Ярилцлагын маань шинэ зочноор Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан уригдлаа. Түүний яриа магадгүй уншигч таны ойлгохыг хүсч байсан олон зүйлд хариулт болно гэдэгт итгэж байна.

- Та сонин хэвлэлд дэлгэрэнгүй ярилцлага өгдөггүй. Өгсөн ч гаргадаггүй. Надад гэхэд хоёр удаагийн тийм тохиолдол байгаа учраас би нэхэл хатуу шаардлаа. Үйл явдлууд асар хурдацтай өрнөж өнгөрсөн учраас тэр ярилцлагуудаа архивтаа хийсэн. Юутай ч амлалтаа биелүүлж байгаад баярлалаа гэх үү ?

- Үнэхээр ч үйл явдлууд их хурдан ар араасаа өрнөсөн. Олон сонгуулиуд болж өнгөрлөө. Тухтай суух ч завдал олгохгүй үеүд зөндөө байлаа. Та бол том хэмжээний ярилцлага хийдэг. Түүгээрээ нийгэмд олон талын үнэлэлт дүгнэлт, тодорхой ойлголтууд, олон мессежүүд гаргаж тавьдаг. Тэр нь судлаачид, сонгогчид, сонирхогч уншигчдад тухайн хүнийхээ талаар баримтууд, ойлголтуудыг өгч байдаг. Тантай дахин уулзаж ярилцаж байгаадаа би баяртай байна. Бас улс төрийн эгзэгтэй цаг мөчүүдэд өгсөн хоёр ч ярилцлагаа гаргахаас татгалзаж, та битгий нийтлээчээ, яг энэ үед бол гаргаж боломгүй байнаа гээд хүний ёсоор гуйхад маань хүлээж авч байсанд талархаж байна. Тэр бол буруу зүйл ярьчихаад түүнээсээ татгалзсан явдал биш юм л даа. Яахав аливаа зорилгыг хэрэгжүүлэхдээ эмх цэгцтэй явуулах, төлөвлөөгүй хөндлөнгийн алхмууд өөрийн зүгээс гаргахгүйг хичээдгээс маань болсон.

- Яриагаа хамгийн сүүлд болж өнгөрсөн үйл явдал буюу намын 30 дугаар их хурлын тухай сэдвээс эхлэе. Хуучин бол намын их хурлын өмнө нам дотор том “дайн” болдог байлаа. Үүнээс болоод төлөөлөгчдөө сонгохдоо ч бөөн ажиллагаа, ирсэн хойно нь ч зөндөө юм болдог байсан. Тийм нөхцөлд хийж буй ч их хурлууд дээр шүүмжлэл, эсэргүүцэл өрнөдөг, сөрөг дуу хоолой сонсогддог байсан.

- Юм юм л болдог байсан.

- Харин сая бол нарийн дэглэлттэй. Хааш нь ч хөдөлгөхгүй барьчихсан тавилттай хурал харагдав. МАН-ыг институт болчихсон нам гэж үзэх нь бий. Сонгуулийн ялалт хийдэг, гишүүдээ тодорхой зорилгын дор нэгтгэж зангиддаг, механизм хийдэг тэр технологи талаас нь шинжээчид тэгж дүгнэдэг байсан л даа. Энэ үүднээсээ хэлбэрийн хувьд институт байсан бол одоо агуулгын хувьд, бодлогын хувьд институци болж өөрчлөгдөж байна гэж үзэж болох уу?  

- Бид 30 дахь их хурлаа амжилттай хийлээ . МАН улс төрийн мэргэшсэн институци болох алхмаа бүрэн дүүрэн тодорхойлсон их хурал болсон гэж үзэж байгаа. Сүүлийн 30 жилийн хамгийн том ололт амжилт бол ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийсэн, зах зээлийн эдийн засгийн нийгэмд шилжсэн явдал шүү дээ. Харин алдааг нь дүгнэх юм бол олон зүйлийг ярьж болно. Тэр дундаа улс төрийн намууд нь хөгжин төлөвшиж, нийгмээ хөтөлж явах үүргээ гүйцэтгэж чадаагүй нь хамгийн том алдаа юм. Намууд улс орны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох институци байх ёстой атал цаг зуурын шинжтэй, популист хөтөлбөртэй болсон. Үзэл бодол, үнэт зүйлийг нь дэмжиж намд элсэх гэхээс илүү ашиг хонжоо олох, албан тушаалд хүрэх шат гэж ойлгох явдал түгээмэл болсон. Цаашид бид энэ алдааг засаж залруулахгүйгээр яваад байх юм бол нийгэмд өөрчлөлт шинэчлэл ирэхгүй гэдэг нь харагдаж байна.

Тийм учраас МАН үнэт зүйл, үзэл баримтлал дээрээ суурилсан, нийтийн эрх ашгийн төлөө шинжлэх ухааны үндэслэл судалгаатай, бодлогоор өрсөлддөг институц байя. Цаг зуурын зорилгоос, ялалт ялагдлаас хамаардаггүй, аливаа хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарал багатай институци байя гэдэг зорилгыг тавьж их хурлаа хийсэн. Намын их хурлын үйл явц, их хурлаас гарсан бодлогын баримт бичгүүд гээд бүх зүйл нь энэ намын гишүүдийн боддог, хүсдэг, цаашилбал Монголын ард түмний хүсдэг тэр үнэт зүйлс дээр төвлөрч чадаж байгаа учраас намын их хурал бүхэлдээ ажил хэрэгч уур амьсгалд амжилттай болж өнгөрсөн. Үнэхээр бүгдээрээ хүсэл зорилго нэгтэй байгаа учраас намынхаа дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн даргын гаргаж дэвшүүлж байгаа бодлого зорилтуудыг дэмжих нэгдмэл ухамсар үйлчилсэн болов уу. Тийм болохоор хурлын уур амьсгал тогтуун, янз бүрийн сөргөлдөөн зөрчил гараагүй байх. Өмнө нь намын их хурал дээр олон зүйл болдог, намын удирдах байр суурины төлөө хоёр гурван бүлэг болоод тэмцэлддэг гэх мэт янз бүрийн явдал болдог байсан нь үнэн. Бид ч тэр дунд нь явж л байсан. Залуу хүний хувьд энэ бүгдийг дотроос нь харж мэдэрч явахдаа улс төрийн нам энэ дотоод алдаа завхралаас салах ёстой, үүний төлөө ажиллах ёстой гэдэг хатуу ойлголтыг ч олж авсан. Улс төрийн эрх мэдэл, албан тушаалд очих гэсэн явцуу зорилгыг хойш тавьж,  үйл хэрэг, үнэт зүйлээ урдаа тавьж байж бид өөрчлөлт шинэчлэлийг хийх юм байна гэдэг зарчимдаа нэгдэж чадсанаар энэ 30 дахь их хурал амжилттай болсон гэж харж болно.

- Урдаа гаргаж ирсэн тэр зарчмаа эрэмбэлбэл юу нэгдүгээрт тавигдаж байх юм?

- Маш товчхон эрэмбэлье. Нэгдүгээрт, улс төрийн институци дотроо ёс зүйн хариуцлага хүлээлгэх зарчим. Нам хэмээх улс төрийн институцийг төлөөлж төрд бүх түвшинд ажиллаж байгаа нөхдүүдэд тавих бидний шаардлага, ёс зүйн хэм хэмжээ маань яг юу байх юм гэдгээ тодорхойлсон. Энэ нь шат шатны улс төрийн албан тушаалтнуудын эрх мэдлээ урвуулан ашиглах явдлыг хязгаарлаж, ёс зүйн хариуцлага тооцдог болно гэсэн үг юм. Нөгөө талаас бид засгийн эрхийг барих эрхийг ард түмнээсээ авсан юм бол иргэдийнхээ хүсээд байгаа өөрчлөлт шинэчлэлтүүдийг авчирч чадахуйц институци байж чадах юм уу, үгүй юм уу гэдгээ гаргаж тавих ёстой. Энэ л зүйлийг бид нэгдүгээрт тавьж байгаа юм. Ер нь цаашдаа улс төрийн намууд олон нийтийнхээ итгэлийг даадаг байх, улс төрийн намуудаар дамжуулаад олон нийт маань өөрсдийнхөө хүсэл зорилгыг биелүүлдэг байх ёстой юу, үгүй юу гэдэг дээр харанга дэлдэж эхэлсэн гэж харах ёстой юм. Цаашлаад парламентын ардчилсан тогтолцоо гэдэг зүйл маань байх уу, байхгүй юу гэдгийг шийдэх шахалт руу орно гэдгийг маш ухаалгаар тунгаан бодох ёстой цаг үед бид ажиллаж байна. Нэг ёсондоо улс төрийн намууд нь энэ хэрэгцээ шаардлагыг нь хангаж чадахгүй бол унадаг. Намууд дотор явагддаг албан тушаал эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл нь ард түмнийхээ хүсэл зорилгын дээр гараад ирчихсэнээс болоод тухайн намууд нурдаг. Ужиграад удаан хугацааны турш явж ирсэн энэ байдал нь засаглалын хэлбэрийг солих, өөрчлөх зүг рүү түлхэх аюултай. Тийм нигуртай учраас л бид энэ алхмыг хийж байгаа юм. Хоёр дараалж ялсан намын хувьд үүнийг бүр ч илүү ойлгох ёстой. Мэдээж аливаа улс төрийн нам сонгуульд орж ялалт байгуулах зорилго тавьдаг. Энэ зорилгынхоо ард нийгмээ бодлогоороо манлайлдаг, ёс суртахууны хэм хэмжээг сахин хамгаалж чаддаг, дотооддоо хариуцлагаа тооцож чаддаг, төрийн болон улс төрийн том шинэчлэлүүдийг эхлүүлж чаддаг байх нь бидний хамгийн гол зорилт болох ёстой гэж л үзсэн. Энэ үзэл санаан дээрээ зангидагдаж намын их хурлаа хуралдуулсан даа.

- Өмнө нь намын их хурлаас гарч ирж байгаагүй мессежүүдийг гаргаж ирлээ. Тухайлбал, хүний эрхийн тухай анх удаа ярьж эхэллээ. Мөн авилга албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдийг намаасаа хасах өөрчлөлтийг анх удаа дүрмэндээ суулгалаа. Үнэндээ жаахан итгэл муутай хүлээж авч байна л даа. Учир нь өмнөх улс төрийн өвд маань хэргүүд шударга шийдэгддэггүй. Шалгагдах явц нэрийн дор хэрэгсэхгүй болгож замхруулдаг жишгүүд дүүрэн болохоор тэр. Гэхдээ маш олон жилийн балчиг намагтай ноцолдож байгааг бас ойлгож байгаа.

- 30 дахь их хурал гурван зүйл дээр өндөр ач холбогдол өгсөн. Нэгдүгээрт, Шинэ сэргэлтийн бодлого. Хоёрдугаарт, Хүний эрхийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах, авлига албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх. Хүнд суртал, хариуцлагагүй байдлыг таслан зогсоох зэрэгийг цогцоор нь бүлэг болгож тавьсан. Гуравдугаарт, Сонгодог парламентын тогтолцоогоо бэхжүүлэх. Энэ гурван зүйл дээр бид гол бодлогоо зангидсан. Шинэ сэргэлтийн бодлогын сонгодог утга санаа нь улс орны эдийн засаг, нийгмийн амьдралыг сайжруулах. Үүний тулд бид яг юу юуг хийж байж өнөөгийн нөхцөл байдалд өөрчлөлт авчрах вэ гэдгээ тодорхойлсон. Дэлхийн эдийн засаг хүндрэхэд бидэнд хэрхэн нөлөөлж байгааг энэ цаг үед хангалттай харж мэдэрч байна шүү дээ. Аж үйлдвэрийн салбараа, жижиг дунд үйлдвэрлэлээ богино хугацаанд сэргээхгүй бол бид ямар хүнд байдалд орох вэ гэдгээ харж авлаа. Ийм учраас Шинэ сэргэлтийн бодлогыг бид тодорхойлж гаргаж ирсэн. Илүү прагматик хэлбэрээс бодлогоо гаргаж ирж байна гэсэн үг. Хуучин бол онолын хэлбэртэйгээр улс орныхоо ирээдүйг зорилт болгож тавьдаг байсан бол одоо амьдралаас үүдсэн, бодит зовлон  бэрхшээлээс үүдсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогыг гаргаж ирж тавьж байгаагаараа онцлог юм.

Манай нам социал демократ үзэл баримтлалаа илүү тодотгоё гэдэг үзэл санаан дээрээ нэгдсэн. Тэгэхээр бид хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал, шударга ёс, эв нэгдлийн зарчмуудыг илүү тод томруун болгож гаргаж ирэх ёстой юм байна.  

Хүн баян ядуугаасаа үл хамаараад нийгмээс ижил боломжийг хүртдэг байх нь социал демократ үзэл юм. Үүний төлөө төр өөрт байгаа бүх нөөцөө шударга хийгээд боломжийн хэрээр зарцуулж, хүний амьдралд эерэг өөрчлөлт дэвшил бий болгох үүрэгтэй. Хүн бүрт боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээг тэгш хүртээмжтэй хүргэх, зохистой хөдөлмөрлөн, амьдрал ахуйгаа бусдаас хамааралгүй авч явах, дэвжин дээшлэх боломжийг олгох нь социал демократ үзэл юм.

Олж байгаа орлогоосоо хамаараад шаталсан татварын бодлогыг хэрэгжүүлдэг болох нь социал демократ үзэл. Төрийн зохистой оролцоог нийгмийн хөгжлийн бодлогодоо, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаандаа оруулдаг болох нь социал демократ үзэл юм гэдийг бид илүү тодотгож гаргаж ирж байгаа юм. Олон нийтийг бухимдуулаад байгаа албан тушаалтан, эрх мэдэлтний давуу байдал гэх ч юм уу, шударга ёсны хэрэгжилт дээр үгүйлэгдээд байгаа олон зүйлийг засаж залруулах бодлогоо бид гаргаж тавьж байгаа юм.

Мөн хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой асуудлыг бид удаа дараагийн судалгаагаа үндэслэн зайлшгүй засаж сайжруулах шаардлагатай байна. Түрүүн та ч хэлнэ лээ. Хүний эрхийг зөвхөн либерал үзэлтнүүдийн ярих ёстой сэдэв мэтээр, зөвхөн тэдний авч явдаг ойлголт мэтээр нийгэм хараад байдаг. Гэтэл хүний эрх бол хэн нэгэн, хэсэг бүлэг этгээдүүдийн ярьдаг, бамбай болгодог, барьж явдаг хэрэгсэл биш юмаа. Хүний эрх, эрх чөлөөний тухай асуудал нь асар өргөн утга агуулга юм. Хүний эрх гэдэг бол зөвхөн үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх төдийгөөр хязгаарлагддаггүй зүйл юм аа. Ардчилсан, эрх чөлөөт нийгэмд амьдарч буй иргэн бүр төрж, өсөхөөс эхлүүлээд өргөн утгаараа нийгэм, соёлын заяагдмал эрхүүдээ бүрэн эдэлдэг байх ёстой. Эдгээр эрхүүд аль нэг намын улс төрийн үзэл баримтлал болж өмчлөгддөггүй зүйл юм гэдгийг л бид гаргаж ирж тавьж байгаа юм.

Хүний нэр төр, эрхэм чанарыг дээдэлсэн сайн сайхан амьдрал бол социал демократ үзэл санааны тулгуур юм. Хүний эрх бодитой хэрэгжиж буй улс оронд нийгэм, эдийн засгийн тэгш бус байдал бага, хүн нэр төр, нандин чанараа өргөн хүний ёсоор амьдрах нөхцөл бий болдог. Хүний үндсэн эрхийг хууль зүйн талаас баталгаажуулж, бодитой биелүүлж байгаагаар үнэлж дүгнэх ёстой.

- Их хурлын өмнө намын дэргэд эрдэмтэд судлаачдын том баг ажиллаж байна гэж сонссон. Энэ баг түр баг уу, байнгын ажиллагаатай юм уу?

- Намын дэргэд болон хамтран ажиллах байдлаар бодлогын судалгааны хүрээлэнгүүд ажиллаж байна. Эдгээр хүрээлэнгүүд дэлхийн социал демократ намуудын үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөр, цар тахлын хямралыг даван туулах бодлого зэргийг судлан намын бодлогод зөвлөмж өгч байна. Энэ ажлын гол хүндийг нь Монгол улсын урдаа барьдаг эрдэмтэд, судлаачид л нугалж байна даа. Тухайлбал, хууль зүйн шинжлэх ухааны 40 гаруй эрдэмтэн, судлаачдаас бүрдсэн баг Монгол улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа 800 орчим хуулиудыг нэг бүрчлэн, заалт тус бүрээр нь авч судалж хүний эрх, эрх чөлөө хуулийн хүрээнд хэрхэн хангагдаж байгааг авч үзсэн томоохон судалгаа хийлээ. Энэ баг хоёр зорилготой ажилласан. Нэгд, Монгол улсад мөрдөгдөж байгаа хуулиудын хоорондын уялдаа холбоо, давхардлыг арилгах. Учиргүй олон л хууль байгаад байдаг. Хүрч үйлчилж чаддаг юм уу? Яг зохицуулалт хийж чаддаг уу? гэдэг дээр асуудал байдаг учраас нягталж шинжлэх зорилго тавьсан. Хоёрт, хүний эрхийг зөрчиж байгаа, хясан боогдуулж байгаа, хязгаарлаж байгаагаар тогтохгүй нийгмийнхээ хөгжлөөс хоцрогдчихсон зүйл заалтууд нь юу байна гэдгийг тодруулж гаргаж ирэх зорилго тавьж ажилласан юм.

Энэ судалгааны үр дүнд 1992 оны Ардчилсан үндсэн хуулийнхаа “Хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм” байгуулах зорилтоо хууль эрхзүйн орчинд хэр түвшинд хүрч чадсанаа харж, хүний эрхийг хангахын тулд цаашид ямар эрх зүйн шинэчлэлүүд хийх ёстойг гаргаж ирлээ.

- Төрийн бодлого УИХ, Засгийн газар дээр гарч явдаг. Гэтэл бүх бодлогыг энд нам дээр гаргачихаад УИХ, Засгийн газар хоёр руугаа явуулж тэд хэрэгжүүлдэг загвар гэсэн үг үү?

-Улс төрийн намууд нийгэмд тулгамдаж буй асуудлууд, иргэдийн хэрэгцээ сонирхлыг илрүүлэн гаргаж, түүнд суурилсан хөгжлийн бодлого боловсруулж сонгуульд өрсөлддөг. Улмаар сонгуульд ялбал төрийн бодлогоор тэрхүү амлалт хөтөлбөрөө биелүүлэх ёстой юм. Нэг ёсондоо эргээд ард иргэддээ тайлангаа тавих субьект нь улс төрийн нам. Гэтэл сонгуульд ялчихаад бодлогоо хэрэгжүүлэх шатандаа улс төрийн намууд ихээхэн алдаа дутагдал гаргаж ирсэн нь тодорхой харагддаг. Өөрөөр хэлбэл сонгогчдынхоо өмнө хүлээх үүрэг хариуцлагаа умартдаг.

- Одоо ч Засгийн газрын хуралдаанаас илүү намын удирдах зөвлөлийн хурал дээр илүү анхаарал төвлөрч байгаа харагдах болж. Аливаа албан тушаалын томилгоо удирдах зөвлөл дээр гарч байгаа. Нам нь төрийн дээр сандайлдаг байдал нь өөрөө зохисгүй зүйл.

- Ингэж мушгих утгагүй л дээ. Наад ойлголтыг тань би хувьдаа буруу дүгнэлт гэж үздэг. Ардчилсан нийгэмд улс төрийн бодлого боловсруулдаг гол институт бол улс төрийн нам. Улс төрийн бодлого гэдэг чинь юу юм гэхээр сонгуульд орохдоо дэвшүүлсэн намын мөрийн хөтөлбөр юм. Бодлогыг хэрэгжүүлэгч нь хэн болох вэ гэхээр парламент. Парламентын шийдвэрийг хэрэгжүүлэгч нь Засгийн газар. Эргээд энэ бүгдийн ажлын тайланг сонгогчид дээрээ нам барьж очдог. Бид ингэж хэрэгжүүллээ, парламент маань ингэж ажиллалаа. Засаг маань ингэж хэрэгжүүллээ. Та дүнгээ тавиад үнэлж байвал дэмжээчээ гэнэ. Ийм л процесс явагддаг. Нөгөө талаас энэ бодлогыг хэрэгжүүлэхэд ажилласан улс төрийн албан тушаалтнууд ямар үүрэг хариуцлагатай, ямар ёс суртахууны хэмжээг барьж ажиллах ёстой вэ гэдгийг ярих шаардлага нь нам дээр ирдэг. Аль ч шатны сонгуульд оролцсон намын мөрийн хөтөлбөр бол намаас ард түмэнтэйгээ байгуулсан гэрээ юм. Энэхүү гэрээг хэрэгжүүлэгч нь Засгийн газар. Хяналтын механизм нь улс төрийн нам.

- Засгийн газар тань хэр мэргэжлийн байж чадаж байгаа вэ?

- Засгийн газар бүр өөр өөрийн онцлог, давуу талыг агуулж ард иргэдийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж ирсэн байдаг. Тухайн цаг үеийнхээ  хэрэгцээ шаардлагыг хангах чиглэлд мэдээж хэрэг онцгой анхаарч ажилладаг нь тодорхой. Намын даргын толгойлж буй Засгийн газар мөн л өөрийнхөө үүргийг биелүүлж ажиллаж байна. Гагцхүү Засгийн газрыг ажиллах боломжоор бүрэн хангаж улс төрийн дарамт шахалтгүй ажиллах, мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэхэд нь намын зүгээс дэмжлэг болдог байх нь чухал. Энэ л үүднээс намын дүрмэндээ парламентын сонгуульд ялалт байгуулсан тохиолдолд намын дарга нь Ерөнхий сайдад нэр дэвших заалтыг хийж өгсөн байдаг. Миний ажигласнаар өнгөрсөн цаг хугацаанд гарч байсан алдаа нь нам ялахад бүгдээрээ саарал ордон руу нүүж ороод тэндээ хоёр гурван тал болоод, хоорондоо тэмцэлдээд явчихдаг байсанд оршиж байгаа юм. Нэг ёсондоо сонгуулийн ялалт маань ард иргэдийн өмнө хүлээх хариуцлага гэхээсээ илүүтэй албан тушаал, эрх мэдлийн төлөөх тэмцлүүдэд өртөж байжээ гэсэн үг. Гэхдээ бүх цаг үе ч бас тийм биш. Тэгэхээр бид бүхэн энэ цаг үед дээрх алдаа дутагдлаас ангид байх, мөн зөв голдиролд оруулахын төлөө ажиллаж байна. Энэ нь нам төрийн дээр гараад суух гэж байгаа асуудал ерөөсөө биш. Нам нь засагтайгаа, УИХ-тайгаа хамтраад тавьсан зорилтоо хангахын төлөө ажиллах явдал юм. Үүний тулд нам олон нийтийн өмнө хариуцлага, ёс суртахууны асар том үүрэг хүлээх ёстой болж байгаа юм л даа.

- Ер нь бол Их хурал, Засгийн газрын чадавхидаа та сэтгэл хангалуун байдаг юм байна, тийм үү?

- Яаж бүх зүйл, бүх талаасаа 100 хувь гэж байх вэ дээ. Сэтгэл дундуур ч байх, сэтгэл хангалуун ч байх зүйлүүд аль аль нь байна. Бүх хүчин чадал, нөөц боломжийг нь гаргаж ажиллуулахын төлөөх алхмуудыг л бид хийгээд байгаа юм.

Үеийнхнийхээ хүсэл тэмүүллийг бодитой ажил хэрэг болгож чадах нь уу,
үгүй юу гэдэг зовлон дээрээ нэгдээд л зориглоцгоож байгаа юм

- Энэ ил тод гаргаж ирж байгаа зарчмын зүйлсээс гадна таны дотор яваа далд ойлголтууд хэрхэн өөрчлөгдсөнийг сонирхмоор байна. Өмнө нь та “Манай нам бол ахмад, дунд, залуу үе гэсэн гурвалсан том хэлхээн дээр явдаг” гэж их ярьдаг байсан. Одоо огт тийм үг унагахаа больж. Энэ удаагийн Засгийн газар маш залуу. Гэхдээ буруу гэж хэлээгүй байна шүү.

- Би таны юу хөндөх гэж байгааг тань ойлгож л байна. (инээв)

- Наяад оны залуу лидерүүд төрийн дээд түвшинд гарч ирж үүрэг гүйцэтгэж байна. Намыг удирдаж байна. Түүнээс доош ерээд оны төлөөллүүд ч орж ирж ажиллаж байгаа. Тэр үеийнхнийг төлөөлж, тэр үеийнхний найдварыг тээж яваа нэг лидер нь та. Энэ талын сэтгэл зүйн далд ачаа танд байдаг уу.

- Анх удаа итгэл найдвар хүлээн наяад оныхон энэ төвшинд гарч ирж ажиллаж байгаа нь үнэн юм. Бид үүнийг карьер гэхээсээ илүү үүрэг хариуцлага гэж хүлээж авсан. Тэрийгээ үүрч яваа.    

- Өмнөх зузаан давхаргад,  урт удаанаар нам төрийн дээд албан тушаалд  сууцгаасан хүмүүст дургүйцсэн, өөрсдийн үедээ итгэл наадвараа тавин харж байгаа бүхэл бүтэн шинэ үе харж байна шүү дээ. Нэг талаас том дарамт мөн үү л гэх гээд ?

- Мөн.

- Энэ бас бүхэлдээ нас зүс ярьсан, хэлбэрийн шинжтэй үечлэлийн тухай яриа биш л дээ.  Гэхдээ залуу үеийнхний тодорхой хэсэг нь 50, 60 - аад оныхны Монгол орныг намагт шигдүүлсэн энэ хэцүү байдлыг бид л зоригтой орж өөрчлөхгүй бол аливаа үе өөрсдөө өөрсдийн тарьсан хогийг цэвэрлэнэ гэж байдаггүй юм байна гэдэг хатуу үзэлтэй байгаа. Ингэхэд өнөөдөр бүх талаар “шүүлгэж” буй дээд үеийн ах нарынхаа амбицийг яаж арагш нь суулгасан бэ. Бас л амаргүй ажил санагдана.

- Их хурлаа хийгээд, дотоодын хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэх шаардлагатай юм байна гэдэг зарчмыг гаргаж ирж байгаа байдал нь өөрөө бас л энэ үе дотроос гарч ирж байгаа асуудал шүү дээ. Яг үнэндээ бол “Нэг дугуй нь болж эргэчихээд л дотроос нь өөрчилнө, шинэчилнэ, хариуцлага тооцно гээд энэ нөхөр чинь орилоод байна. Энэ худлаа даа”  гэсэн хандлагатай хэсэг байгаа л байх. Үнэхээр шинэ үе гарч ирж байна. За, одоо л өмнөх алдаа дутагдлыг засаж залруулж, энэ нийгэмд бас нэг гэрэл гэгээ асаах гэж байна гэж харж байгаа нэг хэсэг ч л байж байна. Ахиад цаад руу нь өнгийх юм бол шинэ үеийн төлөөлөл болж гарч ирсэн энэ хэдэн нөхөр өмнөх үеийнхнийгээ шууд арчиж хаях гэж байна даа гэж харж байгаа хэсэг ч байна. Маш олон янзын харц ширтэж байна л даа.
Гэхдээ нэг л зүйлийг би тодруулж хэлмээр байгаа юм. Ахмад, дунд, залуу үеийн алтан хэлхээ гэж бид ярьдаг. Алдсан алдаанаас гадна оносон оноо, хуримтлуулсан туршлага гэж баялаг өв мэдээж бий шүү дээ. Тэр өвийг бид аваад л явна. Алдаа дутагдлыг засаж залруулахыг нь өөрсдийн үүрэг болгож авч байна.  Бидний алдаа дутагдал ч дараагийн үед бас л тод харагдаж байгаа. Энэ дээр тэгчихгүй яав даа, тийм алхам хийхгүй яасан юм бол, ингэж яваад байгаа нь буруу шүү дээ гэж харагдаж байгаа зүйлс мэдээж байгаа. Тэр тусмаа энэ хэсгийг нь орхиё, дараагийн үе хийнэ биз гэж ухрах л юм бол бидний үеийн маш том алдаа болно гэж харж байгаа. Нөгөө талаасаа өмнөх үеийнхэн маань биднийг энэ улс төрд бие хүн болж төлөвших явцад бүгд өөр өөрийн гэсэн хувь нэмрийг оруулсан. Янз бүрийн арга барилаар, янз бүрийн шийдвэр, янз бүрийн нөлөөллөөр. Харин энэ зүйлээ хэт бурханчилж, ёсчлон дагах хэлбэрээр явах гэж үзэх юм бол энэ нь алдаа болох юм байна. Тэгэхээр нэг ёсондоо нийгмийн хөгжил дэвшил, олон нийтийн санаа бодол, залуу үеийн хүмүүжил төлөвшил, хүсэл мөрөөдөл гээд маш олон зүйлээс хамаараад зарчмын гарцаа олж гарч байна гэсэн үг. Нийгмийнхээ хүсч буй тэр өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийх нөхцлийг бүрдүүлж өгөхийн төлөө өнөөгийн энэ алхмуудыг хийж байна гэсэн үг. Энэ талаас нь та бүхнийг ойлгоосой гэж хүсч байна. Алдаатай, дутагдалтай байна гэж үзэж байсан атлаа эрхээ хэрэгжүүлэх цаг үе дээрээ ирэхээр яг давтаад л, хуулбарлаад яваад байдагт манай намуудын алдаа байдаг.  Улс төрийн институц бол тэр алдаа руу л хурц тод хараагаа ажиллуулж байдаг байх ёстой л доо.

- Дохио дуугараад байхад мэдрэг биш байдаг нь улс төрийн хүчнүүдийн гол том алдаа гэж та дүгнэж байна. Тэгэхээр хайр найргүй явцгаахгүй бол болохоо байжээ. Түрүүн та “хамт дугуй болж эргэж явсан...” гэх үгийг хэлнэ лээ. Иймэрхүү зүйлс бол хувь хүнд бодогдож болох зүйл.  Улс төрийн хүчний хувьд бол...?

- Яг тийм. Үүнийг л яриад байна. Энгийн утгаар ярихад манай үеийнхэн ч улс төрийн түвшинд нэг өдөр л гараад ирчихээгүй. Бас л олон жилийн туршид шат шатанд ажиллаж, улс төрийн ажил, албан тушаалыг хашиж, алдаж оноход нь алдаж оноод хамт явж ирсэн үе. Энэ утгаараа бид илүү хариуцлага хүлээх ч юм шиг санагддаг л юм. Дараа үедээ илүү шударга ёсыг, тэгш боломжийг, хариуцлагын тогтолцоог бий болгож өгөх ёстой. Үүний төлөө өнөөдөр зүтгэхээс өөр аргагүй.

- Манай нийтийн соёлд гүн шингээстэй байдаг нэг юм юу вэ гэхээр “Залуу нас”-ыг үнэлэхдээ хойрго. Итгэх дургүй жишиг. “Энэ юу чаддаг юм. Өө, энэ пацаан бүтэхгүй. Эд болоогүй байна” гэсэн хандлага л тосдог. Та тийм басалт ер нь туулсан уу. Танай намын ах нарын үе тэрсхэн хүчтэй лидерүүдтэй. Тэмцэл зөрчилдөөн дүүрэн түүх үлдээсэн. Үе дотроо учраа олохгүй байсаар л төгсөж байна шүү дээ. Та одоо энэ завины залуур дээр нь зогсож байна. Танай үе ч гэсэн зангидсан гар шиг байж чадаж байгаа юм уу. Хэдийгээр зангидсан гар шиг байна гэдэг өөрөө боломжгүй зүйл ч гэсэн...

- Тийм. Үе дотроо хүлээн зөвшөөрөгдөх ч гэдэг юм уу. Эсвэл өмнөх үеийнхэндээ хүлээн зөвшөөрөгдөх гэдэг ойлголт намын тухайн үеийн улс төрийн бодлогоос асар их шалтгаалдаг. Өөрийн хувийн гэх хүчин зүйлс мэдээж байна л даа. Дээрээс нь таны хэлж байгаа нийгмийн хөрсөнд хэдэн үеэр бугшсан тэр хандлага нөлөөлнө. Улс төрд амар хялбар зам гэж байдаггүй гэж би боддог. “Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гээд нэг залуу гараад ирчихсэн. Энэ юугаа чаддаг юм. Энэ нөхрийн сонгууль удирдана гэж юу байдаг юм” гэх мэт олон үл итгэлт, үгүйсгэлтийг сонсдог байлаа шүү дээ. Уулзаад хүнд бодлого ярьдаг.  Хүлээн зөвшөөрөлт гэж байхгүй. “Энэ юу л бодов гэж. Энэний бодлогоор явна ч гэж юу байдаг юм” гэдэг тэр нэг заяагдмал юм шиг хандлага монгол хүний зан чанараас мөд сугарч гарахгүй зүйл юм шиг бодогддог юм.  Үе дотроо ч тэр, дээд үедээ ч тэр тодорхой түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдөх үйл явц өөрөө гартаа барьж байгаа бодлогоо үр дүн болгож, нийтийн том эрх ашигт нийцүүлж чадсан тэр амжилтаар л хэмжигддэг. Өнөөдөр бид ч “За, үүнийг маань хүлээн зөвшөөрчихлөө. Одоо гоё шүү” гээд мөр мөрөө алгадаад давхиад байгаа зүйл байхгүй. Үеийнхнийхээ хүсэл тэмүүллийг бодитой ажил хэрэг болгож чадах нь уу, үгүй юу гэдэг зовлон дээрээ нэгдээд л зориглоцгоож байгаа юм. Чадвал дэмжлэг авна. Чадахгүй бол зайгаа тавьж өгнө гэсэн ийм л сонголтон дунд бид ажиллаж байна. Угаасаа энэ нь ардчилсан нийгмийн хамгийн гол зүйл болох шударга зарчим биз дээ. Олон нийтийнхээ хяналтан дунд явдаг. Тэр хэрээрээ дүгнэгддэг. Сайн дүн тавиулбал сайн. Муу дүн авбал муу. Миний ажилладаг арга барил бол “Амарбаясгалан ингэж бодож байна” гэж асуудалд хандахаасаа илүү олон түмний хүсэл тэмүүлэл, оролцоонд тулгуурлаж шийдвэр гаргах явдал.

- Танай нам дотор явагдсан хамгийн том задрал нэрээ сольсоны дараах үйл явдал. МАХН гэдэг хуучин нэрийг аваад тодорхой хэсэг тань олон жил салангид явлаа. Эргэж нэгтгэх ажиллагааг үндсэндээ та удирдсан. Энэ нэгдэл харин агуулгын нэгдэл болж чадсан уу ?

- Үндсэндээ үйл ажиллагаагаа нэгтгээд бас удаагүй байна. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхэд улс төрийн эрх ашгаар буюу албан тушаалаар тохиролцоо хийж, шууд утгаараа ямар нэгэн явцуу эрх ашиг дээр нэгдсэн бол энэ процесс өөрөө утгагүй зүйл болно. Яагаад энэ үйл ажиллагаа хоёр гурван ч удаагийн оролдлогоор амжилтгүй болсон атлаа энэ удаа нэгдэж чадав. Бид тодорхой үнэт зүйл, үзэл санаа гэдэг зүйлээ урдаа тавьж эхэлсэнд л байгаа юм. Яриа хэлцэл эхлэхдээ л үнэт зүйл, үзэл санаагаа илүүтэй ярьж, тэрэн дээрээ төвлөрч явсан. Албан тушаалаа хуваагаад гэрээ хэлцэл хийгээд тохиролцчихсон байх гэж хардаж л байсан байх. Улс төрийн намууд үзэл санаан дээр л нэгддэг. Намын 100 жилийн ой болж байна. Энэ хамтын үнэт зүйлээ нэг болгож, хоёр талаасаа үүргээ биелүүлж байна л гэсэн үг. Нэгдэх процессын мөн чанар энэ. Хэврэг нэгдэл  болоогүй гэж би дүгнэж байгаа. Бид бүр ч илүү уусч байна. Угаасаа нэг л голын ус шүү дээ.

- Хоёр гурван том лидерийг захиалгын дагуу жагсаалаас гаргаж байж оруулж ирж байгаа юм биш үү?

- Таны юу хэлэх гээд байгааг би мэдэж байна л даа. Тэгэхээр зарчим ийм юм. Ерөөсөө бидний нэгдүгээрт эрэмбэлэх эрх ашиг юу юм бэ гэдгээ л тодорхойлох  ёстой. Тэр нь өөрөө үзэл санаа, үнэт зүйл гэдэг юм болчихож байгаа юм. Ингэхээр ямар нэгэн хүнээс хамаарсан үйлдлүүд, шийдвэрүүд дараагийн асуудал болж хувирч байгаа юм. Бид үнэт зүйл, үзэл санаан дээрээ нэгдэж чадсан.

- Таны хариултын мөн чанарын хажууд жижиг зүйл боловч МАХН-ын дарга асан Н.Энхбаярын хүүг УИХ-д оруулж ирнэ гэдэг тохироо хийгдсэн шүү дээ. Энэ нь өөрөө мерит зарчим гэдэг зүйлд итгээд явж байгаа залуучуудад таагүй сэтгэгдэл авчирсан. Тэдний урам зориг хугарсан. Ахиад л “ Том дарга нарын хүүхдүүд яагаад бидний толгой дээгүүр ингэж тоглолт хийж байдаг юм бэ” гэдэг хурц шүүмжлэл дагуулдаг сэдвийг сэдрээх шиг болсон.

- Хүмүүс хардах эрхтэй. Тэр эрхээ тойрч шүүмжлэл өрнүүлсэн. Тэрийг хориглох  боломж байхгүй шүү дээ.

- “Хун тайжууд” гэх шүүмжлэлийн нөгөө тал руу мөн өнгийж үзье л дээ. Бас л насны хувьд 30 гарчихсан, 40 гарчихсан, чанартай боловсрол эзэмшчихсэн боловсон хүчнүүд яагаад эцэг эхийнхээ нэр алдраас болж адлуулах, эрхээ хязгаарлуулах ёстой юм бэ гэдэг асуулт гарч ирдэг. Хүний эрхийн талаасаа, Үндсэн хуульд тусгагдсан үнэт зүйл талаасаа. Гэхдээ л манай нийгэм дургүй хэвээрээ л байдаг.

- Тийм. Би ч бас тэгж боддог. Аав нь дарга байснаар гэдэг юм уу, эсвэл илүү эдийн засгийн чадавхитай гэдэг байдлаар ялгаварлаж ханддаг энэ зүйлийг бид хаях цаг болсон. Энэ нийгэмд шударга ёсыг тогтоохын төлөө явцгааж л байгаа юм бол харилцаа хандлагаа сольцгооё. Хувь хүний капиталыг илүү шударгаар үнэлдэг байх нь өөрөө зарчим.

- Гэхдээ энэ удаа тохироо хийсэн гэдгийг ядахдаа та хүлээн зөвшөөрнө биз дээ. Энэ бас шударга ёс.

- Тийм тохироо огт хийгдээгүй. Ямар нэгэн байдлаар гэрээ хэлцэл дээр ч тийм юм дурдагдаагүй. Тэр нөхөн сонгууль дээр юу болсон бэ гэхээр бид чинь өөрөө улс төрийн байгууллага. 2020 оны сонгууль дээр та анзаарсан бол бид бүх тойргууд дээр нарийн судалгаанууд хийсэн. Тэр судалгаагаа л барьж ажилласан. Сонгогчдын илүү дэмжих боломжтой, рейтингээрээ өндөр байгаа хүнийг сонгож дэвшүүлсэн. Намуудын удирдлагуудын хийдэг бас нэг алдаа бол өөрсдөдөө илүү үйлчлэх боломжтой, өөрсдийг нь дагадаг хүмүүсээ тойргийн иргэдийн хүсэл сонирхолд нийцүүлэхгүйгээр нэр дэвшүүлээд хүчээр сонголт тулгадаг явдалд байсан.

- Э.Батшугар мэдээж парламентад байгаа олон хүнтэй харьцуулахааргүй боловсролтой. Бас гишүүний хувьд өөрийгөө таниулж эхлэх үеэ эхнээсээ дажгүй үнэлгээтэй туулж байна гэх дүгнэлтийг авч байгаа. Гэхдээ та худлаа ярьж байна.

- Би худлаа яриагүй. Энэ дээр ерөөсөө худлаа ярих шаардлага байхгүй.

- Азаар тэр сайн байгаа л даа.

- Азаар юу байсан гээч. Тухайн тойрогт мань хүн 2020 оны сонгуульд нэр дэвшээд гурван гишүүн сонгогдоход дөрвөөр таслуулсан. Урдуураа улаан шугам татуулчихсан хүн байхгүй юу. УИХ-ын сонгуулиар тэр тойрог дээрээс 20 мянган сонгогчийн саналыг авчихсан хүн. Энэ нь ялах магадлалын нэг номерт тавигддаг үзүүлэлт. Социологийн судалгаа хийгээд үзэхэд бидэнд таван хүн байсан. Тэр таван  хүнээ тавиад үзэхэд яалт ч үгүй Э.Батшугар тэргүүлж байсан. Ямар ч хэлбэрээр судалгаа хийж үзэхэд. Харин МАХН-аас орж ирсэн, бас  Н.Энхбаярын хүүхэд гэдэг утгаар нэр дэвшүүлэхгүй байх үндэслэл байхгүй. Үүнийг ингээд тайлбарлахаар ойлгохыг хүсэх хүн бол ойлгоно. Ойлгохыг хүсэхгүй, зөвхөн улс төрийн өнцгөөс харж байгаа хэсэг бол огт ойлгохгүй.

- Хардаж байгаа хэсгийг төлөөлж асууж байна л даа. Д.Амарбаясгалан гэдэг залуу  лидерийн дотор нэлээн хатуу яхир өөр нэг Амарбаясгалан бас байдаг бололтой. М.Энхболд, С.Баяр гээд хүчтэй томчуудыг энэ удаа тойргийн гадна гаргаж чадлаа. Дээр нь өөрийнхөө үе доторх зохицуулалтыг бас гарамгай хийчих шиг боллоо. Н.Номтойбаяр, О. Содбилэг гэх мэт тодорхой хүмүүсийг тоглоомын гадна зогсоолоо гэвэл та юу гэх бол ?

- Тоглоомоос гаргах ч юу байх вэ. Ер нь хэн нэгнийг улс төрөөс ч гэдэг юм уу, эсвэл гол цөмөөс гаргах гэж хичээж ажиллаж байсангүй. Тухайн хүн улс төрд байх уу, эс байх уу гэдэг чинь олон талын нөлөөллийн үндсэн дээр л бий болдог зүйл шүү дээ. Энийг гаргах ёстой, тэрийг унагах ёстой, тэрийг тийш нь түлхчих ёстой гэдэг хандлагаар хандаж ажиллаж үзээгүй. Мэдээж та илүү олон янзын хариулт хүсч л олон талаас нь асуултууд тавьж байна гэдгийг би ойлгож байна.

- НАМЗХ дээр анх танай ах нарын “зодоон” болж байхад сурвалжилж л явлаа. Жишээ нь, талийгаач Умбаагийн ( У.Уламбаяр ) надад өгч байсан нэг ярилцлага санагдаж байна. “Яагаад ялагдчихав гэтэл яах юу байх вэ дээ, нас заасан дүрэм оруулаад ирсэн. Тэгээд 35 арай хүрээгүй Хүрэлсүх л авлаа” гэж хариулж байж билээ. НАМЗХ-г авахын төлөө тэр үед л том өрсөлдөөн болж байсан. Танай үе дотор ч энэ давтагдсан. Эндээс л та хэдийн дунд хагарал явагдчих шиг болсон.

- Бидний дунд зөрчил байсан уу гэвэл байсан. Гэхдээ хагарал гэж дүгнэх хэмжээний зүйл болоогүй. Тухайн үед үл ойлголцож байсан зүйлээ тэнд нь бид орхисон. Тэгж ч явах ёстой. Өмнөх үеийнхний түүхээс хаях ёстойгоо хаяад явах ёстой гэдэг зарчим дээрээ бид цул байдаг.

- Гэхдээ ингэж хэлж байгаа ч зөрчилдсөн гол нөхдүүдээ шахчихсан харагддаг.

- НАМЗХ дээр 2015 онд яг тэр насны хязгаартай холбоотой асуудлаар маш том маргаан үүссэн л дээ. Одоогийн намын дарга Л.Оюун-Эрдэнийг НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч байхад манай хэсэг бүлэг нөхдүүд НАМЗХ дээр илүү улс төрийн зорилготой орж ирсэн. Үүнтэй холбоотой л зөрчил явсан шүү дээ. Тэр асуудал дээр одоогийн намын дарга бид нарын байр суурь ямар байсан бэ гэхээр “НАМЗХ 35 гэдэг насны хязгаар дотроо байх ёстой. Ямар нэгэн байдлаар тодорхой бүлэг улстөрчдөд зориулж 40 нас ч гэдэг юм уу байдлаар сунгаж өөрчлөх нь буруу” гэсэн байр суурьтай байсан. Тухайн үед бол бид ялагдал хүлээсэн. Цөөнх болж байсан. 40 орчим хувийнхаа дэмжлэгийг аваад байр сууриа тавьж өгсөн. Тэндээс залуучуудын байгууллага өөрөө дотоод дүрмийн зохицуулалтаар насны хязгаарыг дээшлүүлж, доошлуулах гэх мэт асуудлыг хөндөж, үе хоорондын тэмцэл өрнүүлдэг байдлыг таслан зогсоох ёстой юм байна гэдгийг олж харсан. Тэгээд 2017 онд болсон намын их хурлаар намын дүрэмд өөрчлөлт оруулсан. Бас өөр нэг өөрчлөлтийг хийсэн. Тэр юу вэ гэхээр “Намын дэргэдэх залуучуудын байгууллага насны хязгаар 35, оюутны байгууллага насны хязгаар 25 хүртэлх” гэдэг хязгаарлалтыг намын дүрэмд оруулж өгсөн. Ингэж байж намын дэргэдэх байгууллагууд маань дотроо насны асуудлаас болж зөрчилдөөн үүсдэг, үе хооронд тэмцэл өрнүүлэх гээд байдаг асуудлыг цэгцэлсэн. Залуучуудын байгууллага нь залуучуудынхаа ажлыг, оюутны байгууллага нь оюутныхаа ажлыг, нам нь намынхаа ажлыг хийх боломжийг тодорхой болгосон. Мэдээж нам өөрөө олон ургальч үзлээр асуудалд ханддаг олон хэсэгтэй байх ёстой. Фракциуд гэсэн утгаар биш л дээ. Нам дотроо олонхийн зарчмаар асуудлуудаа шийдвэрлээд л урагшаа явдаг. Олонхийн шийдвэрээр асуудлаа шийдвэрлээд урагшлаад явахад тухайн асуудал дээр санал нийлээгүй ч гэдэг юм уу, хажуу талаас нь ажиглаад сууж байгаа тэр хэсгүүдээ шахаж гаргах гэдэг ойлголт байх ёсгүй. Энэ чинь өөрөө нам үзэл санааны өрсөлдөөн дунд оршиж байгаагийн л нэг хэлбэр байхгүй юу. Мэдээж тухайн цаг үеүдэд санал нэгдээгүй хэсгийнхэнд ч хүрдээ эргүүлээд, бодлогоо хэрэгжүүлээд явах цаг хугацаа нөхцөл байдал тохиож л таараа. Улс төр өөрөө нэг хэсэгт бүр өгчихдөг зүйл бас биш шүү дээ. Магадгүй амжилт олж байгаа хэсэг нь тэр бодлогоороо тодорхой хугацаанд явна. Мухардалд орлоо, дараагийн хэсэг гарч ирнэ. Зүйрлэвэл хоёр гурван нам өрсөлдөөд нэг нь ялж, нөгөөдөх нь ялагдаад явдагтай агаар нэг ойлголт. Нам доторх үйл явц ч энэ хэлбэрээр л явдаг. Тэгэхээр нэг, нэг хэсэг асуудлууд дээр санал зөрөлдсөн, зөрчилдсөн байлаа ч, энэ байдлаас болоод нэг хэсэг улс төрийн идэвхгүй байдалд шилжсэн байлаа ч тэднийгээ гаргаж хаяад явдаг юм гэж байхгүй.

Улс төр өөрөө нэг хэсэгт бүр өгчихдөг зүйл бас биш шүү дээ

- Намыг барьцаанд хийдэг нэг зүйл бол гишүүдээсээ сонгуульд зориулж хуримтлуулдаг хандивын асуудал. Харьцангуй сүүлийн сонгуулиудаар мөнгөний асуудал багассан ч юм шиг харагдсан. Нам хандивлагчиддаа албан тушаалаар юм уу, тендерээр өр төлөөсөө төлдөг жишиг тогтсон нь улс төрийн орчныг бохирдуулсан гол зүйлсийн нэг. Үүнээс та зугтаж чадаж байна уу ?

- Олон жил улс төрийн нам мөнгөний уурхай юм шиг харагдаж, хандив өгсөн нь л ажил албан тушаалд очдог, нэр дэвшдэг гэдэг ойлголт явсан. Үүнээс болоод  өнөөдрийг хүртэл хардалт нь байж байдаг.

- Ийм зүйл байсан учраас шүү дээ.

- Тийм. 2020 оны сонгуулийг би бүр тодорхой ярья л даа. 2020 оны сонгуулийг яаж бид мөнгөнөөс ангид сонгууль болгож чадав аа. Тухайн тойрог дээр нэр дэвшээд явсан нөхдүүдийн хувиасаа гаргасан санхүү, мөнгөтэй холбоотой асуудлыг би яриагүй шүү. Тэгэхээр улс төрийн намд сонгуулийн үеэр гаргадаг хэдхэн төрлийн зардал байдаг. Нэгдүгээрт, хамгийн их зардал гаргадаг зүйл бол социологийн судалгаа. Хоёр дахь зүйл нь телевиз, сонин хэвлэлээр явуулдаг мэдээллийн сурталчилгаа. Гурав дахь нь төвлөрсөн тодорхой арга хэмжээнүүдийн зардал гэдэг ийм л гурван зүйл дээр зардал нь төвлөрч явдаг. Магадгүй хуучин ихээхэн хэмжээний мөнгө төгрөг төвлөрүүлээд, тухайн тойргуудын зардлыг нам дээрээс гаргаад явж байсан тохиолдол байсныг үгүйсгэхгүй. Би нарийн ширийн мэдэхгүй. Бүр эрт тийм юм байсан байхыг үгүйсгэхгүй. 2020 оны сонгуульд яасан бэ гэхээр гурван шатны социологийн судалгаа хийнэ гэдгээ нам өөрөө тухайн оны нэгдүгээр сарын 1-нд зарласан юм. Нам дотроо. Тэр юу вэ гэхээр тухайн тойрог дээр нэр дэвшихийг хүсэж байгаа нэр дэвшигчид намаас зохион байгуулах гурван шатны социологийн судалгаанд оролцох ёстой. Тухайлбал, Булган аймаг хоёр мандаттай. Түүн дээр нэр дэвших сонирхолтой дөрвөн хүн байя гэж бодъё. Тэр дөрвөн хүн эхний шатны судалгаандаа өөрсдөө нийт зардлаа яг тэнцүү хуваагаад гаргах ёстой. Тэр дөрвөөс нэг нь гээгдээд гурав нь үлдлээ гэж бодоход хоёр дахь шатны судалгаан дээр гурвуулаа зардлаа хуваагаад ижил тэнцүү гаргаад судалгаандаа оролцоно.  Ингээд гурав дахь шатны судалгаанд үлдсэн хоёр нь сонгуульдаа ороод явах энэ нөхцлийг л бид журамлаад өгчихсөн.

- Ц.Анандбазар гэж горилогчийн тухай ямар ч ойлголт тэр тойрогт байгаагүй шүү дээ. Таныг Булган аймаг дээр жишээ авч ярьсан болохоор тодотгож нэр заалаа шүү.

- Би хийгдсэн судалгааг ярилаа. Дөрвөн кандитат орж ирлээ. Эхний шатан дээр нэг дэх нь унадаг. Сонгуульд ялах шансгүй гэдгээ тухайн судалгааны дүнгээс мэдэж авсан гэсэн үг. Хоёр дахь шатан дээр гурав дахь нь байхгүй болдог. Эцсийн шатанд хоёр нь үлддэг. Энэ хоёр үлдсэнээс тухайн тойрог дээр ямар сурталчилгаа хийх вэ гэдэг стратеги төлөвлөгөөгөө боловсруулж, тойрогт нь ажилласан л хэлбэр байхгүй юу. Маш хялбархан.

- Анх удаа УИХ-ын гишүүнийг хэрэгт шалгагдах үед намаас түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэр одоо хүчинтэй байгаа юу?

- Хүчинтэй. Өнөөдрийг хүртэл хүчинтэй байгаа шүү дээ.

- Тэгээд яагаад Ц.Анандбазар гишүүн намын их хуралд оролцсон юм бэ? Тийм мэдээ уншсан, энэ үнэн үү?

- Оролцоогүй. Бага хуралд ч байхгүй шүү дээ. Жагсаалтад байхгүй. Түрүүчийн асуултдаа гүйцээгээд хариулчихья. Нэгдүгээрт, гурван шатлалтай судалгаа хийгдсэн. Үүнийг сая ярилаа.  Хоёрт нь, тодорхой хэмжээнд нэг нэр дэвшигчээс таван сая төгрөг үү, 10 сая төгрөг үү намын ерөнхий сурталчилгаанд зориулсан мөнгийг нь авна. Ингээд нам тэрийгээ зохион байгуулаад хийчихнэ. Ингээд ахин нэр дэвшигчдээс мөнгө авах шаардлага байхгүй болчихож байгаа юм. За, тэгээд УИХ бүрдлээ. Засгийн газар бүрдлээ. Засаг дээр жишээ нь, зарим хүмүүсийн харддаг шиг хэн нэгнээс ямар нэгэн байдлаар мөнгө төгрөг авч сайд болгосон ч гэдэг юм уу, агентлагийн дарга болгосон тийм үйлдэл намд байхгүй. Миний мэдэх сүүлийн 5-6 жилд лав байхгүй. Би үүнийг бүр хатуу хэлнэ. Энэ хардлага, шүүмжлэл дагуулж байсан юм байхгүй болсон учраас эргээд намын зүгээс гишүүдээсээ хариуцлагын тогтолцоо, ёс суртахууны зарчим шаардах, цаашлаад улс төрийн хариуцлага тооцоод алхах боломж нь өөрөө нээлттэй болчихож байгаа юм. Хаана болж бүтэхгүй тээг гогцоо байна. Түүнийг нь яг олж арилгах, таслан зогсоох механизмыг хийж өгч чадсан маань энэ давуу байдлыг бий болгосон. Тийм учраас энэ шинэчлэлийн бодлогуудаа бид зоригтой зарлаад хийж байгаа юм.

- Төр засгийн зүгээс уриалж байгаа гол урианы нэг нь хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулъя гэдэг зүйл байгаа. Манай хөрөнгө оруулалтын орчинд гарцаа байхгүй сигналь дугараад удаж байна. Нөгөө талаас давагдашгүй хүчин зүйл ч нөлөөлсөн. Энэ бол цар тахал. Хөрөнгө оруулалтын орчноо ингэтэл муутгахад нөлөөлсөн гол хүчин зүйл дотоодын зөрчилдөөн, улс төрийн залгамж халаагүй бодлогуудын балаг.

- Үнэн. Маш олон хүчин зүйлс нөлөөлж байгаа шүү дээ.

- Танай намын даргын их хуралдаа тавьсан илтгэлийг уншсан. Таны илтгэлийг ч мөн адил.  “Бид хөрөнгө оруулалтын маш найдвартай орчин бий болгоно”, “Монгол бол бизнесийн таатай хөрс суурьтай улс”, “Төр засгаас бүх дэмжлэгээр хангах болно” гээд л гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад амлаж байгаа. Гэтэл үүнийхээ эсрэг гэмээр өөр хөдөлгөөнүүд хийгээд байх юм.

- Ямар өөр хөдөлгөөн. Энэ худлаа.

- Хөгжлийн банкны асуудал дээр ярья. Стратегийн өндөр ач холбогдолтой үйлдвэрүүд бариад, гарцаа байхгүй ковидын дарамтаас үүдсэн хямралд орчихсон, үүнээсээ үүдээд банкны зээлийн хүүгээ тасалдуулсан хөрөнгө оруулагчид байна. Энэ хэсгээ нөгөө луйварчидтайгаа хамт яллах процесс явчихлаа шүү дээ. Энэ бүхэн чинь гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг дуудаж байгаа дуудлаган дээр чинь ямар сүүдэр болж тусах юм бэ?

- Хөгжлийн банкны асуудлыг үнэхээр нухацтай авч үзэх ёстой. Таны хөндөж байгаа зүйлтэй би 100 хувь санал нэг байна. Өнөөдөр МАН засгийн эрх барьж байх цаг үедээ хувийн хэвшлийнхэндээ хэр зэрэг хандах гэж байгаа юм. Хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулагчид, баялаг бүтээгчдийн хүч хөдөлмөрийг ямар хэмжээнд улс төр талаасаа үнэлэх юм. Тэр битгий хэл гэнэтийн, хөндлөнгийн нөлөөлөл болон бусад зүйлээс нөмөрлөж хамгаалах юм уу. Улс орны төсвийг босгох, татварыг бүрдүүлэх энэ том үүргийг гүйцэтгэж байгаа үйлдвэрлэгчдээ бүгдийг нь хоморголоод унагаад хаях юм уу гээд олон асуултууд дагаад гарч ирж байгаа юм. Бид огтоос тийм үйлдэл хийхгүй харин ч ажиллаж хөдөлмөрлөх боломыг улам бүр нэмэгдүүлэх, болсон болоогүй төрийн оролцоо, дарамт шахалтыг эрс багасгахад чиглэж ажиллана. Харин Хөгжлийн банкны асуудал бол тусдаа асуудал.  Том л тэмцэхээс өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсээд байна. Зээл авчихаад, төслөө хэрэгжүүлчихээд эргээд зээлээ төлдөггүй нэг хэсэг байна. Зориулалтын бусаар ашиглачихсан хэсэг байна. Маш товчхоноор хэлэхэд ус тосыг ялгана. Мэргэжлийн эдийн засагчдын, хөндлөнгийн аудитын зөвлөмжүүдийг харах ёстой. Тэгэхгүйгээр шууд харанхуйгаар нийтээр нь харлуулаад, нийтээр нь барьцаагүй зээл авсан мэт, хүүгээ огт төлөөгүй мэт ойлгуулаад, мэдээллийн дарамт, улс төрийн шахалт хийгээд дайрчихвал эдийн засгаа эрсдэлд оруулна шүү дээ.

- Анхнаасаа төлөх зорилгогүй нь илт нөхдүүд олон байна. Нэг ч удаа зээлийн хүү төлөөгүй. Бас барьцаа хөрөнгө ч тавиагүй авчихсан компаниуд бий.

-  “Хөгжлийн банк”-ны хэвийн үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлсэн нэр бүхий чанаргүй зээлдэгчдийн зээлийн асуудлыг шүүхээр шийдүүлэхээр нэхэмжлэл гаргаж байгаагаа банкны удирдлагууд мэдэгдсэн. 2012 оноос өнөөдрийг хүртлэх хугацаанд нийт 70 орчим аж ахуйн нэгжид 3,2 их наяд төгрөгийн зээл олгосноос  55,3 хувь нь чанаргүй зээлийн ангилалд шилжсэн байна. Эдгээр зээлийг Хөгжлийн банк, Засгийн газрын баталгаатайгаар олон улсаас босгосон эх үүсвэрээр санхүүжүүлсэн байдаг. Одоо ирэх 2023 онд төлөх гадаад өр юм шүү дээ. Хэрэв энэ зээлдэгчид зээлээ төлөхгүй тохиолдолд Монголын төр хариуцаж төлөх талаар ч яригдаж эхэллээ. Үүнтэй бол МАН санал нийлэхгүй. Зээл авч зориулалтын бусаар ашигласан, санаатайгаар зээлээ төлөхөөс зайлсхийсэн, гэрээний үүргээ биелүүлээгүй аж ахуйн нэгжүүд болон эдгээр байгууллагад зээл авахад эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж нөлөөлсөн улстөрчид, албан тушаалтнуудтай нам харгалзахгүй хатуу тэмцэнэ гэдгээ бид зарласан.  

- Ер нь бол одоогийн Ерөнхий сайд ЗГХЭГ-ын дарга байхдаа Хөгжлийн банкин дээр үүсээд байгаа асуудлаар нэг мэдэгдэл хийж байсан даа. Мөн одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ч Ерөнхий сайд байхдаа яг энэ сэдвээр анхааруулга хийж байсан. Тэр үед яагаад нам тэмцлээ эхлээгүй юм бэ?

- Тэр үед шүүхээр яваад асуудал шийдэгдээд, өр шир нь төлөгдөнө гэсэн хүлээлт бидэнд байсан. Харамсалтай нь шүүхийн процесс нь 5-6 жил үргэлжлэх нөхцөл рүү орчихож байгаа байхгүй юу.

- Нийгмийн уур хилэн бол боломжоо хулгайд алдсан дээр л байгаа шүү дээ. Нөгөө тэгш боломж гэдэг юм байхгүйд. Тэгэхээр одоо эрх мэдлийн нөлөөлөл үйлчилсэн гэдгийг та нар яаж тогтоох юм бэ?

- Улс төрд идэвхтэй байгаа, улс төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаа этгээдүүд өөрийн хамаарал бүхий бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжүүлэх зорилготойгоор зээл авахуулах явцад оролцсон уу, үгүй юу гэдгийг мэдээж хэрэг хууль, хяналтын байгууллага тогтоох ёстой. Яг улс төрийн өнцгөөс шууд гөрдөөд тогтоогоод, улс төрийн хариуцлага тооцоод, дээрээс явуулж байгаа хэлмэгдүүлэлт маягийн юм хийгээд эхэлбэл энэ нь ахиад буруу үйлдэл рүү орох аюултай.

- ЖДҮ дээр үүссэн асуудлууд гэхэд одоо болтол яригдсаар байгаа. Жишээлбэл, таны нэртэй холбоотой зүйл гарсан. Та оюутан байхдаа том ахынхаа тэр компанид ажилладаг байсан гэдэг. Тэр компани ЖДҮ-ийн хөгжилд зориулсан зээлнээс авсан байгаа юм. Үүнд таныг нөлөөлсөн гэж шууд үзсэн. Энэ талаар асуухгүй бол бидний яриа дэмий зүйл болчих гээд байна?

-Ахын маань тэр компани зээл авсан бас буцааж төлсөн. 23 жил болж байгаа жирийн л нэг компани. Айхтар том байсан бол ЖДҮ-ийн зээл авах гээд явахгүй нь ойлгомжтой. Харин ёс суртахууны хувьд олон нийтэд буруу ойлгогдоод, асуудал хөндөгдөөд явж байгаа нь миний хувьд бол маш зохимжгүй асуудал.

- Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал хийе гээд ярьж байна. Уг нь Хөгжлийн банк чинь энэ үйлдвэржилтийн төслүүдийг дэмжих зориулалттай л байгуулсан банк шүү дээ. Гэтэл төрийн өмчит компаниуд нь зээл авчихсан байх юм. Тэд одоо энэ зээлээ яах юм. Төлж чадахгүй шүү дээ?

- Өнгөрсөн онд 30 дахь их хурлаараа бид Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үзэл санаа, стратеги хөтөлбөрөө гаргаад тавьчихсан. Энэ зорилгоо хангахын тулд Хөгжлийн банкны эх үүсвэрийг ашиглах гэхээр өнөөдөр энэ банк хүнд байдалд байна. Тэгэхээр бид Хөгжлийн банкийг алдагдалгүй болгох ёстой. Өр зээлээ төлөхгүй байгаа хэсгийнхний өр зээлийг төлүүлэх алхмыг хийх ёстой. Энд харин бас нэг зүйлийг хөндөж ярих нь зөв болов уу гэж бодлоо. Тэр нь юу вэ гэхээр ахиад л нөгөөх “Манан” бүлэглэл. Тэр бүлэглэлийг бүтээсэн эдийн засаг, бизнес, улс төрийн олигархи давхаргатай бид тэмцэх шаардлага үүсч байгаа нь маш тодорхой болж байна. Гэхдээ үүний хөлд цэвэр бизнес эрхэлж байгаа хэсэг нь хэлмэгдэж болохгүй. Цэвэр бизнес эрхэлж, түүнийгээ хөгжүүлэхийн тулд зээл аваад ажиллаж байгаа нөхдүүд гол нь юуг анхаарах вэ гэхээр энэ зээлээ эргэн төлж банкийг хохиролгүй болгох л ёстой.

- Шинэ сэргэлтийн бодлого гээд том зорилт зарлаад явж байна. “Бид нар бүгдийг нь хийж чадахгүй ч байж магадгүй” гэж та түрүүн хэлнэ лээ. Гэхдээ засмал замаар яривал сайжруулсан замаа тавиад зүтгэж байна. Одоо та нар субботник хийж байна шүү дээ. Гэхдээ зорилт тэмүүллийн хажуугаар бодлогын алдаанууд яваад байна. Нөгөө л халамжийн бодлогуудаа чирсээр. Нөгөө ганц Эрдэнэт үйлдвэрээрээ тогны мөнгө төлүүлэх гэх мэт. Иргэн Дулмаа манай тогийг төлөөд өг гэж гуйгаагүй шүү дээ. Энэ халамжийн бодлогуудаас хэзээ монгол орныг салгах юм бэ?

- Энэхүү халамжийн бодлогыг зохистой хэмжээнд аваачих нь өөрөө төрийн нэг номерын тулгамдсан асуудал болчихоод байгаа юм. Таны ярьж байгаатай санал нэг. Гэхдээ өнгөрсөн 2-3 жилийн хугацаанд цар тахлаас үүдэлтэй эдийн засгийн хямралын асуудал гарцаа байхгүй биднийг нөмөрлөө шүү дээ. Энэ нь ганц Монгол улсын ч зовлон биш. Дэлхийн бүх улсад л хямрал болж байна. Бүх улсад инфляци өсч байна. Бүх улсад эдийн засгийн халамжийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлага бий болчихож байна. Энэ шаардлагын үндсэн дээрээс л хүүхдийн мөнгөний асуудал, дулаан цахилгааны асуудал гээд иргэдээ тэтгэсэн бодлогуудыг явуулахгүй бол болохгүй байна. Худалдан авах чадвар эрс буурч, орлого хумигдаж байгаагаас үүдэлтэйгээр нийгмийн халамжийн бодлогууд зайлшгүй хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүд юм.

- Гамшгийн үед хийж байгаа бодлогууд ч гэлээ цаагуураа эргээд эдийн засгаа сөхрүүлэх гээд байна. Тэтгэвэр нэмлээ. Улс орон даяар баяр талархал хөврүүлсэн пиар явлаа. Ард нь үндэсний том компаниуд маань чадан ядан хөл дээрээ дэнжигнэж байна. Хувийн хэвшил тань үнэндээ та бүхэнд маш таагүй байгаа. Тэндээс сайн мэдээ ирэхгүй болж байна.

- Өнөөдөр АНУ, ХБНГУ, Япон, БНСУ бүгд л халамжийн бодлогыг авч хэрэгжүүлж байна. Гарцаа байхгүй эдийн засаг сэргээд, хөрөнгө оруулалтын орчин тогтворжоод ирэх үеэс халамжийн бодлогуудаа хумих ажлыг хийх нь төрийн үүрэг болж ирнэ. Хөдөлмөрлөх насны иргэн халамж аваад гэртээ ажил хийхгүй сууж байгаа байдлаас л бид татгалзах ёстой. Үүний оронд төрийн хайр халамж хэрэгтэй хөгжлийн бэрхшээлтэй, өнчин өрөөсөн, өндөр настай, харах хандах хүнгүй хэсэг дээрээ энэ бодлогоо илүү оновчтой болгож суулгаж өгөх ёстой. Үүний дараа хөдөлмөрийн насны ажил хөдөлмөр хийгээд амьдрах шаардлагатай иргэдийг халамжаас салгах бодлогыг авч хэрэгжүүлэх нь бидний дараагийн хийх гол ажил болж эхэлнэ. Тэгэхээс ч өөр аргагүй шүү дээ. Сая тэтгэвэр нэмчихлээ. Үнэхээр худалдан авах чадвар эрс буурчихсан, ахмадуудын хувьд тэтгэвэр нэмэхгүй бол амьжиргаа их дордсон.

-  Ер нь хүний нөөцийн бодлого дээрээ шинэчлэлт хийх тухай огт яригдахгүй юм.  Манай улс арай эрт хүмүүсээ тэтгэвэр гэх тойрог руу шахаж гаргаад байгаа юм биш үү ?

-Ерөөсөө идэвхтэй амьдардаг нас, идэвхтэй хөдөлмөрлөдөг нас гэдгийг бид монгол хүний дундаж наслалттай холбоотойгоор эргэн харах ёстой юм шиг санагддаг. Эргэж харах зайлшгүй шаардлагатай олон зүйл байнаа. ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжээд тэтгэврийн насыг таван насаар нэмсэн бодлого ч гэсэн зөв тусгалаа өгсөн болов уу. Зүй тогтлоороо нийгмийн идэвхтэй хөдөлмөрлөдөг нас таван насаар нэмэгдээд ирэхээр бүтээмж илүү өсөх ёстой л доо. Гагцхүү өнөөдөр эдийн засгаас хамааралтай гацаанууд байгаад байна. Хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд доголдол үүсчихээд байна. Ажлын байр их хэмжээгээр хумигдаж байгаа энэ нөхцөл байдал нь өнөөдөр дэлхий улсуудын хувьд нийтлэг сул тал болж байна. Эргээд эдийн засаг сэргээд ирэх үед бид ажлын байрыг нэмэх, хөдөлмөрийн насыг сунгах, нийгмийнхээ ажиллаж амьдрах хэмнэлийг өөрчлөх бодлого явуулах нь илүү чухлаар тавигдана.

- Та бүхэн төрийн албаны шинэчлэлийн тухай их ярьдаг. Гэсэн ч намын томилгоотой, төрийн албаны ямар ч туршлагагүй нөхдүүд ирээд байгууллагуудыг унагаж байна гэх шүүмжлэл дагасаар. Үнэхээр ихэнх газрууд дээр олон жилийн туршлагатай, тулгуур болж явсан хүмүүс тэтгэвэрт гармагц тушаал ч төлөвлөх чадавхгүй баг үлддэг болчихсон нь бас нууц биш. “Бид хариуцлага тооцох коридор нээчихлээ” гэх таны мэдэгдлүүд гоё сонсогдож байгаа ч хөрсөн дээр асуудлууд байна. Нөгөө талаар төрийн ихэнх албад цалин маш багатай. Дуугүй л зүтгэж байдаг. Гэтэл төрийн өмчит компаниуд гэх мэт нэг хэсэг нь байрны урьдчилгаа өгөөд л, сургууль соёлд явах боломжоор хангаад л тун бийлэгжүү оршдог. Төрийн албаны шинэчлэл гэдэг юман дээр танай намд ямар сайн бодлого байгаа юм.

- Төрийн албыг оновчтой, цомхон болгох ажил ойрын үед хийгдэх ёстой маш чухал ажлуудын нэг.

- Хувийн хэвшилд шилжих боломжгүй хэсгүүд бас байдаг шүү дээ. Хүчилсэн  цомхон гэдэг энэ дайралт дээр чинь бас олон сөрөг үр дагавар гарна.

- Мэдээж судалгаа тооцоонд суурилна. Төрийн алба цахимжсан,  цомхон чадварлаг, цалин өндөр, хангамж сайтай хэсэг болгох ёстой юм. Гэхдээ яг өнөөдөр үүнийг хийхэд бэрхшээл их байна. Хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа бодитой сэргэх ёстой. Хувийн хэвшил дагасан ажлын байрууд ихээр нэмэгдэх ёстой. Хувийн сектор хүчирхэгжээд ирвэл хүмүүс заавал төрд ажиллах гээд хүсээд байх шаардлагагүй болно. Тэгэхийн тулд эдийн засаг сэргэх ёстой.

- Хувийн хэвшил нь улс төрөөс болж нурдаггүй байх ёстой.

- Улс төрөөс хамаараад байгууллагын жирийн албан хаагчид ч эрхээ зөрчүүлдэг байдал арилах ёстой. Хөгжилтэй орнуудын жишиг рүү алхмаар байна. Өнөөдөр төр солигдож болно, аль нэг нам ялж болно. Тэрийг дагаж төрийн үндсэн албад ганхах ёсгүй.

- Сайн ажилласан ч улс төрийн шийдвэрээр халагддаг байдал, ямар ч шинэчлэл хийхгүй муу ажилладаг ч нам төрийнхөө ивгээлээр буг болтлоо шигддэг байдал төрийн албыг сулруулчихсан л даа. Энэ их удаан засагдах явц юм шиг харагддаг.

-Төрийн шийдвэр аль ч шатанд ялгавартай гардаггүй байх зарчим руу бид шилжих ёстой. Шийдвэрүүд нь зарчмын дагуу гардаг, ямар нэгэн дабль стандартгүй үйл ажиллагаа явагддаг болбол тэнд байгаа мэргэжилтэн, мэргэжлийн хүмүүс сэтгэл ханамжтай, бүтээмж өндөртэй ажиллах болно.

Тэр бүлэглэлийг бүтээсэн эдийн засаг, бизнес, улс төрийн олигархи
 давхаргатай бид тэмцэх шаардлага үүсч байгаа нь маш тодорхой болж байна

- Машины түгжрэл, утаа гээд улирлын чанартай бухимдал. Зун хүмүүс амраад явахаар түгжрэлээ түр мартдаг. Дулаан ороод ирэхээр утаагаа мартдаг. Гэр хорооллыг барилгажуулах төсөл гээд яриад л байна. Манайд барилгууд баригдаж байна л даа. Гэтэл үнэ тогтоох дээр төрийн хяналт байдаггүй. Баахан сул байрнууд байж байна. Хэмжээ хязгааргүй үнэтэй. Дээр нь байранд орох хүсэлтэй иргэдэд чинь барьцаа хөрөнгө байхгүй, урьдчилгаа өгөх боломжгүй. Энэ бүх юм  уялдаагүй. Төр нефт импортлогч нартай л нүүр тулж үздэг. Хяналтын салбарынхнаа чаддагаар нь “зоддог”. Гааль, мэргэжлийн хяналт, татварынхан гээд урам зориг байхгүй болтлоо дарамтлуулдаг ?

- Зах зээлийн нийгэмд ихэнх салбарт төрийн оролцоо шаардлагагүй, өөрийн зарчмаар явдаг. Гэхдээ нийтийн сайн сайхны төлөө, стратегийн чухал салбаруудад төрийн оролцоо зохистой хэмжээнд байдаг нь дэлхийн жишиг. Манайд бол шатахууны үнэтэй төр олон жил зууралдаж байна.

- Дуудаж авчраад л уулзаж байдаг.

- Чадна, чадахгүй, чадсангүй гэдэг ийм харилцаанаас болоод асуудал хүндрээд л байсан. Тэгээд хувийн хэвшлийнхэн нь өөрсдөө үнээ тогтворжуулаад яв, олон нийт түүн дээр хяналтаа өөрсдөө тавиад явах гэдэг дээр л очоод зогсоно. Төр орохгүй байх нь хамгийн зөв хэлбэр болж байна шүү дээ. Үүнтэй адилхан орон сууцны асуудал ч бусад зах зээлийн өрсөлдөөнөөрөө шийдэгдээд явах зарчим л хамгийн чухал. Харин хоорондоо үгсэн хуйвалдаад, нийлж нэгдээд монополь бий болгох гээд явах юм бол төр үүнд оролцож, хариуцлага тооцож, шударга өрсөлдөөнийг бий болгох чадамжтай байх ёстой. Ингэж чадвал эдгээр хямралуудаас гарч чадна.

- Гэр хорооллыг барилгажуулах төсөл гэснээс би бас нэг улстөрчийн тухай асуухгүй бол болохгүй нь. Тэр бол Э.Бат-Үүл. Энэ хүн бол сөрөг хүчний том лидер. Одоо шоронд хоригдож байна. Үзэл бодлоо илэрхийлэх, бичиж нийтлэх, ярилцлага өгөх эрхүүдийг нь хаасан. Яагаад ингэж байгаа юм бэ. Навальныйгаас ч TIME сэтгүүл ярилцлага авч л байна. Э.Бат-Үүлийг улс төрийн хоригдол болчихлоо гэж үзэж байгаа хүмүүс байна. Үүнд та ямар хариулт өгөх вэ?

- Та энэ асуултыг хууль шүүхийн байгууллагуудад тавих ёстой болов уу. Би танд улс төрийн хэлмэгдүүлэлт гээч зүйл ямар ч цаг үед байж болохгүй гэдэг өөрийн байр сууриа л хэлж чадна. Ялангуяа ардчилсан нийгэмд. Хэрэв ийм зүйл гарч байвал тэр нь маш аюултай. Мөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт хийгээд байна гэдэг хөөсрүүлэлт явуулаад улстөрчид, шийдвэр гаргагч нарын хулгай зэлгийг хаацайлан үлдээж болохгүй. Тал талаас нь л авч үзэх ёстой, тийм биз дээ. Түүнээс биш АН-ын хүн шоронд орвол улс төрийн хоригдол гэж шууд үзэж болохгүй.

- Шүүхийн, хүчний байгууллагуудын шинэтгэлийн асуудал эрчимтэй явагдаж байсан. Сүүлийн жилүүдэд зогсонги байдалд орчихов уу даа ?

- Одоогийн Ерөнхийлөгч МАН-ын дарга, Ерөнхий сайдаар ажиллаж байх үедээ Шүүхийн шинэтгэлийн хууль, хараат бус эрх зүйн орчныг бий болгох тал дээр том алхмыг хийсэн шүү дээ. Тэр үзэл санаан дээрээ өнөөдөр Ерөнхийлөгч хатуу зогсож байгаа гэж хэлж болно. Үүний үр дүнд шүүх засаглал дан ганц Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс шууд хамааралтайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг байдлаас ангижирсан. ШЕЗ-ийг бүрдүүлэх, шүүгчдийн сахилгын хорооны гишүүдийг томилдог эрхүүдээсээ татгалзсан. Энэ бол өнгөрсөн 30 жилийн түүхэнд анх удаа хийгдсэн алхам шүү дээ.

- Энэ намын байранд одоогийн Ерөнхийлөгч Хүрэлсүхэд өрөө байгаа юу?

- Байхгүй шүү дээ. Яалаа гэж байх вэ.

- Ярилцлага олон өнгөтэй л өрнөдөг шүү дээ. Өмнөх Ерөнхийлөгч нартай  уулзаж, ярилцаж л байлаа. Ерөнхийлөгч нар нам бус болоод өөр түвшинд ажиллах болдог. Эхний үедээ бас сэтгэл зүйн сонин үеийг туулж буй нь мэдрэгддэг л дээ. Сүүлдээ өөрийнх нь аппарат нь ч орж чадахаа байчихсан, мэндэлж ч чадахаа байчихсан, эмч нь хүртэл айдаг болтлоо вакумжчихсан Ерөнхийлөгчийг харж байлаа. Зарим нь өөрийнхөө аппаратад хашуулчихсан, нөгөөдүүл нь өөрсдөөсөө бусадтай харьцуулдаггүй болгоод вакумжуулчихсан, юу болж байгааг ч мэдэхээ байчихсан сууж байсан Ерөнхийлөгчийг ч харж байлаа. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч бол анх удаа зургаан жилээр бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх Ерөнхийлөгч. Энэ бол чилгэр урт хугацаа. Тэр хэр өөрчлөгдөж байгаа вэ ?

- Би Ерөнхийлөгчийн тухай авч үзэх субьект биш. Та өөртэй нь ярилцсан дээр болов уу.

- Үгүй, энэ чинь зүгээр л асуулт шүү дээ.

- Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намын дарга, Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүнээ нэр дэвшүүлээд ялалт байгуулна гэдэг нь бол намын хувьд маш чухал зүйл байсан. Олдож байгаа том боломж гэдэг талаасаа ч харна. Улс орны хэмжээнд олон жилийн туршид Ерөнхийлөгчийн институт УИХ, Засгийн газартайгаа зөрчилддөг байсан. Харин одоо энэ байдал үгүй болсон учраас суурь томоохон өөрчлөлт, шинэчлэлтийг зоригтой хийх боломж гарлаа гэсэн үг. Ерөнхийлөгчийн зүгээс ч олон зүйл дээрээ нэг талдаа байж чадсанаараа улс орондоо томоохон өөрчлөлт, шинэчлэлийг хийж чадна гэж харж байгаа байх. Нөгөө талаас мэдээж эрх баригчдын зүгээс гаргаж байгаа алдаа дутагдал, олон нийт төдийлөн хүсэхгүй байгаа зарим зүйлүүд дээр хориг тавих, зөвлөмж өгөх зэргээр нээлттэй ажиллаж байгаа байдал ажиглагдаж байна. Энэ нь Ерөнхийлөгч бол нэг намыг төлөөлсөн субьект биш, төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэдэг утгаар асуудалд хандаж байгаагийн илрэл.

- Таны аав намын үүрийн дарга хүн байсан юм билээ. Та бас явсаар намын зүтгэлтэн боллоо. Намын түүхэнд генсекээр хэд хэдэн удаа улиран сонгогдсон анхны хүн байх.  Таны улс төрийн планаа хэрхэн зурсан нь сонирхол татах юм. Зарим нь энэ хүн яг яагаад залуу насныхаа олон жилийг намын байшин сахиж өнгөрөөгөөд байна вэ гэж гайхдаг байх. Дараалсан хоёр ялалтын менежер нь байдаг.  Таны энэ сонголт ямар учиртай юм бэ. Таны хувьд энэ үеүд тань ямар үе юм ?

- Сонин асуулт байна. Би энэ намын гишүүнээр 1999 онд элссэн. Аав ээж хоёр маань хоёулаа намын зүтгэлтэн хүмүүс байсан. Тэгээд намайг бас хөтөлж авч очоод л элсүүлж байлаа. 2004, 2005 он хүртэл бол намын үйл ажиллагаанд тэгтлээ идэвхтэй оролцож явсангүй. 2004 оны сонгуулиас буюу 23, 24 нас хүрчихсэн, тодорхой юмны ялгаа, заагийг ойлгодог болсон цаг үеэсээ л сонгуулийн ажил төрөлд оролцож эхэлсэн.  2007 он хүртэл үндсэндээ би ахынхаа хэвлэх үйлдвэрлэлийн чиглэлийн бизнес дээр л өдөр шөнөгүй ажиллаж байсан. Сонин хэвлэлийн бизнес тодорхой цаг хугацаанд хийж явсан гэдгийг та сайн мэднэ. Тэгээд 2008 оноос НИТХ-д сонгогдож ажилласан.  

- Та нэг юман дээр удаан зууралдаж ажилладаг. Жишээ нь, улс төрд хөл тавьсан залуучууд НИТХ-ыг нэг шатны л сургууль гэж үзээд дамжаад л гараад явчихдаг. Дөрвөн жил тэгж хийсэн ч юмгүй өнгөрөөгөөд цаашлах гэж яардаг. CV дээр нь улс төрийн туршлага болж тэр үе нь харагддаг. Та 12 жил НИТХ-д сонгогдож ажилласан. Одоо Их хуралд дэвших байх гэхээр нөгөө НИТХ-даа л дэвшиж байдаг. Нэг тийм шилжилт хийх дургүй, сонин хүмүүс байдаг даа. Эсвэл тийм хүн юм болов уу гэж гайхдаг байсан.

- Үгүй яах вэ, нэгдүгээрт арга барилаа олж авах, хоёрдугаарт үр дүн гаргах гэж зүтгэдэг миний ажлын арга барилын л онцлог байх гэж би дотроо боддог юм. Анх 2008 онд 27 настайдаа НИТХ-д хамгийн залуу төлөөлөгчөөр сонгогдож байсан. 2016 он хүртэл нэлээн идэвхтэй ажилласан. 2016 онд парламентын сонгууль болсон. Миний хувьд дээшээ дэвшээд, УИХ-д нэр дэвшээд явах боломж нөхцөл бүрдсэн байсан л даа. Тухайн үед надад хоёр сонголт ирсэн. Нэг нь УИХ-д нэр дэвшиж өрсөлдөөд гишүүн болоод явах. Нөгөө хувилбар нь намын сонгуулийн үйл ажиллагааг хариуцаж ажиллаад нам дээрээ Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болоод үлдэх. Тэр үед хамтарч ажиллаж байсан дарга нар, хамт олон, нөхөд маань надтай ярилцсан л даа. Миний доторх хувь хүн бас нэг их ийш тийшээ хөдлөх тухай бодож өгөхгүй байсан. Дотоод талаасаа бол тухайн цаг үед аавийн минь бие бас жаахан тааруу байсан цаг үе. Аав маань 2016 онд өнгөрсөн л дөө. Сонгуулийн өмнөхөн яваад өгч байгаа юм. Бие нь их тааруу байсан. Очоод уулзахаар ярих хөөрөх юм нэг их олдож өгөхгүй. Тэгээд ажлаа голцуу ярина. Аав ч ярих гээд сэргээд ирнэ. Тэр хавар аав надад юу гэсэн бэ гэхээр, “За, миний хүү нам дээрээ л ажилла. Намын ажил гэдэг бол олон түмнийхээ төлөө зөв хийвэл их чухал ажил юм шүү. Аав нь бас тодорхой түвшинд намын ажил хийж, намын хүмүүжлээр хүмүүжиж явсан хүн. Миний хүү намд ажиллаж нэг талдаа улстөрч Амарбаясгалан гэдгийгээ олж авах ёстой” гэж захисан. Нөгөө нэг зүйл нь бол “Чи одоо 35 настай. Ийм залуугаараа парламентад ороод ямар зүйлүүдийг хийж бүтээх вэ. Хуримтлуулсан туршлага, мэдлэг чинь тэр түвшинд очсон уу, үгүй юу гэдгээ их сайн бодож байх ёстой” гэж хэлсэн. Аавын минь энэ захиас их л зүйлийг бодогдуулсан даа. Улс төр ч өрнөөд явчихсан. Ингээд намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болсон. Маш их ажил өрнөсөөн. Нам дотор олон янзын зөрчил, тэмцлүүд ч боллоо. Эндээс үзэл санааны хувьд бид одоо хаана зогсох ёстой юм, би хаана байх ёстой юм. Энэ намын улс төрийн үйл ажиллагаа, үйл хэргийг олон нийтийн зүгээс харж байгаа өнцөг, бидний бодож, зорьж байгаа зүйл хэрхэн яаж огтлолцож нэг зүгт болж явах ёстой юм гээд олон зүйлүүдийг олж авах боломж гарсан гэж би боддог. Ялангуяа нам доторх  зөрчлүүдийн аль нь зөв, аль нь буруу юм бэ? Ер нь улс төрийн нам гэдэг ямар үүрэгтэй байгууллага байх ёстой юм бэ гэдэг дээр илүү төвлөрч ажиллах боломж олдсон. Улстөрч хүний гол зорилго заавал УИХ-ын гишүүн болох биш л дээ. Олон нийтээс дэмжлэг авч сонгогдож гарч ирэх хүн гэдэг бол тодорхой босгыг давж байж орж ирэх ёстой. Түүнээс хүссэн хүн болгон парламентад орж ирж суух  ёсгүй гэж боддог. Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх ажил дээр ч энэ үзэл бодлоороо л ажилласан. Ингээд улс төрийн намын шинэчлэл, улс төрийн шинэчлэл, улс төрийн намын хариуцлагын тогтолцоо, улстөрчийн хариуцлага, ёс зүй гэдэг зүйл дээр тогтож судалгаа хийж, тууштай хэдэн жил ажилласан л даа. Цаашаагаа алхах гэсэн чинь би өөрөө парламентын гишүүн болоод явчихаар энэ эхлүүлж байгаа ажил маань зогсчих гээд байгаа юм шиг сонин л нөхцөл байдалд орсон. Нөгөө эх хүн хүүхэд төрүүлчихээд хөлд оруулалгүй дараачийнхаа юм руу шилжээд явчихна гэдэг боломжгүй санагддаг шиг л миний хувьд харамсалтай санагдаж эхэлсэн. Ингээд 2020 оны нэгдүгээр сард би тухайн үеийн МАН-ын дарга У.Хүрэлсүхтэй уулзаад, сонгуульд нэр дэвшихгүй гэдгээ хэллээ.  Ерөөсөө энэ улс төрийн намын шинэчлэлийн төлөө ажиллана гэдгээ илэрхийлж, нухацтай ярилцсан л даа. Ингээд ажилласан. Энэ хооронд хоёр ч удаа Засгийн газар байгуулагдлаа. Хоёуланд нь орохоос татгалзсан.

- Засагт яагаад ороогүй юм?

- Парламентын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн болж ажиллана гэдэг мэдээж улс төрд явж байгаа хүний хувьд чухал карьер. Үүнийг би үгүйсгэхгүй. Миний хувьд бол нэг номерын сонголт биш болсон. Миний бүх анхаарал улс төрийн намын шинэчлэлийг бодитой хийх дээр л төвлөрсөн. Улс төрийн намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын улс төрийн эрх мэдэл, боломжийг энэ нийгмийг сууриар нь өөрчлөх том шинэчлэлийн бодлогуудыг хийхэд зориулахаар шийдсэн. Тэгээд л үүндээ бүх сэтгэлээ тавиад ажиллаж байна. Нөхөдтэйгээ, багтайгаа хамт болохоос нь болохгүйг хүртэл ажиллана гээд зорьж яваа. Үр дүнг нь тодорхой түвшинд харчих гээд их хичээж байгаа. Мэдээж энэ дунд алдаа дутагдал, үл ойлголцол гээд олон зүйл гарч байна. Иргэд маань үүнийг зөв харж, ялгаж, салгаж, дүгнэж цэгнэж явах байх. Олон нийтийнхээ хүсэж байгаа шинэчлэлийн эхлэлийг ч болтугай тавьчих юмсан гэсэн зориг хүслээр л ажиллаад явж байна.

- Гурав дахь намын даргатайгаа ажиллаж байгаа байх аа. Эхний дарга тань хэн билээ?

- Эхнийх нь М.Энхболд дарга.

- М.Энхболд дарга бол том лидер. Яг та хоёрын дунд үнэт зүйлийн том сөргөлдөөн юу байсан юм бэ. Нэг талаас Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалан тэргүүтэй залуус “үр могой” шиг аашилж, түүнийг хайр найргүй унагасан гэмээр ч юм шиг.

- Та ямар аймаар хэлдэг юм. Ийм зүйл ярих хэрэг байгаа гэж үү.  

- Асуулт шүү дээ. Түүнд сонгуульд ч нэр дэвших боломж олгоогүй. Үүнийг хийхэд хэцүү байсан уу. Үнэхээр хамтдаа цааш алхашгүй тийм том юм нь юу байсан юм бэ. Нам дотор нам “байгуулсан” гэж үзсэн юм уу ?

- Ер нь бол хэн ч байсан улс төрийн нийтлэг эрх ашгаас дээгүүр алхах тийм эрх мэдэлтэй байж болохгүй. Улс төрийн нам өөрөө олон нийтийн хүсэл сонирхол, эрх ашгийн дээгүүр алхаж болдоггүй шиг.

- Түүнийг “Манан”-ийн гол авторуудын нэг гэж үздэг үү?

- Хэд хэдэн зүйл дээр бид эвлэрэх үү, эвлэрэхгүй юу гэдэг сонголтууд дунд явсаар л байсан. Бүхэлдээ зарчмын зөрүү л байсан юм. Хувь хүний таагүй юм бол бидний дунд байхгүй. Амарбаясгалан хувь хүнийхээ хандлагаар асуудалд хандаад эхлэх юм бол зүтгэж зорьж ирсэн бүх зүтгэл байхгүй болно гэсэн үг. Олон том улстөрчдийн асуудал дээр, олон том шийдвэр гаргах цаг мөчийн өмнө  “Би хэн байх вэ” гэдгээ бодож, тунгаах зайлшгүй шаардлага тулгарч байсан уу гэвэл байсан. Найз нөхдөө бодох уу, ард иргэдээ бодох уу, улс орноо бодох уу, улс төрийн намаа бодох уу гэдэг сонголтуудын дундаас л дандаа шийдлүүд гардаг. Найз нөхдөдөө илүү хүн чанартай хандаад “Би хүн чанартай хүн” гээд цээжээ дэлдээд асуудалд хандаад байх уу, энэ ядарсан зүдэрсэн ард иргэд, улс эх орноо бодож хүн чанараа тэдэндээ гаргах уу гэдэг сонголт орж ирж байна гэсэн үг. Та бол намайг харгис хүйтэн гэж хэлж байна. Би бол үүнийг зарчим гэж боддог.

- “Манан” дэглэмийг үндсээр нь ховхлох үйл ажиллагаа одоо ч үргэлжилж байна гэж танай зарим нөхөд ярьдаг. Гэхдээ “манан”-ийн авторуудын зарим нь одоо та нартай хамтраад л ажиллаж байна шүү дээ.

- Хоёулаа хүн яримааргүй байна. “Манан” бүлэглэл гэдгийг олон нийт ч ойлгохдоо хийсвэр зүйл юм болов уу гэдэг бодлоор их удаан харж ажигласан байх. Гэтэл улс төр, бизнес, хууль хяналтынхны оролцоотойгоор бий болчихсон, бүр сүлжээ, систем болоод явчихсан зүйл байсан биз дээ. Ард иргэдийн боломжийг, энэ төрийн боломжийг өөрийн болгож ашиглаад ирчихсэн хэсэг бүлэг этгээдүүдийн байгуулсан пирамид болчихсон. Бид нам дотроо энэ “Манан” бүлэглэлтэй тэмцэнэ гээд тодорхой түвшинд улс төрийн тэмцлүүдийг өрнүүлсэн. Улс төрийн хариуцлага тооцох алхмуудыг бодитой түвшинд хийсэн. Тэрний үр дүн гарсан гэж үздэг. Тэр нь  2020 оны парламентын сонгуулийн дүн гэж харж байгаа. Үргэлжлүүлээд улс төрийн түвшинд, нам дотроо бид ажиллаж байна. Нөгөө сүлжээнүүд зогсохнуу гэдэг дээр хяналтын бодлого гаргаж тавиад, хичээгээд явж байна. Гэтэл өнөөдөр энэ Хөгжлийн банкны асуудал дээр гараад л ирж байгаа юм. Жинхэнэ эздүүд нь гараад ирж байх жишээтэй. “Манан” бүлэглэлийг үүсгэсэн, санхүүжүүлсэн, схемийг нь зохиож бий болгосон этгээдүүдийн төлөөлөл, гар хөл, эд эсүүд нь өнөөдөр Хөгжлийн банкаар дүүрэн байж байна шүү дээ. ТУЗ-д нь сууж байна, орж ирээд зээлийнх нь асуудлыг шийддэг газар, хэлтсийнх нь даргаар ажиллаж байна. Удирдлагад нь ажиллаад төлөөлөл болоод хуулийнх нь зөвлөгөөг хийгээд явж байсан нөхдийн эхнэрүүд нь хүртэл өнөөдөр энэ Хөгжлийн банкны шийдвэр гаргах албан тушаалыг эрхлээд сууж байна шүү дээ. “Манан” бүлэглэлийн гар хөл бүх түвшинд шигдчихсэн, төрийн өмнөөс гарах шийдвэрүүд нь зөвхөн тэр бүлэглэлд нийцүүлж гардаг болчихсон байна. Төртэй үзэлцэх хэмжээний бүтэц бий болчихсон ажиллаж байна л гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг бид таслан зогсоох ёстой. Үүнийг таслахын тулд өнөөдрийн Хөгжлийн банк тойрсон тэмцэл өрнөж байгаа юм. Үнэхээр ингэж тэмцэж таслан зогсоохгүй бол аймшигтай байна шүү дээ.

- Та хүнээс хэр амархан салж чаддаг вэ. Бий болсон харилцаа салах их хэцүү шүү дээ?

- Миний эрх ашиг надад, нөхдийн эрх ашиг тэдэнд мэдээж чухал зүйл. Гэхдээ энэ эрх ашгууд бидний олон цагаар давтан давтан ярьж байгаа олон нийтийн эрх ашгаас дээгүүр гараад ирэх тэр цаг үе салах замын эхлэл болно гэсэн үг. Тэр нөхцөл байдлаас үүдээд хүссэн хүсээгүй өөрийн үйл хэрэг бусдын дотоод сэтгэл, үйл хэрэгтэй зөрчилдөөд ирнэ. Тэр үед хүн өөрөөрөө байх ганцхан л замыг сонгоно шүү дээ.  

- Ер нь бол хүний албан тушаалтай нь, нэр хүндтэй нь, чадвар нөлөөлөлтэй нь нөхөрлөдөг найзууд олон байдаг шүү дээ . Тийм найзууд таныг хүссэн хүсээгүй тойрч л байгаа байх. Тийм хүмүүст та цаг гаргадаг уу?

- Яг үнэндээ надад ингээд олон янзын найз нөхдийг цуглуулаад, сайхан чөлөөтэй яриад сууж байх цаг зав бол бага олдож байна. Нэгэнт ийм амаргүй юм руу өөрөө орсон. Одоо буцаж няцах боломж байхгүй. Тийм болохоор сүржигнэж байгаа юм биш, үнэндээ цаг наргүй шахам ажиллаж байна.

- Манай улстөрчдийн зориуд мөнгө хөрөнгө зориулж, анхаарал хүч тавьж явдаг нэг зүйл бий. Нутгийн фактор дагаж байгуулсан, нутгийн зөвлөл нэрийн дор нэгддэг бүлэглэлүүд. Таныг ч гэсэн “Алтайн фракци”-даа ойр явдаг гэх юм билээ?

- Мэдээж хүн бүхэнд л нутаг ус гэж бий. Нутаг ус бол хамгийн нандин сайхан зүйлүүдийнх нь нэг байдаг. Гэхдээ миний хувьд нутгийн зөвлөлтэй хурал хуй болоод, айхтар сүрхий яваад байдаг юм байхгүй.

- Түрүүн бид халамжийн бодлогын тухай ярьсан. Одоо улс төрийн ахмадуудыг халамжилдаг хайр ивээлийн тухай асуумаар байна. Жишээлбэл, Н.Багабанди гуайг хүмүүс их шүүмжлэх юм. Оюутолгойн ТУЗ-д байдаг, маш өндөр цалин авдаг гээд л... Энэ нь намд хэр хэрэгтэй бодлого байдаг юм. Нэгэнт иргэд дургүйцэж байгаа учраас асууж байгаа юм шүү.

- Би шийдвэр гаргаагүй. Тийм учраас би мэдэхгүй.

- Тантай танилцаад 22 жил болжээ. Таны анх төрд ажилласан ажлын гараа “Монгол шуудан” компаниас эхэлсэн. Маркетинг төлөвлөлтийн газрын дарга байсан байх, тийм үү ?

- Тийм ээ.

- Та нутгийн фактор энэ тэрийг төдийлөн дэмждэггүй гэж хэлсэн. Миний мэдэхийн та П.Жасрай гуайн хайртай хуурай хүү байсан. Түүний хүү Ж.Жанцан бас танай үеийн залуучууд танигдаж эхлээгүй байх үед л та бид хоёрыг жишээ нь, танилцуулж байсан санагдана. Та түүнтэй маш ойр байсан. Одоо тэднийхний нэг эмэгтэйг сайд болтол нь авч яваа харагдана. Энэ ...?

- Та сайхан дурсамж сэргээлээ. Надад энэ улс төрд зүг чигээ олох боломжийг яалт ч үгүй талийгаач Ж.Жанцан ах хийж өгсөн. Улс төр гэдэг чинь яг юу юм бэ гэдгийг ойлгох, яаж зөв чигт алхах ёстой юм гэдгийг зааж сургаж байсан хүн. Мэдээж тэр хүн үр хүүхэдтэй, гэр бүлтэй. Одоо ч би тэдэнтэй нь дулаан сайхан харилцаатай явдаг. А.Ариунзаяаг хэлж байх шиг байна. Зээ дүү нь л дээ. Өөрөө л энэ улс төрийн замыг сонгож орж ирсэн. 2013 онд намд орж ирээд, намын аппаратад ажилласан. Тэгээд намын эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл болоод хичээл зүтгэлээрээ улс төрийн дэмжлэг аваад явж байгаа залуучуудын л төлөөлөл. Ж.Жанцан ах маань гэрэл гэгээтэй, сайхан хүн байсан. Тэр хүнтэй холбоотой дурсамжуудаа дотроо үргэлж тээж явдаг. Сайхан дурсамж хөндсөнд баярлалаа.