Чойбалсан
Нэпко хэвлэлийн газраас “ХХ зууны Монголын түүхийг бүтээгчид” хэмээх цуврал намтар гаргаж байна. Батмөнх, Чойбалсан, Нацагдорж, Ширэндэв, Бодоо нарын намтрын ном удахгүй хэвлэгдэн гарна. Энэ удаа Баабарын бичсэн “Чойбалсан” хэмээх намтар номын хэсгээс сонирхуулж байна.
Нэпко хэвлэлийн газраас “ХХ зууны Монголын түүхийг бүтээгчид” хэмээх цуврал намтар гаргаж байна. Батмөнх, Чойбалсан, Нацагдорж, Ширэндэв, Бодоо нарын намтрын ном удахгүй хэвлэгдэн гарна. Энэ удаа Баабарын бичсэн “Чойбалсан” хэмээх намтар номын хэсгээс сонирхуулж байна.
Чойбалсан сургуульд сурлаа
Ийнхүү 1911 он эргэлтийн чухал үе болов. Монголын ард түмний сэргэн мандалтын төлөөх урт хугацааны улс төрийн тэмцэл үндэсний хэмжээний томоохон амжилт гэж болно. Гэхдээ хязгаарлагдмал бүрэн төгс болж чадаагүйгээс 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээгээр уг “тусгаар тогтнол“ зөвхөн автономын хэмжээнд очсон юм. Чойбалсангийн хувьд ийм онцгой цаг үед Хүрээнд таваргаж явсныг хэлэх хэрэгтэй. Түүгээр ч барахгүй Монголын нийгмийн амьдралын өөрчлөлтүүд Богд гэгээн тэргүүтэй лам нарын хаант засаглалаар баталгаажин, үндэсний Засгийн газар үйлчилж, эдийн засаг, соёлын хөгжилд анхны ахицууд тоймлогдож байв.
Энэ үед Чойбалсан боловсрол мэдлэгийн хэрэгцээг бүүр түүрхэн мэдэрч байсан юм болов уу, Хүрээнд шинэ засгийн үед Оросын анхны шинэ сургуулиуд нээгдсэн гэдгийг тэр мэджээ. 1912 онд Оросын консулын газарт монголчуудад зориулсан, Гадаад явдлын яамны дэргэд засгийн газрын монгол сургуулиуд тус тус ажиллаж эхэлсэн. Сургуулиудын ажиллагааг тэр үед монголд ажиллаж байсан соёлын бүхий л эхлэл, ардын гэгээрэл ба хэвлэлийн талаар засгийн газарт тусламж үзүүлж байсан буриадын эрдэмтэн Цэвээн Жамсрантай холбоотой. Сургалтын үйл ажиллагааг туршлагатай монгол Д.Бодоо, буриад Н.Т.Данчинов, Д.А.Абашеев нар хариуцаж байлаа. Чойбалсан нэг биш удаа оролдлого хийсний эцэст санасандаа хүрч, 1913 онд консулын газрын дэргэдэх сургуульд элсэв.
Энэ үйл явдлын талаар Д.А.Абашеев бичихдээ:
Дорд ардаас гаралтай, асран тэтгэгчгүй, тэнэмэл хүү ийнхүү арай өөр түвшинд орох эхэллээ тавьжээ.
“Муу хувцастай, туранхай, намхан нуруутай, 13-14 орчим насны хүүхэд” гэдэг нь үнэн хэрэгтээ 18 орчим настай байлаа. Чойбалсанг хэн ч сургуульд дагуулж ирээгүй, түүний төлөө хэн ч санаа тавиагүй, тэр өөрийнхөөрөө явсаар ийнхүү сургуульд ороотхожээ. Консулын газрын дэргэдэх сургуульд Чойбалсан богино хугацаанд суралцаж байхад түүний амьдралд Бодоо томоохон өөрчлөлтийг бий болгосон билээ. Монгол улсын засгийн газар Орос улсын консулын газрын дэмжлэгтэйгээр хэдэн хүүхэд Орос улсын Эрхүү, Троицкосавскт илгээн суралцуулах шийдвэр гаргахад эхний ээлжийн Н.Жадамба, Ц.Гүрсэд, Бат-Очир нар 1913 оны хавар Эрхүү хотод хүрэлцэн иржээ. Сурагчдын хоёрдугаар хэсэг Ц.Дамбадорж болон бусад нь 1913 онд Троицкосавскт ирж дунд сургуульд хуваарилагджээ. Ингээд 1914 оны зун Чойбалсан, багш Н.Т.Данчиновтой Эрхүү хотод очсон байдаг. Тэрээр Эрхүүгийн багшийн сургуулийн дэргэдэх анхан шатны дамжаанд элсэн оров. Чойбалсан намтартаа “Эрхүүд гурван жил хүрэхгүй хугацаагаар суралцсан” гэж мэдээлсэн байдаг. Монголын тухай их бичсэн Сибирийн нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгүүлч Л.П.Першин тэргүүтэй асрамжийн зөвлөл байгуулагдсан. Энэ зөвлөл басчиг тэднийг анхаарч байсан бололтой. Хүндрэл бэрхшээл тулгарч байсан хэдий ч тэд тэнд байсаар байжээ. Д.П.Першиний өгүүлснээр, гудамжинд гэхэд л тэдний анхаарлыг чулуун барилгууд, дэлгүүрийн үзмэрийн цонх, битүү тэрэг, автомашинуудаас аваад олон зүйлс татаж байлаа. Ялангуяа гудамжны цахилгаан гэрэлтүүлэг тэдэнд гайхшрал төрүүлж байв. Монгол гэртэй харьцуулах юм бол орос байшинд цэвэр агаар дутмаг учир дасах нь тэдэнд амаргүй байсан гэжээ.
Гол асрамжлагч Д.П.Першин бүх сурагчдыг сайн мэдэх агаад тэдний сурлага, зан авирыг харж хандаж байв. 1933 онд Хятадад бичсэн өөрийнхөө дурдатгалд тэр үед сурч байсан монгол хүүхдүүдийн талаар бичихдээ “Чойбалсангийн тухай, тэр энгийн номхон залуу байсан ч гэлээ юуг ч хайхардаггүй, юунд ч идэвхи гаргадаггүй байв” гэж бичсэн байдаг. Мөн тэрбээр цааш нь “Тэр үгэнд оромтгой, “юу айлдахсан бол” гэсэн бүлгийнхний дуу цөөнтэй хүний эгнээнд хамрах залуу” гэжээ.
Чойбалсан Орост 19 настай ирж, 22-тойдоо Монголд эргэж очсон байна. Энэ бол орос хэлний мэдлэгийн анхны суурийг олж авсан. Тэр цаг үе бол одоогийнхоос тэс өөр, хүнд хэцүү байв. Орос орон даяар, түүний дотор Эрхүү амар амгалан биш, түгшүүртэй байлаа. Ард түмэнд тоо томшгүй их гай зовлон авчирсан дэлхийн нэгдүгээр дайн болж, хувьсгал гарах дөхөж байв. Аюултай гэгдэх 1917 оны хоёрдугаар сарын тухай Чойбалсан өөрийн намтартаа, “Хэрэв бид “хаан сөнөтүгэй” гэсэн лоозонг болон бусад зүйлийг харснаа тооцохгүй юм бол үнэндээ бид Оросын хувьсгалын талаар юу ч мэдэхгүй байсан юм” гэжээ. Олон монгол сурагчид үйл явдлын учрыг олоход үнэхээр маш хүнд байснаас ойлгохгүй байв.
Монголын засгийн газар Орос оронд өрнөж буй үйл явдлаас үүдэн монгол сурагчдыг 1917 оны хавар Хүрээ рүү татсан билээ. Ийнхүү 1917 оны зун Чойбалсан болон бусад сурагчид Монголд буцсан, зарим нь бүр түүнээс өмнө 1916 онд харьсан юм. Чойбалсан, Дамбадорж, Жадамба, Бат-Очир, Гүрсэд болон бусад эргэн ирэгсэд цахилгаан мэдээний курст хуваарилагдаж, дараа нь хэсэг хугацаанд цахилгаан мэдээчээр ажиллуулсан байна. 1918 оны хавар онцын шалтгаангүйгээр Чойбалсан ажлаасаа халагдаж, тогтмол ажилгүй болжээ. Ингээд л бас тодорхой зүг чиггүй зөнгөр амьдралдаа оров. Хэдий тийм ч тэр үед Чойбалсан өөрийн багш Д.Бодоогийн нөлөөнд хүчтэй автсан байв. Зарим эх сурвалжид Бодоогийн дүү Чойбалсан ч гэж тэмдэглэсэн байдаг.
Бодоо
Бодоо Чойбалсанг консулын орос сургуулийн үеэс нь өөд нь татаж явсан агаад түүнийг буцаж ирэхэд шавиасаа өөрийнхөө байр суурийг нуусангүй. Бодоо Оросын консулын хашаан дахь гэрт суудаг байсан ба гэр оронгүй Чойбалсанг гэртээ суулгажээ. Энэ нь Чойбалсангийн амьдралд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Бодоо бол лам явсан, монгол, төвд, манж, хэл бичигт мэрэгшсэн, шавийн нутагт ахлах нарийн бичиг, багш, хянан тохиолдуулагч, илтгэгч, хэвлэлийн шүүмжлэлт нийтлэлийн зохиогч, тэргүүний итгэл үнэмшилтэй, монголын нийгмийн шинэчлэл ба Монгол улсын бие даасан хөгжлийн талыг чин сэтгэлээсээ баримтлагч, жирийн биш хурц тод хувь хүн байсан нь тэр үеийн түүхээс харагддаг. Тэрээр монгол төвдөөр бичдэг, уянгын шүлэг бичдэг, модоор сийлбэр хийдэг гарын уртай нэгэн. Мөн Харбинд хэвлэгддэг байсан Монголын сонин бичиг гэдэг монгол сонинд тэмдэглэл сэлт бичиж өгдөг байжээ.
Гамин цэрэг орж ирэн Монголын автоном засгийг устгахад үүнд дургүйцсэн ноёд лам нар, язгууртан, харц, төрийн түшээд гээд нийгмийн янк бүрийн давхрагад эсэргүүцлийн бүлэглэл үүссэн. Үүнээс одоогоор мэдэгдэж буйгаар харц ард гаралтайчуудын Ардын, төрийн түшмэлүүдийн Түшмэдийн, ихэс язгууртны Ноёдын гэсэн гурван дугуйлан биенээсээ үл хамааран тус тусдаа үүссэн аж. Эдний бүгдийнх нь зорилго хятадуудыг хөөж гаргах, Богд хаанаар удирдуулсан тусгаар улсыг байгуулах байлаа. Харин эдэн дотор ганцхан Бодоо л нийгэм журмын үзэл санаанд нэлээд автсан нэгэн ба өрнийн загвараар орчин үеийн бүгд найрамдах хэлбэрийн төр байгуулах бодолтой байж. Нэг үгэндээ хятадуудыг хөөж гаргасны дараа яах вэ гэдэгт гагцхүү Бодоод л өөр шинэ зам мөр хөөх бодол байсан бололтой.
Түүний үзэл бодолд Хүрээнд байсан большевикууд ихээхэн нөлөөлжээ. Тухайн үед Орост гарсан Хоёрдугаар сарын хувьсгалын шууд үр дүн болон Хүрээнд Дума хэмээх нутгийн удирдах зөвлөл байгуулагдсан байна. Яагаад ч юм, Хүрээний Думад большевикууд зонхилох болсон ба тэд Октябрийн хувьсгалын дараа бүр даврах болжээ. Эдэн дунд мэдээж Оросоос шинээр орж ирсэн тагнуул туршуул бишгүй нэг байв. Октябрийн хувьсгалын дөнгөж дараанаас Бүх дэлхийд хувьсгал хийх тухай Троцкий, Ленин нарын сургаал большевикуудын зүрхийг хөөргөж хийрхэлийн далайд умбуулжээ.
Бодоотой хамгийн ойр дотно байж түүнийг уруу татаж байсан большевикууд гэвэл Гембержевский, Цыбыктаров, Кучерин гэх мэт. Хожим Барон Унгерн Хүрээг чөлөөлөнгүүтээ большевикууд, жүүд нарыг толгой дараалан устнахдаа эднийг бүгдийг нь нухчихсан юм. Першиний баталж байгаагаар Унгерн Хүрээг чөлөөлмөгц Гембержевский, Кучеренко хоёр хамгийн түрүүн очиж цэрэгт нь элссэн гэнэ, харин удахгүй тэднийг большевик гэсэн матаас очиж хоёуланг нь дүүжилсэн аж.
Кучеренко, Гембержевский нарыг большевикууд Монгол руу тагнуул-өдөөн хатгагчаар зориуд явуулсан болтой байдаг. Азид хувьсгалын бамбар асаалган түймэрдэхээр шийдсэн большевикууд эхний ээлжийн иймэрхүү өдөөн хатгагчдыг Азийн олон оронд явуулсан юм. Ялангуяа Герман, Унгар дахь большевик төрийн эргэлтүүд дараалан дамдуурч урмыг нь хугалсны дараа Ази руу илүү анхаарах болсон.
Хэвлэх үйлдвэрийн механикчаар ажиллаж байсан Кучеренко Бодоотой уулзаж ярилцан тэрийг нь Чойбалсан хэлмэрчлэнэ. Кучеренко “Нөхөр Гембержевский Хүрээнд... хувьсгалт дугуйланг тэргүүлж байгаа. Хэн ч, тэрбайтугай Оросын консул ч энэ ажлынх нь тухай мэдэхгүй. Тэр нь илрэх юм бол Гембержевский толгойгүй болно. Та нар түүнтэй маш нууцаар уулзаж болно. Би үүнийг та бүхэн итгэж болох нөхөд гэж бодоод хэлж байна. Харин энэ тухай өөр хүн мэдчих юм бол бид бүгдээрээ балрана” гэж ярьжээ. “Ийм айхавтар нууцыг яаж задлаж болох вэ!” хэмээн Бодоо Чойбалсангаар хэлмэрчлүүлэн түүнийг тайвшруулна. Бодоо ийнхүү “гэгээрэхдээ” большевикуудын зориуд тавьсан занганд орж байгаагаа өөрөө ч мэдсэнгүй.
Бодоо байгаагүй бол Чойбалсан хорвоод танигдахгүй явсаар насыг барах байсан байхаа. Ерөөсөө ч Бодоо орон гэргүй тэнэж явсан Чойбалсанг гэртээ орогнуулах болсон шалтгаан нь түүний орос хэл байх шүү.
Монгол оронд тэр үед буурьтай өөрчлөлтүүд гарахаар боловсорч байв. Нийгмийн эрс тэс ялгаа гүнзгийрч, доод ардууд ядуурч байв. Хамгийн гол нь хятадын шинэ түрэмгийлэлийн аюул нэмэгдэж байв. Орос орон суларч буйг ашиглан Хятадын засгийн газар большевизмын аюул заналхийлэлээс Монгол орныг аврах нэрээр 1918-1919 онд Монголын газар нутагт цэргээ оруулснаар 1915 оны Хиагтын гурван талын хэлэлцээ шууд зөрчигдсөн билээ. 1919 оны арван нэгдүгээр сард Хятадын Ерөнхийлөгчийн хуулиар гадаад Монголын автономит эрхийг зогсоож, газар нутаг дээр нь цэргийн түрэмгийлэлийн дэглэмээ баталгаажуулав. Энэ нь Монгол орны бүхий л байдлыг муутгасан юм. Харь орны засаглалтай болж, Бээжингээс улс төрийн шууд хамаарал тогтоов. Шинэ албан татвар, шийтгэл гарав.
Чойбалсан сургуульд сурлаа
Ийнхүү 1911 он эргэлтийн чухал үе болов. Монголын ард түмний сэргэн мандалтын төлөөх урт хугацааны улс төрийн тэмцэл үндэсний хэмжээний томоохон амжилт гэж болно. Гэхдээ хязгаарлагдмал бүрэн төгс болж чадаагүйгээс 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээгээр уг “тусгаар тогтнол“ зөвхөн автономын хэмжээнд очсон юм. Чойбалсангийн хувьд ийм онцгой цаг үед Хүрээнд таваргаж явсныг хэлэх хэрэгтэй. Түүгээр ч барахгүй Монголын нийгмийн амьдралын өөрчлөлтүүд Богд гэгээн тэргүүтэй лам нарын хаант засаглалаар баталгаажин, үндэсний Засгийн газар үйлчилж, эдийн засаг, соёлын хөгжилд анхны ахицууд тоймлогдож байв.
Энэ үед Чойбалсан боловсрол мэдлэгийн хэрэгцээг бүүр түүрхэн мэдэрч байсан юм болов уу, Хүрээнд шинэ засгийн үед Оросын анхны шинэ сургуулиуд нээгдсэн гэдгийг тэр мэджээ. 1912 онд Оросын консулын газарт монголчуудад зориулсан, Гадаад явдлын яамны дэргэд засгийн газрын монгол сургуулиуд тус тус ажиллаж эхэлсэн. Сургуулиудын ажиллагааг тэр үед монголд ажиллаж байсан соёлын бүхий л эхлэл, ардын гэгээрэл ба хэвлэлийн талаар засгийн газарт тусламж үзүүлж байсан буриадын эрдэмтэн Цэвээн Жамсрантай холбоотой. Сургалтын үйл ажиллагааг туршлагатай монгол Д.Бодоо, буриад Н.Т.Данчинов, Д.А.Абашеев нар хариуцаж байлаа. Чойбалсан нэг биш удаа оролдлого хийсний эцэст санасандаа хүрч, 1913 онд консулын газрын дэргэдэх сургуульд элсэв.
Энэ үйл явдлын талаар Д.А.Абашеев бичихдээ:
Нэгэн үе Гадаад явдлын яамны дэргэдэх монгол сургуулийн зэрэгцээгээр Консулын газар Өргөө хотод монгол хүүхдүүдийг сургах зорилгоор бага сургууль байгуулсан юм. Багшаар 1908 онд Эрхүү хотын багшийн семинарыг дүүргэсэн Николай Тарасович Данчинов гэдэг буриад сургах талаар туршлагаа солилцдог байв. Нэг удаа би орос хэлний хичээл дээр сууж байв. Ангийн өрөөний хаалгыг цэлийтэл нээсэн байлаа. Хичээл хийж байтал 13-14 орчим насны муу хувцасласан монгол хүвүүн чимээ гаргалгүй орж ирээд хаалга налж зогсоод ханаар өлгөсөн зургуудыг харахад нь “Чи юу хараад байгаа юм. Ирээд ширээнд суу. Би чамд үсэг хүнийг урьж ирүүлэв. Бид үргэлж бие бие рүүгээ ирж очилцож, монгол хүүхдүүдийг заана” гэж Николай Тарасович хэлсэн нь санаанд тод байна. Харин тэр хүбүүн “Үгүй“ гэж хэлээд гарч явсан юм. Хэд хоногийн дараагаар тэр хүү мөнөөх сургуульд дахин ирж нөгөө л газраа дахин зогсчээ. Энэ удаад Николай Тарасович түүнд “Юунд чи алмайрч яваад байгаа юм. Энэ ширээнд ирж суугаад юм сур” гэхэд хүү юу ч хэлэлгүй ирж ширээнд суужээ.
Дорд ардаас гаралтай, асран тэтгэгчгүй, тэнэмэл хүү ийнхүү арай өөр түвшинд орох эхэллээ тавьжээ.
“Муу хувцастай, туранхай, намхан нуруутай, 13-14 орчим насны хүүхэд” гэдэг нь үнэн хэрэгтээ 18 орчим настай байлаа. Чойбалсанг хэн ч сургуульд дагуулж ирээгүй, түүний төлөө хэн ч санаа тавиагүй, тэр өөрийнхөөрөө явсаар ийнхүү сургуульд ороотхожээ. Консулын газрын дэргэдэх сургуульд Чойбалсан богино хугацаанд суралцаж байхад түүний амьдралд Бодоо томоохон өөрчлөлтийг бий болгосон билээ. Монгол улсын засгийн газар Орос улсын консулын газрын дэмжлэгтэйгээр хэдэн хүүхэд Орос улсын Эрхүү, Троицкосавскт илгээн суралцуулах шийдвэр гаргахад эхний ээлжийн Н.Жадамба, Ц.Гүрсэд, Бат-Очир нар 1913 оны хавар Эрхүү хотод хүрэлцэн иржээ. Сурагчдын хоёрдугаар хэсэг Ц.Дамбадорж болон бусад нь 1913 онд Троицкосавскт ирж дунд сургуульд хуваарилагджээ. Ингээд 1914 оны зун Чойбалсан, багш Н.Т.Данчиновтой Эрхүү хотод очсон байдаг. Тэрээр Эрхүүгийн багшийн сургуулийн дэргэдэх анхан шатны дамжаанд элсэн оров. Чойбалсан намтартаа “Эрхүүд гурван жил хүрэхгүй хугацаагаар суралцсан” гэж мэдээлсэн байдаг. Монголын тухай их бичсэн Сибирийн нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгүүлч Л.П.Першин тэргүүтэй асрамжийн зөвлөл байгуулагдсан. Энэ зөвлөл басчиг тэднийг анхаарч байсан бололтой. Хүндрэл бэрхшээл тулгарч байсан хэдий ч тэд тэнд байсаар байжээ. Д.П.Першиний өгүүлснээр, гудамжинд гэхэд л тэдний анхаарлыг чулуун барилгууд, дэлгүүрийн үзмэрийн цонх, битүү тэрэг, автомашинуудаас аваад олон зүйлс татаж байлаа. Ялангуяа гудамжны цахилгаан гэрэлтүүлэг тэдэнд гайхшрал төрүүлж байв. Монгол гэртэй харьцуулах юм бол орос байшинд цэвэр агаар дутмаг учир дасах нь тэдэнд амаргүй байсан гэжээ.
Гол асрамжлагч Д.П.Першин бүх сурагчдыг сайн мэдэх агаад тэдний сурлага, зан авирыг харж хандаж байв. 1933 онд Хятадад бичсэн өөрийнхөө дурдатгалд тэр үед сурч байсан монгол хүүхдүүдийн талаар бичихдээ “Чойбалсангийн тухай, тэр энгийн номхон залуу байсан ч гэлээ юуг ч хайхардаггүй, юунд ч идэвхи гаргадаггүй байв” гэж бичсэн байдаг. Мөн тэрбээр цааш нь “Тэр үгэнд оромтгой, “юу айлдахсан бол” гэсэн бүлгийнхний дуу цөөнтэй хүний эгнээнд хамрах залуу” гэжээ.
Чойбалсан Орост 19 настай ирж, 22-тойдоо Монголд эргэж очсон байна. Энэ бол орос хэлний мэдлэгийн анхны суурийг олж авсан. Тэр цаг үе бол одоогийнхоос тэс өөр, хүнд хэцүү байв. Орос орон даяар, түүний дотор Эрхүү амар амгалан биш, түгшүүртэй байлаа. Ард түмэнд тоо томшгүй их гай зовлон авчирсан дэлхийн нэгдүгээр дайн болж, хувьсгал гарах дөхөж байв. Аюултай гэгдэх 1917 оны хоёрдугаар сарын тухай Чойбалсан өөрийн намтартаа, “Хэрэв бид “хаан сөнөтүгэй” гэсэн лоозонг болон бусад зүйлийг харснаа тооцохгүй юм бол үнэндээ бид Оросын хувьсгалын талаар юу ч мэдэхгүй байсан юм” гэжээ. Олон монгол сурагчид үйл явдлын учрыг олоход үнэхээр маш хүнд байснаас ойлгохгүй байв.
Монголын засгийн газар Орос оронд өрнөж буй үйл явдлаас үүдэн монгол сурагчдыг 1917 оны хавар Хүрээ рүү татсан билээ. Ийнхүү 1917 оны зун Чойбалсан болон бусад сурагчид Монголд буцсан, зарим нь бүр түүнээс өмнө 1916 онд харьсан юм. Чойбалсан, Дамбадорж, Жадамба, Бат-Очир, Гүрсэд болон бусад эргэн ирэгсэд цахилгаан мэдээний курст хуваарилагдаж, дараа нь хэсэг хугацаанд цахилгаан мэдээчээр ажиллуулсан байна. 1918 оны хавар онцын шалтгаангүйгээр Чойбалсан ажлаасаа халагдаж, тогтмол ажилгүй болжээ. Ингээд л бас тодорхой зүг чиггүй зөнгөр амьдралдаа оров. Хэдий тийм ч тэр үед Чойбалсан өөрийн багш Д.Бодоогийн нөлөөнд хүчтэй автсан байв. Зарим эх сурвалжид Бодоогийн дүү Чойбалсан ч гэж тэмдэглэсэн байдаг.
Бодоо
Бодоо Чойбалсанг консулын орос сургуулийн үеэс нь өөд нь татаж явсан агаад түүнийг буцаж ирэхэд шавиасаа өөрийнхөө байр суурийг нуусангүй. Бодоо Оросын консулын хашаан дахь гэрт суудаг байсан ба гэр оронгүй Чойбалсанг гэртээ суулгажээ. Энэ нь Чойбалсангийн амьдралд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Бодоо бол лам явсан, монгол, төвд, манж, хэл бичигт мэрэгшсэн, шавийн нутагт ахлах нарийн бичиг, багш, хянан тохиолдуулагч, илтгэгч, хэвлэлийн шүүмжлэлт нийтлэлийн зохиогч, тэргүүний итгэл үнэмшилтэй, монголын нийгмийн шинэчлэл ба Монгол улсын бие даасан хөгжлийн талыг чин сэтгэлээсээ баримтлагч, жирийн биш хурц тод хувь хүн байсан нь тэр үеийн түүхээс харагддаг. Тэрээр монгол төвдөөр бичдэг, уянгын шүлэг бичдэг, модоор сийлбэр хийдэг гарын уртай нэгэн. Мөн Харбинд хэвлэгддэг байсан Монголын сонин бичиг гэдэг монгол сонинд тэмдэглэл сэлт бичиж өгдөг байжээ.
Гамин цэрэг орж ирэн Монголын автоном засгийг устгахад үүнд дургүйцсэн ноёд лам нар, язгууртан, харц, төрийн түшээд гээд нийгмийн янк бүрийн давхрагад эсэргүүцлийн бүлэглэл үүссэн. Үүнээс одоогоор мэдэгдэж буйгаар харц ард гаралтайчуудын Ардын, төрийн түшмэлүүдийн Түшмэдийн, ихэс язгууртны Ноёдын гэсэн гурван дугуйлан биенээсээ үл хамааран тус тусдаа үүссэн аж. Эдний бүгдийнх нь зорилго хятадуудыг хөөж гаргах, Богд хаанаар удирдуулсан тусгаар улсыг байгуулах байлаа. Харин эдэн дотор ганцхан Бодоо л нийгэм журмын үзэл санаанд нэлээд автсан нэгэн ба өрнийн загвараар орчин үеийн бүгд найрамдах хэлбэрийн төр байгуулах бодолтой байж. Нэг үгэндээ хятадуудыг хөөж гаргасны дараа яах вэ гэдэгт гагцхүү Бодоод л өөр шинэ зам мөр хөөх бодол байсан бололтой.
Түүний үзэл бодолд Хүрээнд байсан большевикууд ихээхэн нөлөөлжээ. Тухайн үед Орост гарсан Хоёрдугаар сарын хувьсгалын шууд үр дүн болон Хүрээнд Дума хэмээх нутгийн удирдах зөвлөл байгуулагдсан байна. Яагаад ч юм, Хүрээний Думад большевикууд зонхилох болсон ба тэд Октябрийн хувьсгалын дараа бүр даврах болжээ. Эдэн дунд мэдээж Оросоос шинээр орж ирсэн тагнуул туршуул бишгүй нэг байв. Октябрийн хувьсгалын дөнгөж дараанаас Бүх дэлхийд хувьсгал хийх тухай Троцкий, Ленин нарын сургаал большевикуудын зүрхийг хөөргөж хийрхэлийн далайд умбуулжээ.
Бодоотой хамгийн ойр дотно байж түүнийг уруу татаж байсан большевикууд гэвэл Гембержевский, Цыбыктаров, Кучерин гэх мэт. Хожим Барон Унгерн Хүрээг чөлөөлөнгүүтээ большевикууд, жүүд нарыг толгой дараалан устнахдаа эднийг бүгдийг нь нухчихсан юм. Першиний баталж байгаагаар Унгерн Хүрээг чөлөөлмөгц Гембержевский, Кучеренко хоёр хамгийн түрүүн очиж цэрэгт нь элссэн гэнэ, харин удахгүй тэднийг большевик гэсэн матаас очиж хоёуланг нь дүүжилсэн аж.
Кучеренко, Гембержевский нарыг большевикууд Монгол руу тагнуул-өдөөн хатгагчаар зориуд явуулсан болтой байдаг. Азид хувьсгалын бамбар асаалган түймэрдэхээр шийдсэн большевикууд эхний ээлжийн иймэрхүү өдөөн хатгагчдыг Азийн олон оронд явуулсан юм. Ялангуяа Герман, Унгар дахь большевик төрийн эргэлтүүд дараалан дамдуурч урмыг нь хугалсны дараа Ази руу илүү анхаарах болсон.
Хэвлэх үйлдвэрийн механикчаар ажиллаж байсан Кучеренко Бодоотой уулзаж ярилцан тэрийг нь Чойбалсан хэлмэрчлэнэ. Кучеренко “Нөхөр Гембержевский Хүрээнд... хувьсгалт дугуйланг тэргүүлж байгаа. Хэн ч, тэрбайтугай Оросын консул ч энэ ажлынх нь тухай мэдэхгүй. Тэр нь илрэх юм бол Гембержевский толгойгүй болно. Та нар түүнтэй маш нууцаар уулзаж болно. Би үүнийг та бүхэн итгэж болох нөхөд гэж бодоод хэлж байна. Харин энэ тухай өөр хүн мэдчих юм бол бид бүгдээрээ балрана” гэж ярьжээ. “Ийм айхавтар нууцыг яаж задлаж болох вэ!” хэмээн Бодоо Чойбалсангаар хэлмэрчлүүлэн түүнийг тайвшруулна. Бодоо ийнхүү “гэгээрэхдээ” большевикуудын зориуд тавьсан занганд орж байгаагаа өөрөө ч мэдсэнгүй.
Бодоо байгаагүй бол Чойбалсан хорвоод танигдахгүй явсаар насыг барах байсан байхаа. Ерөөсөө ч Бодоо орон гэргүй тэнэж явсан Чойбалсанг гэртээ орогнуулах болсон шалтгаан нь түүний орос хэл байх шүү.
Монгол оронд тэр үед буурьтай өөрчлөлтүүд гарахаар боловсорч байв. Нийгмийн эрс тэс ялгаа гүнзгийрч, доод ардууд ядуурч байв. Хамгийн гол нь хятадын шинэ түрэмгийлэлийн аюул нэмэгдэж байв. Орос орон суларч буйг ашиглан Хятадын засгийн газар большевизмын аюул заналхийлэлээс Монгол орныг аврах нэрээр 1918-1919 онд Монголын газар нутагт цэргээ оруулснаар 1915 оны Хиагтын гурван талын хэлэлцээ шууд зөрчигдсөн билээ. 1919 оны арван нэгдүгээр сард Хятадын Ерөнхийлөгчийн хуулиар гадаад Монголын автономит эрхийг зогсоож, газар нутаг дээр нь цэргийн түрэмгийлэлийн дэглэмээ баталгаажуулав. Энэ нь Монгол орны бүхий л байдлыг муутгасан юм. Харь орны засаглалтай болж, Бээжингээс улс төрийн шууд хамаарал тогтоов. Шинэ албан татвар, шийтгэл гарав.
