Үйлчилгээний хамгийн өргөн хүрээтэй, маш олон бизнесийг хамардаг зочлолын (hospitality) салбар нь гурван үндсэн хэсгээс бүрддэг. Үүнд буудал (зочид буудал, дэн буудал, жуулчны бааз), хоол ба ундаа (зоогийн газар, кофе шоп, түргэн хоолны газрууд), аялал ба жуулчлал (онгоц, галт тэрэг, автобус, олон улсын үзэсгэлэн, хурал, урлаг соёлын арга хэмжээ гэх мэт аяллын зорилго ба тээврийн хэрэгслэл) ордог.

Энэ салбарт бүх бизнес ганцхан зүйлд өрсөлдөн төвлөрдөг, тэр нь “үйлчлүүлэгч”. Уг бизнесийн амжилт нь тодорхой мөнгө, цагаа зарцуулж буй үйлчлүүлэгчийн сэтгэл ханамж, таашаал авч чадсан эсэхээс хамаардаг.

Монголын зочлолын салбарын өнөөгийн байдлыг илэн далангүй ярилцаж, юугаа засаж өөрчлөх тухай мэдээлэл, судалгаатай уулзалт, хэлэлцүүлэг өргөн явагдах болсны тод жишээ нь энэ өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо болж буй “Аялал Жуулчлалын Бизнес Эрхлэгчдийн Чуулган-2017” болон “ХОРЕКА-2017” (Hotel, Restaurant and Catering) үзэсгэлэн худалдаа юм.

Монголын зочлолын салбарыг үйлчлүүлэгчийн өнцгөөс шүүмжлэлтэй харж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх, эдийн засгийн үр өгөөжийг нь бодитой тооцох нь улс орны ч, энэ салбарын ч цаашдын хөгжилд чухал үүрэгтэй.

Од нь төөрсөн зочид буудлын бизнес

Зочид буудал, жуулчны бааз зэрэг хонож саатдаг газрууд зочлолын салбарын эхэнд тавигдах томоохон хэсэг юм. Буудлын бизнес үйлчлүүлэгчийн тав тухыг хангасан, түргэн шуурхай, тосох үйлчилгээ сайн байх шаардлагатай. Айлчлагсад бүх зүйлийг тооцсон, энгийн тавилга төхөөрөмжтэй үйлчилгээг илүү үнэлдэг. Зөвхөн сэтгэлдээ нийцсэн үйлчилгээ авсан хүн л үзэж мэдэрснээ танилууддаа түгээж, тань дээр буцаж ирнэ.

Монголын зочид буудлуудын холбооны мэдээгээр манай улс эдүгээ 1800 орчим зочид буудал, хоноглох байртайгаас 67 нь ямар нэг одны зэрэглэлтэй, тэдний 10 нь орон нутагт байгаа аж. Монголд таван одтой зочид буудал 11 байгаагаас дөрөв нь гэрчилгээтэй, дөрвөн одтой есөөс тав нь гэрчилгээтэй бол, гурав ба түүнээс цөөн одтой 1768 буудлаас 58 нь гэрчилгээтэй байна. Буудлыг одоор зэрэглэхийг Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам хариуцдаг.

Гурванжил өнжөөд, 2016 оны 8-р сард хийсэн яамныхаа комиссын дүгнэлтийг сайд нь өдийг хүрэхэд баталчихсан бол таван одтой буудлын тоо хоёроор (Blue Sky, Tuushin), дөрөв (Бишрэлт) ба гурван одтой (Спрингс) нь тус бүр нэгээр нэмэгдэх байжээ. Шангрила буудал таван одтой гэдгээ батлуулах хүсэлт яаманд өгчихөөд хүлээж буй. Яамнаас гэрчилгээ иртэл аль ч буудал үүдэндээ одтой хаягаа тавих ёсгүй байдаг аж.

Одод нь тухайн буудлын тавилга хэрэгсэл, үйлчилгээний чанарыг олон улсын жишгээр илэрхийлж, үйлчлүүлэгчидэд тодорхой хүлээлт, итгэл төрүүлдэг. Буудал бүр одны зэрэглэлийнхээ хэмжээнд үйлчилгээтэй байх ёстой. Үйлчилгээ нь зэрэглэлээсээ илт доогуур бол тэр буудал удалгүй дампуурна. Улаанбаатарт одноосоо илүү ч буудал байна, доогуур ч байна. Монголд зочид буудлуудаа одоор зэрэглэх, араас нь шалгах, аргачлалаа олон улсын жишигт дөхүүлж боловсронгуй болгох, төрийн хүнд суртлыг багасгах шаардлагатай байна.

БОАЖЯ-ны эхний гурван улирлаар тооцсон статистик мэдээгээр манай улсын зочид буудлуудад 2014 онд 93 мянга (М), 2015 онд 96 М, 2016 онд 92 М зочин буудаллажээ. Зочид буудлын нийт өрөө энэ гурван жилд 5.3 М, 5.6 М, 6 М болсны гурваас дээш одтой зочид буудлын өрөөний эзлэх хувь нь 26, 27, 28 болж, ирсэн зочдын 22, 25, 31 хувьд үйлчилсэн байна.  Нийт орлого 21, 20, 19 тэрбум төгрөг болсны 50, 48, 56 хувь нь гурваас дээш одтой буудлуудад ногджээ. Гурваас дээш одтой зочид буудлуудын өрөөний дүүргэлт жилд дунджаар 50 хувь болсон нь зардлаа дөнгөж л нөхөж байна.

Монголд зочид буудлын салбарын хатуу дэд бүтэц бий болсон ч одоо зөөлөн дэд бүтэц буюу үйлчилгээний чанар, захиалгын тогтолцоо, боловсон хүчний чадвар зэргээ сайжруулж, олон улсын стандартад хүргэх үлдлээ. Гэвч зочид буудлын салбарын хамгийн том сорилт бол зочноо олж авчрах, гадаад дотоодын жуулчдыг ихээр татах явдал юм.

Учраа хайсан хоолны бизнес

Өнгөрсөн оны эцсээр хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг 10-аад холбоод нэгдэж Монголын үндэсний хоол үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн нэгдсэн холбоо байгуулсан нь тухайн салбарын тулгамдсан олон асуудлыг засагтай хамтран түргэн шийдэхэд дөхөмтэй алхам болжээ. Нэгдсэн холбооны мэдээлснээр 2016 оны эцсээр улсын хэмжээнд нийтийн хоолны салбарт зоогийн газар 1195 (үүнээс нийслэлд 877), шөнийн цэнгээний газар 892 (557), кафе 625 (387), хоолны газар 1981 (816), буфет 64 (10) ажиллаж, нийтдээ 17400 (9920) хүн тэдгээрт ажиллаж байгаа нь эдийн засагт үүрэгтэй болсныг харуулж байна. Эдгээр байгууллагуудын худалдааны нийт эргэлт 2016 онд 200 гаруй тэрбум төгрөг болжээ.

Энэ салбарын бизнест өрсөлдөөн улам чангарч байгаа ч, бизнест нь болон бүтээгдэхүүнд өөрчлөлт шинэчлэлт хангалттай явагдахгүй байгаагын гол шалтгаан бол нэг талаас төр засгаас баримтлах бодлого нь тодорхой биш, дүрэм, стандарт, хууль эрх зүйн эрх хэмжээ нь ойлгомжгүй, ялангуяа хүнсний аюулгүй байдлын хангалт сул буйтай холбоотой. Нөгөө талаас харилцан мэдээлэл мэдлэгээ солилцох нь бага, мэргэжлийн тэмцээнт өрсөлдөөн их биш, оюуны өмчийг хүндэлж, хамгаалж чадахгүй байгаатай холбоотой.

Компаниудын өрсөлдөх чадвар нэмэгдэхийн хэрээр тэд хамтын үнэ цэнэдээ тулгуурлан хамтран ажиллахаас өөр сонголтгүй болно. Тэгвэл энэ салбарт шаардлагатай байгаа үндэсний хэмжээнийн мэргэжлийн шүүгч, зөвлөх, эрх бүхий инженер технологич, тогооч, нарийн боовчин, үйлчилгээний менежерүүд аяндаа бий болох юм.

Онгоцноос хамаарсан аялал, жуулчлалын бизнес

БОАЖЯ-ны мэдээгээр 2016 онд Монгол улсад 471(М) гадаадын зочид (2012 онд 476 М) ирсэний 404М нь жуулчин гэж хил дээр мэдүүлжээ. Жуулчдын 231М нь Ази, Номхон далайгаас (Хятад 145М, Солонгос 40М, Япон 20М), 150М нь Европоос (Орос 70М), 20М нь Америкаас, 1М нь Ойрх Дорнодоос, 0.7М Африкаас иржээ. Аялал жуулчлалын салбарын орлого 2016 онд 312 сая доллар болсон нь өмнөх оноос 11 хувиар өсөв. Нэг жуулчин дунджаар 772 доллар зарцуулсан гэсэн үг. Гэвч энэ орлогыг гаргасан аргачлал нь тодорхой бус.

Монгол улсад нийт 600 гаруй компани аялал жуулчлал эрхлэхээр гэрчилгээн дээрээ бүртгүүлсэн ч шинэ журмын дагуу 2016 онд 254 аяллын компани аяллын операторын гэрчилгээ шинээр авсан болон сунгуулсан байна. Энэ компаниуд нийтдээ 21М хүн гадаадад явуулж, 53М жуулчин гадаадаас хүлээж авчээ. Энэ компаниудад тогтмол 1168 хүн, харин түр ажилладаг жолооч, орчуулагч, аяллын хөтөч, тогооч нараа оруулаад 3685 хүн ажилласан гэж Монголын Аялал Жуулчлалын Холбоо мэдээллэв.

Нийт жуулчдын зөвхөн 13 хувь нь эдгээр тур оператороор дамжсан нь дийлэнх жуулчид бие дааж ирдэгийг харуулж байна.

2015 оны хавар Берлиний Аялал Жуулчлалын (ITB) үзэсгэлэнд Монгол улс албан ёсны түншээр оролцож, улсын Ерөнхийлөгч болон аялал жуулчлал хариуцсан сайд нь тэр жилдээ нэг сая жуулчин авахаа амлаж байсан ч урьдын адил 385 мянган жуулчин ирсэн юм.

Төсвөөс 5.4 тэрбум, хувийн хэвшил 2.5 тэрбум төгрөг зарцуулж оролцсон энэ үзэсгэлэнгий дараа уг нь бол жуулчдын тоо 30 хувиар (жишээ нь Турк) өсдөг. Тэгээгүйн гол шалтгаан нь зөвхөн онгоцны нислэг хүрэлцээгүйтэй холбоотой.



Монголд очих онгоцны үнэ дэлхийд хамгийн өндөр. Зөвхөн төрийн өмчийн МИАТ компанитай тохирсон нөхцөлөөр л бусад авиа компани Улаанбаатар руу нисдэг. Улаанбаатар-Москвагийн хоёр талын тийзний МИАТ, Аерофлот хоёрын тохирсон үнээр Аерофлотоор Нью Иорк-Москва-Улаанбаатар ирээд буцаж болно. Улаанбаатар-Сөүлийн хоёр талын тийзний МИАТ, Кореан Айр хоёрын тохирсон үнээр Кореан Айр-аар Ванкувэр-Сөүл-Улаанбаатар ирээд буцаж болно.

Европ, Азиас Монголд ирэх агаарын тээврийг монополдож, бусад агаарын компанийг оруулахгүй байгаа учраас Монгол бол аялаж очиход дэлхийд хамгийн үнэтэй чиглэл болжээ.

Ийм өндөр үнэтэй учир Монголын аялал жуулчлал өрсөлдөх чадваргүй, түүнийг  төлөвлөх, маркетинг хийхэд үнэхээр боломжгүй юм. Монгол улсын аялал жуулчлалын сурталчилгааны нэгдсэн бодлого, зорилго байхгүй, зорилтот зах зээлээ одоо болтол сонгоогүй, стратеги, бренд бүтээгдэхүүн, үзмэрүүдээ тодорхойлж чадаагүй, гадаад сурталчилгааны төсөв байхгүй, дотоод нислэг олддоггүй, урьдчилан төлөвлөх ямар ч боломжгүй зэргээс манайд аялал жуулчлал хөгжиж чадахгүй байна. Агаарын тээврээ нээлттэй болгохгүйгээр зочид буудлууд ч удалгүй дампуурах болно. Жуулчдын тоо өнөөгийн түвшинд байх юм бол таван одтой буудлын хэрэгцээг дан ганц Шангрила хангачих юм. Аялал жуулчлалын салбарт ажиллаж буй жараад мянган хүн ажилгүй болно.

Монголын аялал жуулчлалд ноцтой саад болж буй бас нэг том бэрхшээл бол Улаанбаатрын замын түгжрэл. Энэ хотод аливаа уулзалт, хөтөлбөр төлөвлөх, цагт нь эхлүүлэх боломж маш хомс болчихоод буй.

Угтаа аялал жуулчлалын салбар бол Монгол улсын эдийн засгийг бараг дангаараа аваад явчих чадавхитай. Төр засгаас жуулчдын аюулгүй байдал, түүний дотор хүнсний аюулгүй байдлыг хангаад, буудал, бааз, үйлчилгээний стандартыг тогтоогоод, гол нь бүрэн сахиулж чадвал агаарын тээврээ либералчлаад, нийслэл хотын замын гацааг арилгачихвал үлдсэнийг нь хувийн салбар шударга өрсөлдөөнөөр аваад явах нь дамжиггүй.