим нь хагас дутуу, бас өөр хоорондоо зөрүүтэй зэргийг хэлж байгаа юм. Тайланд мэдээллийг хэт олон сэдэвчлэн салгаж байршуулсан нь аль нэг компанийн бүртгэл, тусгай зөвшөөрлөөс эхлээд бенефициар өмчлөгч хүртэлх дүр зургийг бүтнээр олж харахад түвэгтэй болгожээ. Нөгөө талаар уг тайлангийн хамрах хугацаа 2018 оны 12-р сарын 31 хүртэл учраас түүнээс хойш гарсан өөрчлөлтүүд тусаагүй юм. 

Чамлахаар чанга атга гэдэг. Энд “бэлэн хоол” гэж байхгүй. ОҮИТБС-ийн дээрх мэдээллийг бусад эх сурвалжуудтай зэрэгцүүлэн ашиглаж эцсийн өмчлөгч рүү алхам алхмаар дөхөхөөс өөр арга байхгүй. Бусад гэж ямар эх сурвалж вэ? Өнөөдөр цагийн аясаар цөөнгүй компани өөрсдөө нээлттэй болж байна. Олны анхаарал татсан, буруу зөвөөр шуугиулсан компанийн эздийг олон нийт аяндаа нэхээд, хэвлэл мэдээлэл эрэн сурвалжлаад гаргаад ирдэг.  Улс төрийн ба бусад шалтгаанаар өрсөлдөгчид бие биенээ илчлэх нь бий. Зарим мэдээллийг шүгэл үлээгчид дэлгэсэн байдаг. Хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн нээлттэй мэдээлэлд үүсгэн байгуулагч, хувьцаа эзэмшигчдийг хамгийн сүүлд бүртгүүлснээр нэрлэж байгаа нь эцсийн өмчлөгч мөн эсэх нь тодорхойгүй ч цааш эрж хайх сэжүүр болдог.

Энэ бүгдийг харгалзан манай “Ил тод байдал сан” ТББ нь олборлох салбарын компаниудын жинхэнэ эздийн мэдээллийг нэгтгэдэг цахим сайтыг байгууллаа. Бидэнд олддог мэдээлэл ихэнхдээ хагас дутуу, сураг ажиг төдий, хуучирсан, ойлгомжгүй, бас хамгийн хамгийн чухал нэр, тоо дутуу байх нь элбэг. Одоогоор цуглуулсан мэдээллүүд нь компанийн хувьцаа эзэмшигч, гишүүн, үүсгэн байгуулагч, эцсийн өмчлөгч, бенефициар өмчлөгч гэх мэтээр давтагдсан бөгөөд цаашдаа нягтлан тодруулж баталгаажуулахын хэрээр энэ зөрүү багасч нэр томъёо жигдрэх юм. 

Уул уурхайн компанийн жинхэнэ өмчлөгч эзэн гэж нэр хэлээд асуудлыг дуусгахсан. Харамсалтай нь тийм боломж үгүй. Ихэнх эзэд өөр өөрийн шалтгаанаар нуугддаг. Тэд нийгмийн сүлжээнд үзэгдэхгүй, гэрэл зургаа тавихгүй. Ийм учраас янз бүрийн компанийн, тэр дундаа эзэмшил өмчлөлд холбогдолтой байж болох бүх мэдээллийг хуучин шинэ, баталгаа нотолгоогүй гэж үлдээхгүйгээр аль болох олон сурвалжаас цуглуулж байж дүгнэлт хийдэг баталж нотлох хэрэгтэй. Өнөөдөр үнэн байсан мэдээлэл маргааш худлаа болдог. Яагаад гэвэл уул уурхайн компанийн хувьцаа, тусгай зөвшөөрөл нэгээс нөгөөд шилжиж, эзэмшлийн тоо хэмжээ нь өөрчлөгдөх магадлал үргэлж байна. Ийм учраас аливаа компанийн эзэмшил өмчлөлийн жинхэнэ дүр зургийг олж харахын тулд улсын хил ба цаг хугацаагаар хязгаарлах боломжгүй. Гэтэл манай хуулийн этгээдийн улсын бүртгэл болон албаны бусад эх сурвалжуудын маш том дутагдал бол нэг удаагийнх байдаг буюу мэдээллийг шинэчлэхдээ өмнөхийг алга болгочихдог явдал юм.  

Энэхүү цахим сайт нь олборлох салбарын компаниудад болж байгаа үйл явдлыг тасралтгүй ажиглах олон нийтийн ой санамж, нээлттэй орон зай байх юм. 

Гурав. 

Аль нэг компани гадаадын, ядахдаа Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй бол учиртай. Тэнд хувьцаа эзэмшигчдэд зориулж тухайн компанийн тайлан, танилцуулгыг заавал нээлттэй болгодог. Дүрэм журам нь тийм юм. Хувьцаа эзэмшигч болгоныг овог нэрээр нь жагсаахгүй ч “нөлөө бүхий хувьцаа эзэшигчид”-ийг хувь хэмжээтэй нь албан ёсоор зарладаг нь эцсийн буюу бенефициар өмчлөгчийг бараг нэрлэсэн гэсэн үг юм. Гэхдээ цаана нь далд эзэмшигч үлдэж хоцорсон байхыг үгүйсгэхгүй. 

Уулын цаана уул гэдэг шиг компанийн цаана компани гарч ирэх нь уул уурхайн бизнесийн онцлог бололтой. Одоо яг мөн гэж бодсон хувь хүн, компанийг эзэмшдэг өөр хувь хүн, компани гараад ирэх нь жирийн үзэгдэл. Энэ мэтээр үргэлжлэвч хэзээ нэгэн цагт хувь хүн, эсвэл хэсэг хүмүүст тулж очоод зогсох ёстойг бид мэднэ. Тэнд олон хүн байсан ч тэдний эрх мэдэл, эзэмших хувь хэмжээ адилгүй, улмаар нэг нь давамгайлж, бусдаас илүү хүртдэг нь жинхэнэ эцсийн өмчлөгч байх жишээтэй. Энэ мэтээр компанийн ард хэн байдаг, хэн хэдэн хувьтай, өөр хоорондоо яаж холбогддог, гадаад дотоод хачин чамин нэрс, хөрөнгө оруулагчид гээд олон үл мэдэгдэгчтэй томъёо адил эзэмшлийн бүтцийг манай уул уурхайн бизнес эрхлэгчид мэддэг төдийгүй чаддаг болсон нь илт, харин олон нийт саяхнаас асууж сонирхдог болж байна.

Эцсийн өмчлөгчийн эрэл нэрнээс эхэлнэ. Компанийн захирал, гүйцэтгэх захирал, ерөнхий захирал, хөрөнгө оруулагч, хувьцаа эзэмшигч, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүдийг судалж мэдэх нь бенефициар буюу эцсийн өмчлөгч хэмээх тэр этгээд рүү дөхөж очих эхний шат, зайлшгүй алхам юм. Энд тулгардаг гол асуудал бол албан ёсны бүртгэлийн мэдээлэл замбараагүй талдаа, өөр хоорондоо зөрдөг, нэг стандарт тогтоогүй явдал юм. Наад зах нь компанийн болоод хувь, хүний нэр овог, аж ахуйн нэгжийн хэлбэр, тоо, тэмдэглэгээ, гадаад дотоод нэрийг хэрхэн бичих нь цэгцрээгүй хэвээр байна. Монгол, англи, орос, хятад үгийн дуудлага болон товчлол холилдсон, кирилл үсэгт янз бүрээр буулгаж бүртгүүлсэн компанийн нэрс жинхэнээсээ будлиулдаг. Улсын бүртгэлд албан ёсоор Монцемент, компаний албан ёсны хуудсанд Мон цемент гэж бичдэг нь хоёулаа зөв байдаг. Манай уул уурхайн салбарт гадаадынхан дундаа зонхилж байгаа хятад компани ба хятад хүний овог нэрийг кирилл үсгээр хэрхэн буулгаж байгаа нь тэр чигээрээ холион бантан. Харин сүүлийн жилүүдэд компанийн регистрийн дугаарыг хэрэглэж хэвшиж байгаа нь олзуурхууштай. 

Компани томрох тусам эзэмшлийн бүтэц задарч нарийсдаг. Энэхүү утасны үзүүрийг хөөхөд заримдаа шууд, заримдаа хэд хэдэн компани, хувь хүнээр дамжаад хилийн дээсийг давж гадаад нэр зүүгээд алга болчихож байгаа юм. Тэр нь Виржини, Кайман, Мэйн, Нидерланд, Люксембург, Бельги-д, бас Хонгконг-д бүртгэлтэй гэвэл эрэл үндсэндээ мухардана. Ийм компанийг “барьж авах” нэг сэжүүр бол Монголд төлөөлж байгаа хүнийг олох. Гэхдээ тэр нь монгол хүн байвал шүү. Жинхэнэ эзэн, эцсийн өмчлөгч болох нь нийтэд тодорхой, бүр өөрөө тэгж мэдэгддэг эрхмүүд хүртэл компаниа улс тив дамнасан бүтцээр дамжуулан эзэмшиж байгаа нь элдэв эргэлзээ хардлагыг өөрийн эрхгүй төрүүлнэ. Тэгж орооцолдсон эзэмшлийнхээ учрыг эзэн нь өөрөө олдог болов уу, заримдаа будилж хэцүүддэг байх гэж бодогдог шүү. Өөрөө хувь эзэмшдэг компанитайгаа гаднаас нь хувь хүнийхээ хувьд хамтраад бас нэг компанид хөрөнгө оруулж эзэмшдэг гэх мэт хачин сонин бүтэц зөндөө. 

Орон нутгийн иргэд уул уурхайн компанитай холбоотой зарга мэдүүлэхдээ төлөөллөө алс баруун, зүүн хязгаараас ч хамаагүй заавал нийслэл рүү илгээдэг нь учиртай. Бүх уурхай зөвхөн хөдөө байдаг бол тусгай зөвшөөрлөөс эхлээд бусад бүх асуудал Улаанбаатарт шийдэгддэг төдийгүй уул уурхайн эзэд бараг бүгд Улаанбаатарт амьдардаг. Хөдөөний зарим сумдын иргэд ямар нэгэн компанийн жинхэнэ эзнийг олж өгөөч, эсвэл эзнийг мэднэ, харин хаана суудгийг хэлж өгөөч, хүсэлт шаардлагаа тавья гэдэг нь аргагүй. Орон нутгийн өмчийн нүүрсний уурхайн удирдлагууд нутагтаа оршин суудаг байх, гэхдээ Өмнөговь аймгийн Тавантолгой ХК-ийн 49 хувийн том өмчлөгчид бүгд Улаанбаатарт суурьшжээ.

Дөрөв. 

Алтыг “оройд нь хүршгүй жаргал”-тай зүйрлэдэгээс тэр үү манайд ашигт малтмалын компаниуд, тусгай зөвшөөрлийн ихэнх нь алтных. Алт ухдаг компаниудын гүйцэтгэх захирал, эзэн хоёр нь, бүр эцсийн өмчлөгч гурав нэг хүн байх магадлал маш өндөр. Заамарт алт олборлодог Ай Би Би Ай ХХК хувьцаа эзэмшигч, гүйцэтгэх захирал бөгөөд бенефициар өмчлөгч нь түүнийг 100 хувь эзэмшдэг гэж мэдүүлсэн Чойжамцын Оюунгэрэл ажээ. Дундговь, Завханд хайгуул хийж байгаа Касстаун ХХК-ийн бенефициар өмчлөгч нь Дамбадаржаагийн Энхбат – 100.0 % гэх мэт.

Ганц өмчлөгчтэй иймэрхүү компанийн хувилбар бол гэр бүлийн компаниуд юм. Хэнтий, Увсад алтны уурхайтай Дацан трэйд ХХК-ийн бенефициар өмчлөгчид нь Дэжидийн Баянбат (80 %), Баянбатын Цэнгүүн (20 %) буюу аав хүү хоёр. Дун-Эрдэнэ ХХК-ийн эцсийн өмчлөгч Л.Лхагвасүрэн – 34 %-тай ба хоёр хүүхэддээ тус бүр 33 %-ийг хуваарилжээ. Нүүдэлчин группт багтдаг уул уурхайн компаниудын эзэмшигчдийн жагсаалт гавьяат эдийн засагч Б.Шүхэртээр эхэлж түүний хүүхдүүд болох Ш.Бүтэд, Ш.Жаргал, Ш. Батнасан, Ш.Лхамсүрэн гэхчлэн үргэлжилдэг. УИХ-ын гишүүн Цэдэнгийн Гарамжавын брэнд болсон алтны Монполимет ХХК-ийн бенефициар өмчлөгчид нь тэрбээр өөрөө – 25 %, түүний хоёр охин Нармандахын Уртнасан – 24 %, Нармандахын Мөнхнасан – 51 % нар юм. Сонирхолтой нь, тэдний байгуулсан Монцемент билдинг материалс ХХК-ийн 20 хувийг хөрөнгө оруулалт хийсэн Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк эзэмшжээ. 

Одоогийн УИХ-ын гишүүдээс Ц.Гарамжаваас гадна Ерөнхий сайд асан Жаргалтулгын Эрдэнэбат Хэрх-Илч ХХК гэдэг уул уурхайн компанитай. Сандагийн Бямбацогт гишүүн Хар тарвагатай ХК-ийн тодорхой тооны хувьцаа эзэмшдэг.

"Монголбазальт” ХК-ийн эзэмшигчид нь Лхагважавын Ариунболд ба Ариунболдын Энхмаа, Ариунболдын Энхгэрэл, Ариунболдын Энхжин нар юм. Харин тусгай зөвшөөрөл нь алтных биш. 

Төмрийн хүдрийн олборлож баяжуулдаг Бэрэн группийн эзэмшигчид нь Бэрэнбалын Ганбат, Бэрэнбалын Мөнхдалай, Бэрэнбалын Мөнхтөр, Бэрэнбалын Сарангэрэл, Бэрэнбалын Сономсүрэн, Бэрэнбалын Чимгээ болон Ганзоригийн Баттулга, Ганзоригийн Энхболд, тэгээд Цэдэнсодномын Батбаяр, Цэдэнсодномын Батболд, Цэдэнсодномын Бат-Эрдэнэ гээд үргэлжлэхийг бодоход гурван том гэр бүлийн өмчлөлтэй. Лхагвын Ундрах, Лхагвын Сэргэлэн, Лхагвын Зоригт, Лхагвын Байгалмаа (Тэнгэрийн данс ХХК) гэх мэт ах дүү нарын компани зөндөө тааралдана. Хос-хас ХХК-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийг тэргүүн дэд захирал Батжаргалын Ангараг, гүйцэтгэх захирал Батжаргалын Дөлгөөн, дэд захирал Батжаргалын Төгөлдөр, ерөнхий захирал Батжаргалын Тэнгис нар зай завсаргүй бүрдүүлжээ. Харин бенефициар өмчлөгч нь Батжаргалын Тэнгис ганцаараа гэнэ.  

Уул уурхайн CC Монголиа ХХК-ийн эзэмшлийг мөшгөхөд Оюуны ундраа групп рүү заалаа. Тэгэхээр эцсийн өмчлөгчид нь УИХ-ын гишүүн асан С.Отгонбаяр, одоогийн Улаанбаатар хотын засаг дарга С.Амарсайхан нар юм. Тэгтэл нэрнээсээ гадаадын хөрөнгө оруулалттай байх гэж харагдах Нитро сибир азиа ХХК компанийн цаана Нитро Сибир Монголиа ХХК, түүний цаана Титанобел Монгол ХХК, түүний цаана Тита Номгон ХХК гэхчлэн цуврах зуур хувь, хувьцаа эзэмшигчдээр олны танил биш хүмүүс нэр бичигдсэн байсан ч Нитро сибир азиа ХХК-ийг анхны үүсгэн байгуулагчаар Оюуны Ундраа группийн ах дүү эздийн нэг тодорч хоорондоо холбогдлоо. 

Кёкүшюзан Батбаярт японы хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн Харанга сүмбэр ХХК, Сатономатериал ХХК зэрэг компаниуд хамаардгийн дотор Чингис ворлд майнинг ХХК-ийг хамтран эзэмшигч нь Хаан банкны Хидео Савада байдаг анхаарал татаж байна.

Гэр бүлийн биш хэд хэдэн өмчлөгчтэй компаниуд байх. Өсөх зоос ХХК-ийн бенефициар өмчлөгчөөр Чойжамцын Чинбат – 68 %, Паламын Баярцог,– 24 %, Сүхдоржийн Батхүлэг – 8 % гэж гурван хүн бичигджээ. Нийлээд яг 100 %. Маш их зардалтай энэ бизнест шинээр хөрөнгө оруулагч гарч ирэх, үүний тулд эзэд нь гэрээ хэлэлцээрт орж нэг мэдэхэд хувь эзэмшил өөрчлөгдсөн байх нь цөөнгүй.

Монголын алт (МАК) ХХК-ийн эцсийн өмчлөгчид нь Б.Нямтайшир, түүний гэр бүл Д.Хулан, гүйцэтгэх захирал нь охин Н.Цэлмүүн. Харин сүүлийн үеийн дуулианы эзэн Н.Номтойбаяр хүүгийн оролцоо алга. Нарантуул компанийн эзэн нь Ш.Сайхансамбуу биш Ш.Оюунсогоо буюу түүний гэр бүл ажээ.

Ноён уул-тай холбоотойгоор олон нийтийн шүүмжлэлийн бай болоод байсан Бороо гоулд ба Сентерра гоулд-ыг төлөөлөх нь хүн монголын хуулийг өөрчлүүлэхээр лобби хийж байгаа, удахгүй бүтнэ хэмээн ярьж буруутсан Казакоф биш, Австралийн Брисбенд төвтэй OZD Capital болжээ. Харин OZD-ийн Монголын талын захирал нь Блүүмберг телевизийн захирлын дүү Эрдэнэбаатарын Дөлгөөн болжээ. Тэгэхээр өмчлөгч нь Худалдаа хөгжлийн банк юм. Монголын нөгөө нэг том банк – Голомт банкны захирал Данзандоржийн Баясгалан бол Цэцэнс майнинг энд энержи ХХК-ийн эцсийн өмчлөгч.

Наанаа тов тодорхой эзэмшилтэй хэрнээ цаанаа түвэгтэй бүтэцтэй компаниуд маш олон.

Монгол газар компани бол Ц.Мянганбаярынх гэж бүгд эргэлзэхгүйгээр хэлнэ. Гэтэл бүртгэл дээрээ хувьцаа эзэмшигчээр Goblstar Hold /BVI/ Ings (Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант улс)-ийг нэрлэжээ.

Говь-Алтай аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг “Алтайн хүдэр” гэж дуулиантай компани бий. Эзэн нь дуучин Оюунтүлхүүрээр овоглох шахсан Р.Базар гэж хэвлэл мэдээллийнхэн бичдэг ч үүнийг нотлох баталгаатай эх сурвалж хараахан олдоогүй, харин Mongolian Resources Corporation S A R L (Люксембург) гэсэн эзэмшилтэйг бүртгэлээс харж болно. Төв аймгийн Заамар суманд үйл ажиллагаа явуулж ноднин хоёр том осол гаргасан “Эко Алтан заамар” ХХК-ийн далд эзнээр Базарыг тодруулдаг ч бас нотолгоо байхгүй, эзэмшигч нь гүйцэтгэх захирал П.Төмөрцэцэгээс цааш задрахгүй байгаа. Дашрамд дурдахад энэ компани саяхан нүүрээ бууруулж байгаа мэт Бүрдэл майнинг ХХК нэртэй болсон байх юм.

Алтан Дорнод Монгол ХХК-ийн эцсийн өмчлөгч нь арваад жилийн өмнө ОХУ-ын иргэн С.В.Паушокоос дуулиантайгаар худалдаж авсан Тордайн Ганболд гэдэгт хэн ч эргэлдэггүй. Харин эзэмшигч нь Goldstream Mongolia Inc (Британийн виржини арлууд) ажээ. Оффшор, татвар гээд далд шалтгаанууд байдаг биз. Дашрамд дурдахад, Очир-Ундраа ХХК-ийг өмчлөгч Тардайн Гантөмөрийг түүний ах дүү гэж зарим нь боддог байж магадгүй ч биш ажээ.

Гадаадын уул уурхайн компаниудын дотор олон улсын хөрөнгийн биржэд, үгүй бол элдэв оффшорт бүртгэлтэй БНХАУ, тэр тусмаа Хонконгийн компаниуд зонхилжээ. Хятадын хөрөнгө оруулалтын тодорхой жишээ болж явдаг Шинь Шинь ХХК хүртэл шууд урдаас бус, Их Британийн Виржиний арлуудад бүртгэлтэй Грийт Промайс энтерпрайс ЭлТиДи нэр бүхий тойруу замаар орж ирсэн байна.

"Төрийн нийтийн өмч" гэж Үндсэн хуулинд тодорхойлсон ашигт малтмалыг тусгай зөвшөөрлөөр ашиглуулах нь хангалтгүй, тийм компанийг нэг хүн, нэг гэр бүл биш, олон нийт хувьцаагаар эзэмших ёстой гэсэн байх суурь байдаг. Гадаадын том компаниудын жишээ ч байна. Одоо манайд төрийн ба орон нутгийн өмчит хэдэн компанийг эс тооцвол хувьцаа гаргасан тийм компани хараахан алга. Бэрэн майнинг компани 2012 онд үнэт цаас гаргахаар МХБ-д бүртгүүлсэн боловч 2018 онд хасагдсан байх юм. 

Хойд хөршийн хөрөнгө оруулалттай компанийн тоо гарын таван хуруунаас цөөн, Адил-Оч, Адуляргео, Эм Жи Би гэсхийгээд ерөнхийдөө шувтарлаа. Нэг нь Хөвсгөл аймгийн Могойн гол нүүрсний уурхайд хувь эзэмшжээ. Герман угшилтэй компани хэд хэд байгаагийн нэг нь – Ай Эн Ди ХХК ба түүний цаадах Интермартех ба Уулко компаниуд бөгөөл алт олборлодог. Биднээс хаа хол тивийг нэрэндээ залсан Афро Азия Минералз ХХК-ийн өмчлөгчид БНХАУ-ын хэсэг иргэд ба хятадын нэгэн компани. Манайхан Тайландад амарч мөнгөө үрдэгийг мэдэхээс биш, тайландчууд Монголд, тэр тусмаа уул уурхайд хөрөнгө оруулдаг гэж санасангүй. Тэдний эзэмшилтэй компанийн жагсаалт Билэгт хайрхан уул, Голден Гоби Майнинг, Мөнхноён суварга, Хүннү Алтай Минералс, Хүннү-Говь-Алтай ХХК гэхчлэн үргэлжилнэ. Казакстан улсын иргэний өмчилдөг нэг компанийг Эй Эл Жи Ти ХХК гэдэг. Монгол болгаргео ХХК-ийн нэрийг сонссон хүн түүний эзэмшигч нь Жинлиань нэртэй компани байна гэж төсөөлөхгүй. Гэхдээ Жинлиань-ийн хувьцаа эзэмшигчээр хятад биш, монгол хүний нэр бичигджээ. Төстэй жишээ гэвэл Ренова илч хэмээх орос талын нэртэй компанийн хөрөнгө оруулагчид нь Хонконгийнх.

Тав.

Монголын уул уурхайн компаниудын эзэмшил, өмчлөлийн онцлог гэж байдаг уу? Гүйцэтгэх удирдлага ба төлөөлөн удирдах зөвлөл буюу хувьцаа эзэмшигчдийн хурал болон жинхэнэ өмчлөгч эздийн зааг ялгааг гаргахад хэцүү. Манай компаниудийн хувь, хувьцаа нь ихээхэн төвлөрсөн хэвээр, эзэд нь компаниа гардан удирддаг, тэгээд захирал юмуу удирдах зөвлөлийн дарга нэрээр даруухнаар ил гарч харагддаг. 

Аймгууд өөрсдийн хэрэгцээгээ хангах зорилгоор орон нутгийн өмчийн нүүрсний уурхай ажиллуулдаг. Харин Төв аймгийн удирдлага гурван жилийн өмнө гэнэтхэн алтны бизнест хөл тавихаар шийдэж “Эрдэнэсийн эрэг” нэртэй компанийг байгуулахдаа ихээхэн өгөөмөр загнаж аймагтаа зөвхөн 34 хувийг үлдээж бусад 64 хувийг Голд харбор ХХК нэртэй хувийн компанид эзэмшүүлжээ. Түүний цаад эзэн, эцсийн өмчлөгчийг иргэний нийгмийн байгууллагууд удтал эрэн сурвалжилж бараг олж тогтоогоод байна. Гэхдээ хараахан эцэслээгүй.

Билэгт баялаг ХХК ба Фриендшип ресурсис ХХК гэдэг хоёр компанийн ард Эф Эм Ай ХХК, бас түүний ард Азийн эртний зулай хэмээх үлгэр домгийн нэртэй компани байдаг. Дахиад цаанаас нь сүүлийн жилүүдэд сураг дуулдахгүй байсан Цагаан шонхор-ын гэгдэх Ч.Энхтайваны нэр гарч ирлээ.

Юунаас эхлэлтэй, Ноён уултай холбоотой байсан эсэх нь нэрнээсээ мэдэгддэг Гацуурт ХХК болон ГБНБ ХХК, Коулд голд монгол ХХК-иудын эцсийн өмчлөгч нь өнөөдөр уул уурхайгаас бусад бизнесээрээ олны танил Лхагвын Чинбат, харин гүйцэтгэх захирал түүний эхнэр Намсрайн Наранчимэг ажээ. Тэд Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Булган аймагт алт олборлох олон тооны тусгай зөвшөөрөлтэй.

Говь-Алтай аймагт нүүрс олборлодог Гоби коул энд Энержи ХХК-ийн удирдлагад Мархаажийн Чойдоржийн нэр бичигджээ. Түүнийг телевизийн нэвтрүүлэгч С.Чимгээгийн нөхөр гэвэл бүгд таних болно.

Олон улсын буухиа шуудангийн DHL компани хайгуул ба ашиглалтын хэд хэдэн тусгай зөвшөөрөлтэйг эндээс мэдэж авах боломжтой. Хувьцаа эзэмшигчээр тус компанийн захирал Б.Одгэрэлийн охин Маралгоо бүртгэгджээ. Хэдэн жилийн өмнө Шивээ-Овоогийн уурхайтай холбоотой асуудлаар бужигнуулж байсан Амалхааны Эрдэнэбат гэдэг эр Хонконгийн хөрөнгө оруулалттай Нуклер Энержи Монголиа ХХК-ийг эзэмшиж байна. Мөн хэрэг төвөгт орооцоолдон шуугиулсан Тэнгри группийн эзэн Хүрлээгийн Анхбаярын мэдлийн компаниуд нэлээд олон тусгай зөвшөөрөл эзэмшсэн хэвээрээ. Тэр дундаас сингапур хөрөнгө оруулагч компанийн нэр нь зориудаар будлиулсан мэт – Rengri Resources.

Өмчлөлийн нэлээд нарийн түвэгтэй бүтэц бүхий компани бол Цайрт минерал ХХК. Хувьцааны 50 хувийг БНХАУ-ын Өнгөт төмөрлөгийн гадаад барилга, зураг төсөл (БНХАУ) компани эзэмшдэг. Харин нөгөө хагас нь ноогдож байгаа Металл-Импэкс ХХК-ийн өмчлөгчдийн тухайд бага сага зөрүүтэй мэдээллүүд гарч ирдэг. Нэгтгээд үзвэл, хамгийн том хоёр өмчлөгч нь Дониддагвын Ганбат (барагцаалбал, 44.0 % орчим), нөгөө нь нь Майн Инфо-гийн гэгдэх, одоо Тус солюшн ХХК ба Үндэсний амьдралын даатгал ХХК-ийн захирал Дугарын Жаргалсайхан (24.0 – 30.0 %). Тэд Майнинфо-гийн угшилтай хүмүүс.  

Олборлох салбарын компаниудын мэдээллийн цахим сайтын хаяг: http://iltod.mn/