INVICTUS
“Ярилцъя” нэгэн зочныг урихаар эртнээс төлөвлөж байсан юм. Тэр бол “Хас”-ын хэмээгддэг Чулууны Ганхуяг. Энэ залуу 1991 оноос Монголын хөрөнгийн биржээс ажлын гараагаа эхэлсэн юм. Хоёр жилийн дараа буюу 1993 онд Унгарын Эдийн засаг, төрийн захиргааны их сургуульд суралцахаар Будапештыг зорьсон. 1997 онд сургуулиа дүүргэж эх орондоо ирээд Монгол Банкинд ажиллаж эхлэсэн.
“Ярилцъя” нэгэн зочныг урихаар эртнээс төлөвлөж байсан юм. Тэр бол “Хас”-ын хэмээгддэг Чулууны Ганхуяг.
Энэ залуу 1991 оноос Монголын хөрөнгийн биржээс ажлын гараагаа эхэлсэн юм. Хоёр жилийн дараа буюу 1993 онд Унгарын Эдийн засаг, төрийн захиргааны их сургуульд суралцахаар Будапештыг зорьсон. 1997 онд сургуулиа дүүргэж эх орондоо ирээд Монгол Банкинд ажиллаж эхлэсэн. Дараа нь тэрбээр Монголын анхны банк бус санхүүгийн байгууллагыг байгуулсан юм. Байгуулсан зүйлээрээ овоглогдох хувь тавилан тэр бүр хүн болгонд заяадаггүй. Харин одоо түүнийг бид “Хас”-ын Ганхуяг л гэж дууддаг болжээ. Үргэлж дүрэлзэж явдаг тэрбээр шинэ үеийн сэхээтэн залуусын нэгэн тод дүр төрх. Үүнтэй маргах аргагүй нь бас үнэн билээ. Ингээд бидний яриаг таалан соёрхоно уу.
-Цаг хугацаа харавсан сум шиг өнгөрөх юм. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө өөрийг тань иргэдийн хуралд нэр дэвшиж байх үед бид анхны ярилцлагаа хийж байлаа. Тэр үед би ямар ч намгүй, хийж бүтээхийн хүсэл эрмэлзэл дүүрэн, бизнесийн талбарт өндөр амжилт олчихсон залуу сэхээтэнтэй уулзаж байсан. Өнөөдөр бол миний өмнө МАН-ын зүтгэлтэн, залуу лидерүүдийн нэг сууж байна. Улс төр лүү орсон шийдвэртээ хааяа ч гэсэн харамсах сэтгэл төрөх юм уу. “Новш”-ын улс төрд хэрэггүй хөл тавьлаа даа гэсэн. Өөрийн тань хувьд донсолгоонтой, басхүү нэлээд хурдан хэмнэлтэй он жилүүд өнгөрөх шиг.
-Бидний анх уулзсан тэр өдөр нь ч аягүй бол өнөөдөр таарч байж магадгүй. 2008 оны орон нутгийн сонгуулийн өмнө таны ярилцлагад орж байсан. Яг таван жилийн өмнө юм байна. Миний хувьд улс төрд орсондоо эргээд нэг их айхтар харамсаад, тэр шийдвэртээ эргэлзэж тээнэгэлзээд байдаггүй.
- Нэг ч удаа тийм бодол төрж байгаагүй юу?
- Байгаагүй.
- Бие даагаад иргэдийн хуралд нэр дэвшиж байх тэр үедээ та нийгмийн дунд маш өндөр рейтингтэй залуу байсан. Ер нь бизнесийн салбарт ажиллаж байх үеийн таны амжилт онолжсон, гялалзсан, цэвэр, бас шинэ байсан л даа. Улс төрд орж ирээд харин сайн муугаар нэлээн “нүдүүлсэн”. Бараг саараар илүү “балбуулсан” болов уу. Залуу хүний хийсэн бүхий л алхмыг дуран илүү тод татаж хараад байдаг. Ялангуяа манайх шиг уламжлалт ёс суртахууны суурьтай оронд бол “Энэ яасан хөдөлгөөнтэй залуу вэ” гэх ч юм уу, жаахан сөргөөр харчих гээд байдаг. Харин одоо энэ хэцүү үеээ туулчихаад зогсож байна уу гэж харж байна.
-Мэдээжийн хэрэг бизнест байхад бол би ёстой хэвлэл мэдээллээр ч тэр олон нийтийн дунд ч тэр өөрийн чинь хэлдгээр муу хэлүүлж үзээгүй л дээ. Тэгж явж байгаад улс төрд орох эхний алхмаа хийхээс эхлээд л хувийн амьдралтай ч холбоотой, миний зан араншинтай ч холбоотой олон талын мэдээллүүдийг хэвлэл мэдээллээр гаргаж тавьж, намайг буруу зөрүүгээр бичих, ярих, түгээх явдал гараад эхлэсэн. Энэ бүхэн нь улс төрд орсон хүнийг дагаж л явдаг тавилан юм шиг байгаа юм. Энэ үүднээсээ жам ёсоороо л явсан байх л даа. Мэдээж хэрэг өөгүй хүн гэж байхгүй. Өө, алдаа, зөрчил, дутагдал бол хүн болгонд л байдаг.
- Энэ бүхэн чинь залуу насны л нөгөө тал шүү дээ, уг нь .
-Тийм л дээ. Харин намайг мэддэг байсан хүмүүст нөгөө талаас нь таних боломж гарч ирсэн байх. Зөвхөн нэг талаас хардаг байсан хүмүүст өөр талаас нь харж таних бололцоог олгосон юм болов уу гэж би хардаг. Би өөрийгөө энэ улсын иргэн болж төрсөнд баярлаж явдаг. Энэ улсын иргэн болсон нь миний хувьд их хувь тавилан. Монгол улсын хүү болон төрсөндөө бахархаж явдаг. Надад өөрийгөө яг зөв үнэлж хөрсөн дээр буух боломж бас олдсон. Нөгөө нэг тэнгэрт хийсээд байсан хүн чинь бууж ирээд өөрөө өөрийгөө толинд харна биз дээ. Хүмүүс намайг яаж харж байна вэ гэдгийг бодож тунгаах ийм сайхан бололцоо гарч ирсэн. Өмнө нь бодож тунгаах тийм бололцоо гардаггүй байсан. Тийм болохоор өөрийнхөө дотоод ертөнцийг илүү гүнзгий ухаж, мөн чанараа таних бололцоог гаргаснаас гадна хүмүүстэй харьцаж байгаа харилцаа,найз нөхөдтэйгөө, намын нөхдүүдтэйгээ, өрсөлдөгчидтэйгөө, бизнесийн түншүүдтэйгээ, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчидтайгаа харилцах харилцаагаа ахин шинээр нээх, тэр хүмүүстэй харьцаж байсан харилцаа маань юун дээр тогтож байсан юм бэ гэдгийг олж харах тийм боломжийг надад бас олгож өгсөн. Тэгэхээр амьдрал надад илүү том боломжийг нээж өгсөн байгаа биз. Намайг илүү хурцалж өгсөн ч байх.
-Өөрийгөө олсон эсэх тухай яриа их явдаг юм. Уран зохиолд , урлагт, бас хувь хүн дээр. Би жишээ нь өөрийгөө олох гэдэг энэ үгэнд тийм ч их таатай ханддаггүй. Гэхдээ энэ удаад хэрэглэчихье. Та бол өөрийгөө олчихсон, бэлэн бүтээгдэхүүн болчихсон байсан хүн шүү дээ. Тэгэхээр улс төрд орж ирсэн тань цэцэрлэгт орсон төдий зүйл байсан юм уу. Өөрийгөө таньж мэдэх гээд л хэдэн жил яваад байсан нөхөр болж таарах нь ээ дээ?
-Би түрүүн хэллээ шүү дээ. “Хас” гэдэг банкийг хамт олныхоо хамт зүтгэж байгаад байгуулаад босгоод ирсэн. “Тэнгэр” санхүүгийн нэгдэл гэдэг байгууллагыг босгоод ирсэн. Гаргаад ирсэн. Хамтын зүтгэл л дээ. Гэхдээ би манлайлж явсан. Энэ нэрнүүдийг нь хүртэл өөрөө өгч байлаа. “Хөгжлийн алтан сан” гэж байж байгаад “Хас” болж байсан. Анхны банк бус санхүүгийн байгууллага байсан. Өнөөдөр системдээ хамгийн том банкнуудын нэг болж чадлаа. Даатгал, орон сууцны зээл, электрон банк гээд олон төслүүдийг амжилттай хийсэн. Бизнесийг ил тод хэрхэн яаж явуулах вэ гэдэг талаас их зүйлийг хийж тодорхой манлайллыг үзүүлж чадсан. Үүнийхээ хүчээр амжилтад хүрээд, тэрнийг нь бизнесийн салбарынхан үнэлээд, хүлээн зөвшөөрөөд явсан. Би энэ үед өөрөө нэг үүлэн дээр л, “Тэнгэр” компани гэдгээрээ ёжлоод хэлвэл тэнгэрийн л нэг тийм амьтан болчихсон байсан л даа. Хүн өөрийгөө үнэн дүгнэдэг, үнэн олж хардаг байх ёстой.
-Бизнесийн салбарт тэр дээр явж байсан нэр хүндээ улс төрд унагаж орж ирж ирсэн. Өөрийн хийж байгаа эрсдэл юм даа.
-Тийм. Унагаж ирсэн. Хүн бол өөрөө ялалтаас юм сурахдаа тун бага зүйлийг мэдэрч ойлгодог юм шиг байгаа юм. Өөрийн маань мэдэж хийсэн тэр уналт бол надад бүр миний хэлж байгаа үг хүн дээр очоод зөвхөн миний бодож байгаа байдлаар тусдаггүй юм байна гэдгийг хүртэл ойлгох тэр боломжийг олгосон. Жижиг гэлтгүй олон боломж олгосон. Зөвхөн банк зээл, хүү, санхүү, хөрөнгө оруулалт, бизнес гээд яриад явж байсан хүн очоод нийгмийн асуудлууд руу ороод ирэхээр энэ улс орны нийгэм, хүний хөгжлийн асуудал боловсролтой холбоотой байна уу, соёлтой ч холбоотой байна уу хамаагүйгээр оролцохгүй асуудал байхгүй болж ирдэг. Энэ утгаараа их зүйлийг ойлгуулсан. Чи цэцэрлэгт орсон юм уу, сургуульд орсон юм уу гэж та асууж байна. Хүн бол зарим нэг мэргэн хүмүүсийн хэлсэн үгнээс иш татаад хэлвэл ер нь сурсаар байгаад л дуусдаг тийм амьтан юм байна. Тэгэхээр суралцах бол өдөр тутам хийгддэг ажил. Хүн өөрөө хөгжөөд, өөрөө суралцаад л явах ёстой. Тэрнээсээ айх ерөөсөө ёсгүй. Бүх юмыг мэддэг, төгс төгөлдөр, гэгээрсэн дүр эсгээд хүнээс юм авахаа больсон, хүний үгийг сонсохоо больсон, шүүмжлэлийг хүлээж авах бүрэн чадваргүй болчихсон хүмүүстэй би зөндөө тааралдлаа.
-Та харин шүүмжлэлд их тэсвэрлэдэг шүү. Энэ бол магтаал. Хүлээж аваараасай гэж хүсч байна.
-Баярлалаа. Өөр дээрээ ирсэн болгоныг сөргөөр тусгаад, хэрүүл болгоод, сөргөлдөөд, бүх шүүмжлэл дээр хариу өгөөд байх нь буруу юм болов уу. Би анхнаасаа л ийм зарчим барьж ирсэн.
- Хоёулаа нэг бодит хөрсний тухай яръя. Бид яг бодит хөрсөө мэдэхгүйгээр л нэг нэгийгээ саваагаар ороолгоод байх дуртай. Жишээ нь, улс төрийн манай байгаа зах зээл бол нэг үгээр нийгэмд танигдчихсан, төрийн төсөв рүү гараа шургуулаад байхгүйгээр биеэ болон гэрээ төвхнүүлчихсэн тийм “бэлэн бүтээгдэхүүн”-үүдийг намдаа авах гэж өрсөлддөг. Энэ бол улс төрийн бодит амьдралд байдаг зүйл. Ч. Ганхуяг гэдэг “бэлэн бүтээгдэхүүн” өөрөө МАН-ыг сонгосон. Маш богино хугацаанд дэд сайд болсон. За, нэг нөхөр кранаар явчихлаа. Лифтэнд суугаад талийчихлаа гэсэн том шүүмжлэлийг араасаа дагуулсан. Тэр кран миний тухайн үед харж байснаар С.Баяр гэдэг кран байсан болов уу. Энэ тухай таны цээжинд явдаг бодлыг сонирхмоор байна. Яагаад ингэж асууж байна гэхээр асуудлын нөгөө талд ч дандаа тайлбар, бодол, үзэл санаа байдаг. Хүмүүс таны амьдралын зам болгоныг хялбархан байсан. Бүгдийг нь товчилчихсон гээд хараад байх бас харамсалтай шүү дээ.
-2008 онд тантай хийж байсан ярилцлагынхаа үеэр би яг хэлж байсан. Намайг юу түлхээд байна вэ, ийшээ орохыг. Болж бүтэхгүй юм зөндөө байгаад байдаг. Миний амьдрал болоод байдаг. Миний хүүхдүүд болоод байдаг. Гэтэл нийгэм маань болохгүй байдаг. Би энэ улсын иргэн болж төрсөн хүний хувьд зөвхөн авдаг, зөвхөн өөрийгөө бөөцийлдөг хүн баймааргүй байдаг. Эргээд өвөг дээдэстээ, ахмадууддаа, энэ улсыг бидэнд өвлүүлж өгсөн хүмүүсийн өмнө үүрэх хариуцлага гэж бидэнд байхгүй гэж үү. Надад өөр дээрээ авах үүрэг ноогдоогүй гэж үү. Миний үүрэг зөвхөн өөртөө, өөрийнхөө эргэн тойрон төдийд хязгаарлагдах ёстой гэж үү. Энэ бодлууд надад орж ирдэг байсан. Зөвхөн надад ч биш бусад залууст ч орж ирдэг байх. Өөрийн хүчээ энэ нийгэмдээ, энэ улсдаа, ирээдүй хойчдоо, өшөө төрөөгүй байгаа дараагийн үеийн монголчуудынхаа амьдрах тэр нийгмийн төлөө зориулъя л даа. Миний шийдвэрийн суурь ердөө л энэ байсан. Надад тэр айхтар 07-р сарын 01-ний үйл явдал асар их цочроо өгсөн. Орж цэгцлэлцэхгүй бол болохгүй юм байна. Энэ улс төр чинь буруу явчихбал бид үйлээ үзэж байгуулсан бүх юмаа эргээд баллах тийм нөхцөл байдал үүсэх юм байна гэдгийг ойлгосон. Өөрийнхөө хариуцлагыг би иргэнийхээ хувьд тэгж л ойлгосон. Энэ банк бол зарчмаараа цаашаа явна. Болчихлоо. Одоо би би буцаагаад хамт олондоо итгэл өгөх цаг нь болчихлоо. Сэтгэл зүйн хувьд би бүх талаар ингэж бэлэн болсон байсан. Ингээд намайг дэмждэг, намайг мэддэг ах нар маань, хамтран зүтгэгчид маань за, Хуягаа одоо тийшээ явна аа гэсэн. Би тэр дуудлагыг эргэлзэлгүйгээр хүлээж авсан. Банкинд байхдаа ч, бизнес хийж байхдаа ч эх орны дуудлага гэж юу байдаг юм бэ гэдгийг би боддог байсан. Бусад залуучууд ч өөрсдөөсөө асуудаг байх. Тийм дуудлага гарч ирэхэд хариу өгөх, хариу үйлдэл хийхэд бэлэн байх ёстой гэж би өөртөө зарчим болгож, шаардлага тавьж явж ирсэн. Банкинд байхдаа эх орныхоо төлөө яваагүй гэж би хэлэхгүй. Өнөөдөр “Хас” гэдэг банк улс орны амьдралд ямар үүрэг гүйцэтгэх ёстой вэ. Хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа иргэддээ яаж хүрэх ёстой вэ. Бизнес хийх гээд зээл нь олдохгүй байгаа хүмүүст яаж туслах ёстой вэ гэдэг талаас нь бүх бололцоог тэлэх гэж ажиллаж ирсэн. Татвараа яаж төлөх ёстой юм, гадны хөрөнгө оруулалтыг яаж оруулж ирж, үр ашиг гаргаад яаж буцаж өгөх ёстой вэ гэдэг тэр зарчмаа барьж ирсэн. Гэтэл дараагийн шатанд би зөвхөн нэг бизнес, нэг салбар, зөвхөн нэг хамт олон гэхээсээ илүүтэй энэ улс орны хэмжээнд гарч ажилламаар байна. Би өгч чадах юм байна. Надад бусдад байхгүй чадвар байгаа гэдэг итгэл дээр тулгуурлаж энэ шийдвэрийг гаргасан. Ардын намын сонголтын хувьд миний хувьд ойлгомжтой сонголт.
-Ардын нам болоогүй байсан л даа.
-Монгол Ардын Хувьсгалт Нам гээд Социнтерны гишүүн ганц нам байсан. Нийгмийн баялагийн дахин хуваарилалтыг хийх, нийгмийн халамжийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх бодлого явуулдаг. Хүрч чадахгүй байгаа боломжийн амьдралыг нь бий болгож өгөөгүй байгаа цагт хүмүүст энэ баялагийг тэгш хүргэх, дахин хуваарилалтыг хийх тэр бодлогыг барьдаг нам надад бол илүү ойрхон. “Хас” банкаар намайг дүгнэдэг бол тэндээс л миний сонголт харагдана. Яагаад ийм хөшүүн, хуучинсаг нам сонгочихов оо гэж намайг хүмүүс шүүмжилж л байсан. Хуучин коммунистууд шүү дээ гээд л. Гэхдээ өнөөдөр бол коммунист, коммунист бишдээ асуудал биш шүү гэдгийг надад итгэдэггүй байсан хүмүүс ч гэсэн харж байгаа байх. Энэ бол ардчилсан улс. Ардчилсан улсад сонголт байх ёстой, илүү эдийн засгийг чөлөөтэйгээр өөрөөр нь явуулна гэсэн нэг үзэл байж байхад нөгөө талд нь арай илүү дүрмийг нь тогтоож өгдөг, татварыг арай илүү боломжит нөхцөлд хүрсэн хүмүүсээс нь аваад арай бага хийгээд байгаа, хийж чадахгүй байгаа эмзэг хэсэгтээ өгдөг тэр тогтолцоог өөрийнхөө намын гол бодлого болгоод явдаг хоёр нам энэ улсыг үндсэндээ засаглаад явж байна. Би бол төрийн зохистой оролцоо гэдэгт итгэдэг. Шударга хуваарилалт байх ёстой гэдэгт итгэдэг. Зүгээр яагаад хүмүүс миний үгийг өнөөдөр илүү хүлээж авах болов оо гэж бодож байгаа бол өнөөдөр байгаа засаг маань үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээд, оролцох оролцохгүй байгууллагуудыг татаж оролцуулаад, хуулиа мушгиж гуйвуулж байгаад үнийг тогтоодог, торгодог, хаадаг, хураадаг, хоргоодог ийм байдал руу оруулж байна. Өнөөдөр зүгээр үйлдлээр нь дүгнээд үзвэл аль нь илүү захиргаадалтын хуучны аргаар үзээд байна, аль нь илүү чөлөөтэй зах зээлийн зарчмаар эдийн засгаа аваад явах гээд байна, хэн нь илүү тууштай байна гэдгийг харин ч харуулж чадаж байгаа болов уу .
-Практик дээр улс төрийн нам сонгож байгаа залуучууд хоёр гурван янз байгаа юмаа. Яг ултай философи дагасан сонголттой залуучууд цөөхөн л таардаг. Ихэнх нь карьер зурсан төсөлтэй л орж ирж байгаа. Улс төрийг түргэн шат ахих бололцоо, гарч ирэх бололцоо гэж хардаг. Энэ утгаараа бол Ардчилсан нам дотор залуу хүн орж ирээд тонгочоод, байр сууриа эзлэх боломж их хомс. Эднийх чинь өөрсдийгөө залуу гэж хэлүүлсээр байгаад тэрэндээ итгэчихсэн лидерүүдтэй нам шүү дээ. Доторх үеүүдийн сэлбэлт энэ тэр гэж бараг явагддаггүй. Энэ мэтээс нь залуучууд залхаад л МАН руу ханддаг юм болов уу гэж зарим талаас хардаг юм. Гэхдээ таны сонголтыг тэгж хямдруулж байгаа юм биш шүү. Иймэрхүү бодлын үзүүр ч гэсэн байсан уу л гэж асуух гээд байгаа юм.
-Би түрүүн бараг хариулчихсан. Надад бол өөр сонголт ерөөсөө байгаагүй. Нөгөө талаасаа Ардын нам тодорхой тодорхой асуудал дээр их шүүмжлүүлдэг шүү дээ. Олонхийн бодлогоо дагана гэдэг нэрээр үзэл бодлоо тулгах арга газар авсан л гэнэ. За, тэгээд энэ хотын асуудлыг ярьдаг, авилгын асуудлыг ярьдаг. Энэ намтай л холбож ярьдаг. Сонгуулийн санал хураалтын дүнг өөрчилчихлөө гэдэг таамгаар тэр 2008 оны зуны үйл явдлууд жишээ нь өрнөсөн шүү дээ. Гэхдээ...
-Гэхдээ биш ээ. Авилгын тухайд бол том голомт мөн шүү дээ.
-Ороод өөрчлөх юмтай, мөлжүүр ихтэй, ажиллагаа ихтэй. Энэ намыг өөрчлөхгүйгээр улс орон цаашдаа явахгүй гэдэг итгэл үнэмшилдээ хөтлөгдөөд орсон гэдэг талаас нь харж тайлбарлаж болно. Би ч тэгж бодсон. Юмыг гаднаас нь талбай дээр жагсаад өлсгөлөн зарлаад, трактордаад, муугаар хэлбэл салаавч өгөөд өөрчлөгдөхгүй гэдгийг л ойлгосон. Дотор нь орж байж энэ өвчилчихсөн байгаа бие дотор эхлээд антибиотик нь болж, болохгүй байгаа өвчилчихсөн эд эсийг шахаж гаргаж байгаад дараа нь өөрөө тэр антибиотик нь болж байгаад, дараа нь тэр вакцин нь болоод энэ намаар дамжуулаад энэ нийгмийг эрүүлжүүлэх үйл явцад хувь нэмрээ оруулж болно шүү дээ.
-Маш гоё хариулт байна.
-Ийм ойлголттойгоор орсон гэдгээ л ойлгуулах гэж энэ жишээг авлаа.
-Нөгөө краны тухай яагаад та тойроод байна вэ?
-Хүмүүс крандчихлаа, лифтэнд суучихлаа, цахилгаан шатаар явчихлаа л гэсэн.
-Дэд сайд гэдэг чинь маш том албан тушаал биз дээ?
-Тэгж харсан, ярьсан. Намайг энэ албан тушаалд яригдаж эхлэхээс өмнө. Энэ Сү. Батболд крандчихлаа гэж. Тэгээд энэ асуултанд түрүүн би шууд бусаар хариулчихсан болов уу л гэж бодож байна. Би бол өөрийгөө өгөхөд бэлэн болчихсон, тэрнийгээ баталчихсан, харуулчихсан хүн ирсэн.
-Улс төрийн нийтлэлчийн хувьд надад бол гайхалт байгаагүй. Миний энэ асуултууд гайхалт нь одоо хүртэл үргэлжилж байгаа хүмүүсийн өмнөөс асууж байгаа асуулт юм.
-Би ойлгож байна.
-Тэгэхээр би хариултыг авчихлаа гэж ойлголоо. Нөгөө талаас та одоогийн явуулж байгаа эдийн засгийн бодлого дээр нэлээн бухимдалтай байгаа. Эдийн засагт болж байгаа савлагаа, давалгаанд та хамгийн мэдрэг ханддаг. Бас байр сууриа солилцож явдгийн хувьд анзаардаг юм. Гэхдээ нөгөө краны засгийн үед та бас зарим нэг юмнуудыг хийж болохоор л байсан шүү дээ.
-Байсан. Зарим зүйлээ хийсэн, шууд хэлчихье. Бодож орсон. Орохдоо бодож, хэлж орсон зүйлээ хийсэн. Дутуу дулимаг үлдээсэн, хийгээгүй, хийх бололцоо гараагүй зүйл зөндөө байгаа. Стандарт бус гэгддэг өмнөх засгийн газрын гол ололт бол бид том төслөө хөдөлгөсөн. Олон жил дуншсан төслийг гацаанаас гаргаж эхлүүлсэн.
-Ер нь бол зургаан жил хэрүүл хийсэн төсөл л дөө.
-Тийм. Тэр хэрүүлийг эцэс болгож, галт тэргээ хөдөлгөж чадсан нь энэ хамтарсан засгийн хамгийн гол гавъяа нь. “Оюу Толгой”-н гэрээг хөдөлгөж, энэ их бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж, дэлхийд Монгол гэдэг нэрийг хүлээн зөвшөөрүүлж, гадны бизнесүүд, хөрөнгө оруулагчид энд очиж бизнес хийж болох юм байна. Энэ улсад итгэл найдвар тавьж болох юм байна. Хамтын нийгэмлэгийн ижил тэгш гишүүн юм байна гэж хүлээн зөвшөөрүүлсэн нь юутай ч зүйрлэшгүй амжилт. Орж ирсэн гадны хөрөнгө оруулалт, хөдөлсөн том төсөл монголчуудын сүүлийн 40 жилд эхлүүлж байгаагүй том бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж хийсэн тэр амжилтыг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй байх.
-Улс төрийн бодлогын үнэлгээ бол хамгийн эрсдэлтэй үнэлгээ байдаг л даа. Нэг нь гарч ирээд л дэвсэлж болдог. Юу ч биш болгож болдог.
-2008 онд хямарсан шүү дээ, дэлхий. 2009 онд монголд тэр нь мэдрэгдсэн. Хоёр банк татан буугдсан. Бид нар төсвийн тодотголоо хийж байгаад, олон улсын валютын сангаас Stand by credit гэдэг тэр зээлийг нь авч байгаад эдийн засгаа тогтоогоод дараа он нь нэмэх, хасах үзүүлэлттэй гарсан эдийн засгийг 2010 ондоо 11 хувийн өсөлттэй, 2011 онд 17 хувийн өсөлттэй гаргасан. Тэр мөнгө орж ирж бид нар цалин хөлсөө нэмэх боломж гарч ирсэн. Нөгөө яриад байдаг тэтгэврээ нэмэх боломж гарч ирсэн. Гол нь 2012 онд дүнгээ тавиулахдаа ер нь олон улсын практикт ховор л дүн тавиулсан. Эдийн засаг 17 хувь өсөөд, цалин хөлсөө хоёр сонгуулийн хооронд гурван удаа, гурав дахин нэмчихсэн Засгийн газар унасан. Унагах нөхцөл байдал бол олон байсан л даа. Нэг хүн авилгын хэргээр баригдаад явсан. Тэрний өмнө нам нь хоёр хуваагдсан. Доторх лидерүүдийн зөрчил ил гарч ирсэн. Нөгөө талаас ч бас ухаалаг тоглолтуудыг хийсэн. Улаанбаатар хотод хэвлэл мэдээллээр дамжуулж явуулсан системтэй PR-ийн үр дүнд нам сонгуульд унасан. Шууд ялагдсан гэж хэлэхэд бас хэцүү шүү. Өнөөдөр 26 суудал байж байгаа. Ардчилсан намыг шууд ялчихсан гэхэд хэцүү. 33 суудалтай байж байгаа. Өвөрхангайг оруулаад шүү дээ. Ардын намын нэрээр гарч ирээд намын харъяаллаа солиод явсан хүмүүсийг бас оруулаад ийм дүн гарч ирж байгаа бол ялалт гэж нэрлээд байх хэцүү. Тэгэхээр 2012 онд бид нар муу дүн тавиулсан гэж би шууд хэлж чадахгүй.
-Тийм ч биз, үгүй ч биз.
-Эхлүүлсэн ажлууд бол байна. Өнөөдөр харамсалтай нь би нэг зүйлийг санаж байгаа дээрээ хэлэхгүй бол болохгүй нь. Улс төрд дөрвөн жилийн циклээр сонгуультай тулдаг хүмүүс дөрвөн жилийнхээ дотор үр дүн гардаг төслүүдийг барьж авдаг, хийдэг. Өмнөх засгийн хувьд улс орны ирээдүй 30, 50, 100 жилийн цаадахыг харж, ирээдүйг харж эхлүүлсэн томоохон төслүүд бол байгаа. Мэдээж хэрэг яг өдөр тутмын, яг маргаашийн хэрэгцээг хангах, ард иргэдийн хэрэгцээг хангах ажлууд ч хийгдсэн. Кембриджийн стандартыг нэвтрүүлэх ажил байна. Монгол улсыг ирээдүйд хүчирхэг, чадалтай, хамтын нийгэмлэгийн бүрэн эрхт манлайлагч гишүүн байх үндэс суурийг нь хүнээ боловсруулж байж тавина. Монголын иргэн, монгол хүн дэлхийн иргэн байх тэр бололцоог бүрэлдүүлэх зорилготой эхлүүлсэн тэр хөтөлбөр өнөөдөр хэрэгжээд л явж байна. Хөрөнгийн бирж гээд цааш нь олон амжилтуудыг ярьж болно.
-Гэхдээ өнөөдөр бүгд тэглэгдчихсэн байгаа. Тэр гайхалтай эдийн засгийн өсөлтийг чинь тэглэчихсэн.
-Н.Алтанхуяг сайд очоод Салхитын цахилгаан станцын туузыг хайчилснаар эсвэл энэ хотын дундуурх хөдөлгөөнийг шийдэж өгсөн япончуудын барьсан гүүрний нээлтийг хийснээр ард түмэн дүнгээ тавиад байна гэдэг нь миний түрүүчийн хэлэх гээд байгаа санаа. Бид нар сонгуулийг харж ажиллаагүй. Сонгогдохын тулд ажиллаагүй. Бид нар улс орныхоо хэтийн ирээдүйг харж том том төслийн үрийг тарьж ажилласан. Өнөөдөр энэ Улаанбаатар хотод хийгдэж байгаа замын төслүүд, энэ урдуур явж байгаа Богд уулын хойгуур явж байгаа замын ажлыг эхлүүлээд мөнгийг нь шийдээд Хөгжлийн банкинд нь мөнгийг нь хийж өгчихөөд ганц төгрөгийг нь заралгүйгээр өгсөн. Өнөөдөр харлуулах талаас нь маш олон юм ярьж болно оо. Миний хувьд халтар хултар улс төр хийж байгаа болгоныг нь ярих сонин биш байна.
-Миний ярилцлагын сүүлийн зочид голдуу танай намынхан байлаа. Учир нь хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлын төвд танай намын их хурал орж ирсэн. Урих шаардлагатай зочид маань үүнээс үүдэж танай намыхан байж таарлаа л даа. Бүгдээс нь ажиглаж байхад нэг л өнгөтэй шүүмжлэлүүд гарч ирээд байх юм. Хайр дурлалаас шархдаад үлдчихсэн хохирогч маягийн гомдол. Хэвлэл мэдээллийн эргүүлгийг ашиглаж тархи угаах чадвар танайд ч гэсэн байсан шүү дээ. Тийм биз дээ?
-Гэхдээ бид нар, бид нар гэж яриад яахав. Миний хувьд зорилгодоо хүрэхийн тулд ямар ч арга хэрэгслийг хэрэглэж болно гэдэг байдлаар асуудалд хандмааргүй байгаа юм л даа. Энэ дээр эргээд би нэг удаагийн сонгуулийн амжилтын тухай яриагүй. Нэг удаагийн сонгуулиар дүн тавиулах тухай яриагүй. Өнөөдөр алсын хараатай монгол улсын сайн сайхны төлөө явах тийм чин эрмэлзэлтэй хүмүүс улс төрд нь орж ирээд зориг гаргаад хувийн золиосоо хийгээд, босгочихсон байгаа хайран нэр хүндээ, босгочихсон байгаа хувийн бизнес мөнгө хөрөнгөө хайрлалгүй үүний төлөө зүтгэх ёстой л гэж боддог. Сонгуулиар бол нэг дүн тавиулна. Хамгийн том дүгнэлт нь хүний амьдралын эцэст тэр хүн зөв явж уу, буруу явж уу, харамсахаар явж уу, харамсахааргүй явж уу гэдэг дүгнэлтийг хүн өөрөө эхлээд тавина. Дараа нь ойр дотных нь хүмүүс, нийгэм нь тавьж өгөх ёстой. Тэр дүгнэлтэн дээрээ би очоод алдчихмааргүй байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр өөрийнхөө зарчмаас ухарч нэг ялалтын төлөө тархи угаах байдлаар улс төр хийснээр ард түмнээ басамжилж тархийг нь угаана гэдэг бол сайхан зүйл биш гэдэгт би итгэлтэй байгаа. Хийх ёстой ажлаа зарчмынх нь дагуу хийгээд явааа, тийм шулуун шударга байдлаар ажиллаж чадаж байгаа улстөрчдийг үнэлдэг, хардаг, гаргаж ирдэг тэр цаг бол удахгүй ирнэ. Түрүүний ярьдаг сошиал медиа руу өнөөдөр ороод харвал бидний ажлын үр дүнг 100 хувь тэглэчихсэн гэж би бас бодохгүй байна. Хүмүүс санаж байна, ярьж байна. Өнөөдөр шударга өрсөлдөөнийг зохицуулдаг газрын нэг дарга залуу гарч ирээд л дэлгүүрт бараа зарж байгаа, насаараа хөдөлмөрлөсөн хүмүүсийг олон зуун саяар очоод торгочихож байна. Тэгэхлээр хэн нь илүү хуучин нийгмийн аргаар үзэх гээд байна. Хэн нь илүү шинэлэг байдлаар үзээд байсан байна гэдгийг хүмүүс харж мэдэрч л байна шүү дээ.
- “Миний дэлгүүр”-ийг 450 сая төгрөгөөр торгосон тухай ярьж байна уу?
-“Миний дэлгүүр”, “Номин”, дээрээс нь манай нефть инпортлогчид байж байна. Том том жишээнүүд байна шүү дээ. Цаагуураа нугалаа завхрал доогуур төвшинд ч маш ихээр явагдаж байна. Энэ нь хүмүүс дээр буугаад нийгмийн бухимдал асар их тэлж байна.
-Сервис дагасан бизнест үнэхээр иргэдийг бухимдуулж байгаа том бухимдал байдаг шүү дээ. Ядахдаа ёс зүйг нь засах гэж байгаа байлгүй дээ. Их дэлгүүр гэсэн том малгай тавьчихаад хэрэглэгчээ үргэлж гомдоогоод гаргадаг. Хүнд үйлчилж чаддаггүй. Авсан барааг нь уутанд нь хийгээд өгч чаддаггүй. Мөнгөөрөө худалдаад авчихсан байхад гарахад нь дохио нь дуугараад үйлчлүүлэгчээ эвгүй байдалд оруулдаг. Эргээд уучлал гуйж чаддаггүй. Ийм л үйлчилгээгээр ашиг олж байгаа шүү дээ.
-Гэхдээ энийг засаг зохицуулах ёстой юм уу. Өрсөлдөөн өөрөө зохицуулах ёстой юм уу. Энэ чинь бид нарын зарчмаа тогтоод сонгочихсон нийгэм шүү дээ.
-Тийм. Гэхдээ манайхан жаахан чангахан цохиулж байж хөдөлдөг гэмтэй.
-Өнөөдөр 23 жилийн өмнө хийсэн сонголтоо үгүйсгэх гээд ч байгаа юм шиг үйл ажиллагаанууд яваад байна шүү дээ. Өнөөдөр төрөөс зохицуулахыг л хүсээд байдаг. Энэ дээр нугалаа гарч ирнэ. Миний түрүүчийн хэлээд байгаа залуу бол нугалаа гаргаж байгаа хүн. Нугалаа гаргахдаа өнөөдөр их дэлгүүрт заавал очих албагүй ш дээ. Бид нарын сонгочихсон нийгмийн чинь нэг гоё нь тэр байхгүй юу. Сонголт өөрөө бүх иргэдийн өмнө байдаг нь.
-Савалгаанд нь жаахан үйлчилгээ сайжраасай л гэж харж байна.
-Социализмын үед дэлгүүрт очиж талх авахдаа худалдагч эгч нарт яаж загнуулж байсан, яаж кассанд очерлож байгаад, даруулж байгаад дундуур нь гишгүүлэн байж байж талх, сүүгээ аваад явж байсныг санаж байна. Өрсөлдөөн байхгүй бол тийм л байдалд хүрнэ. Тэрнийг нэг сайхан санаатай төрийн зүтгэлтэн гарч ирээд урдуур нь далдганаж гүйж очоод зохицуулдаг зүйл биш гэдгийг дэлхийн түүх харуулчихсан. Энийг бол хэрэглэгч өөрөө тодорхойлно. Таалагдахгүй бол битгий оч, тэр их дэлгүүрт. Цөмөөрөө болъё л доо, би та нарт уриалчихъя. Үйлчилгээ нь таалагдахгүй, барааг чинь баглаж өгөхгүй байгаа бол та битгий оч. Миний дэлгүүр лүү оччих, Скай руу оччих. Сонголт зөндөө байна шүү дээ. О.Магнай гэдэг хүний лантуугаар шийдвэрлэх гээд байж болохгүй. Сайн санаа өвөртөлсөн дүртэй, эх орон гэж цээжээ дэлдсэн хүмүүс чинь дандаа гай чирдэг нөхдүүд гээд нэг хүн хэлсэн байдаг л юм.
-Том утгаараа төр хувийн хэвшил рүү хутгалдаж байгаад бид бүгд дургүй байна. Би өнөөдөр танд эдийн засагт минь юу болоод байна вэ гэдэг асуултыг тавих гэж ирсэн. Ямар дохио дуугараад байна вэ. Хөрөнгө оруулалтын орчинд үнэхээр үймрээн үүссэн. Тэрийгээ засах гээд урд хойд хөршүүд рүүгээ гүйгээд л, бүтэлтэй бүтэлгүй нэр зүүгээд л байх шиг байна. Мөнгөний эрэлд яваад л байна. Бонд босгож ирээд л . “Чингис” бондыг хийлээ. Одоо дахиад л “Самурай” бонд гэж яригдаж байна. Бонд гэдэг маань бас тэнгэрээс унагаж байгаа шар тос биш ээ. Эргээд л бид хамтаараа төлөх, энэ насандаа эс чадвал үр хүүхэд маань төлөх ийм л өр. Засаг барьж байгаа нөхдүүд нь эдийн засаг яагаа ч үгүй, эд нар зүгээр худлаа атаархаад юмаа. Ерөөсөө яагаа ч үгүй гэх юм. Хөгжлийн яамны сайд нь ч хэлэх юм. Бүх юм л сайхан байна гэх юм. Эдийн засагч хүний хувьд энэ тухай та нэг нухацтайхан хариулт өгөхгүй юу?
-Энэ бүх болоод байгаа үйл явдал дээр иргэнийхээ хувьд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн илэрхийллийг бол харсан байх. Тэрнээс илүүгээр эрх баригчдын ажил үйлдэлд нь дүгнэлт тавьж чадахгүй.
-Одоо нэмж хэлээд байх шаардлагагүй гэсэн үг үү?
-Тийм. Өмнөх засагт ажиллаж байхдаа хийж чадаагүй, итгүүлж чадаагүй нэг ажил яах аргагүй манай улсын үндэсний эдийн засгийн болон нийгмийн эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо. Бүх юм ямагт өөдөө яваад байдаггүй. Сайнд найдаад саард бэлэн байх ёстой байдаг. Эдийн засагч нар бол тийм л хүмүүс. Эрсдлийн удирдлага байх ёстой. Нүүрсний үнэ дандаа тийм байна. Хятадууд дандаа бид нараас нүүрс аваад байна гээд зэсийн, алтны үнэнд найдлага тавиад байж болохгүй. Эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гэж их ярьдаг байсан. Хийсэн үйлдэл бол байхгүй. Бодлого бол тэрэн дээр тогтвортой явж чадаагүй. Бодлого үгүй байсан гэж хэлж болно. Эрсдлийн удирдлагын хувьд. Өнөөдөр бидний гадагш гаргаж байгаа экспортын барааны үнэ өндөр байгаа үед бид төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль өмнөх засгийн үед батлуулаад тэндээ нэг заалт оруулж өгсөн. Баялагийн сан байгуулах, төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн дагуу тогтворжилтын санг байгуулж ажилласан. Тэрэндээ мөнгөө хурааж чадаагүй. Илүү орлого орж ирээд байгаа юман дээр бид нар мөнгөө хангалттай хурааж чадаагүй, амжаагүй. Нөгөө талаас 2008 оны сонгуулийн үр дүнд үүссэн байсан амлалтыг биелүүлэх талаас хоёр нам хоорондоо уралдаад амлалтандаа хүрэхийн төлөө явсан. Эргээд энэ бол сонгогчдоо басамжилсны үр дүн. Мөнгийг нь өгчихвөл бид нар сонгогдчихно. Тийм нэг сохор итгэл үнэмшил дээр тулгуурлаад явчихсан. Хүмүүс бол амьдралынхаа чанарт өөрчлөлт гаргахыг хүсч байсан.
-Таны, та бүхний тэмцлийг харсан. Надад бол таалагдсан. Ардчилсан нийгэмд хүмүүс эсэргүүцлээ янз бүрээр л илэрхийлдэг шүү дээ. Харин ч содон байсан. Нийгмийн хэв журам зөрчсөнгүй. Зам хааж, үймээн самуун дэгдээсэнгүй. Тэгсэн атлаа хоржоонтой эсэргүүцэл байсан. Б.Болдсайхан эмчийг таньж байна. Нөгөө хоёр нь жиргээчид үү. Энийг яаж бодож олсон юм бэ?
-Би бодож олоогүй ш дээ. Би өөрөө жиргээнд тодорхой хэмжээний цаг зарцуулдаг. Өөрийнхөө үзэл бодлыг заавал Ганчимэгтэй уулзалгүйгээр өдөр тутамд хүмүүстэй хуваалцаад яваад байх нь зөв юм болов уу гэж бодоод тэгээд явдаг. Өнөөдөр доллар 1700 боллоо. 1700 болонгуут нь талбай дээр гарч салаавч үзүүлнэ гээд манай Б.Болдсайхан эмч тоглоод жиргэхээр нь би очоод хатгаад тэгвэл наадах чинь маргааш болно хоёулаа маргааш гаргачихъя гээд л эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Тэгсэн гурван танихгүй хүн нэгдсэн байна лээ. Тэгээд тэр үед нь мэдээжийн хэрэг нээлттэй зарлачихаж байгаа юм чинь сэтгүүлчид давхиж очоод тэгээд л сенсаци дэгдсэн. Энэ бол яахав саваагүй үйлдэл байсан. Би шүүмжилсэн хүмүүсийн бодлыг хүлээж авч байна.
-Юу нь саваагүй байгаа юм бэ?
-Өнөөдөр эргээд л нөгөө би өөртөө яаж харагдах нь чухал биш, эргээд эргэн тойрондоо нийгэмдээ, улсдаа яаж харагдах вэ, нөхдүүддээ яаж харагдах вэ гэдэг дээр дүгнэлтийг хийсэн. Би зөвхөн Ганхуяг биш. Би монгол хүн гэдгээ би бодоогүй. Би нэг намын гишүүн, энэ нам дотроо ойрхон явдаг найз нөхөдтэй, журмын андуудтай гэдгээ бодоогүй.
-Та тэгээд харамсаад байгаа юм уу?
-Харамсаагүй. Шийдэмгий байж үр дагаврыг нь даа. Эргэлзээгээр ямар ч ажил бүтдэггүй гэж би өөртөө хэлдэг. Гэхдээ эргээд нөлөөг нь харвал хүмүүст яаж туссаныг нь харвал би үнэхээр ордныхоо гадаа очиж байгаад, Ерөнхий сайдынхаа цонх руу, Их хурлын даргынхаа цонх руу бүдүүлэг үйлдэл хийсэндээ уучлал гуйж байна.
-Одоо албан ёсоор уучлал гуйж байна уу ?
-Би албан ёсоор уучлал гуйж байна.
-Миний ярилцлагаар дамжуулж уу?
-Дамжуулж.
-Би бол дэмий юм биш үү гэж зөвлөмөөр байна. Ер нь төр засгаа шүүмжилж яагаад болдоггүй юм. Шүүмжлэл, эсэргүүцэлд тогтсон “хэл” гэж байхгүй шүү дээ. Бөмбөр нүдэж, трактор оруулж ирж, плакат барьж, өндөг, лооль чулуудаж, гутлаа шидэж, жагсаал хийж төрөл бүрээр ертөнцийн эсэргүүцэл явагдаж байдаг. Салаавч үзүүлэхэд яадаг юм бэ?
-Уучлал гуйх ёстой гэж бодож байна. Уучлал гуйхад надаас их зүйл гарахгүй. Би бол өөрийнхөө алдаа шүүмжлэлийг хүлээж авч чаддаг хүн. Үүгээр залуус маань тодорхой нөхцөл байдалд үйлдэл хийхдээ бас бодолцож дараа дараагийн алхмуудаа хийж байгаасай гэсэн тийм жишиг, нөгөө талаасаа уучлал гуйхаас битгий айж бай гэдгийг үзүүлж байгаа юм. Миний дотор залуу, цочмог Хуягаа бас байдаг. Тэр Хуягаа гүйж очоод салаавч үзүүлчихсэн. Өөр арга хэлбэрээр үзэл бодлоо илэрхийлэх боломж надад байдаг. Ийм боломж байдаггүй хүмүүс ч байж магадгүй. Мэдээжийн хэрэг зөвтгөөд би яриад байвал яриад байж болно. Эдийн засаг хэцүүдэх нь ээ. Доллар 1500 боллоо. 1550, 1600, 1700 болох нь ээ гээд л байсан. Цочроо авахгүй, дохио болохгүй байсан. Нийгэмд бол Б.Болдсайхан эмч бидний үйлдэл цочроо өгч чадсан. Тодорхой хэмжээнд дохио өгсөн. Хүмүүст юм бодогдуулсан. Сайн талаас нь гэвэл тийм. Нөгөө талаас би бас энэ олон түмэнд ялангуяа залуустаа тодорхой хэмжээнд нөлөөтэй болсон, харж дагадаг олон хүнтэй, бас хариуцлагаа ухамсарласан хүний хувьд салаавч гаргасан тэр үйлдэлдээ уучлал хүсч байна.
-Яриаг тань таслаад нэг зүйлийг асууя. Танай намын дарга болоод удаагүй байгаа М.Энхболдыг дарга болохоос нь өмнө би ярилцлагадаа урьсан. Тэр үеэр түүний хариултууд дотор салаавчны тэмцэлтэй холбоотой хөнгөхөн шүүмжлэл явсан. Гэтэл тэр үг таныг эмзэглүүлсэн юм шиг байна. Миний ярилцлага хүмүүст эвдрэлцүүлэх шалтгийг битгий тарьж байгаасай гэж би хүсдэг. Мэргэжлийн зорилго, хүсэл шуналдаа хөтлөгдөөд асуултуудаа тавиад, хариултуудаа аваад аваад цацаад байх нь нэг хэрэг. Энэ миний ажил болохоор, явдгаараа л бас явах ёстой. Гэхдээ ард нь хүмүүсийг битгий эе эврэлцээсэй гэж боддог. Таны facebook дэх гарсан мэдэгдлүүдийг би сонссон.
-Тэрэн дээр би хөнгөн шүүмжлэл гэж хүлээж аваагүй. М.Энхболд дарга бол энэ төр нийгэмд том ажил үйлс бүтээсэн, өнөөдөр улс орныг манлайлж яваа төрийн зүтгэлтэн хүн. Хөнгөн үг бол хэлэхгүй байх. Цаанаа бодож байснаа л хэлсэн байх. Зөвхөн намайг ч хэлээгүй байх. Ер нь цаашдаа яаж явах ёстой юм, улс төрийн соёл ямар байх ёстой юм. Ямар байдлаар энэ намын гишүүд жагсах ёстой юм. Хэрвээ цэргүүд нь тушаалыг нь биелүүлэх үү, биелүүлэхгүй юу гэдэгтээ эргэлзэж байгаад байлдаанд орвол сайн үр дүн гарахгүй. Би ойлгож байна. Би чинь нэгэн цагт Ардын намын журамт цэрэг гээд зарлачихсан хүн. Гэхдээ түүний ярилцлагыг уншаад тэр хариултад хувь хүнийхээ хувьд би бухимдсан. Тэр бухимдлаа цахим хуудсаараа илэрхийлсэн.
-М.Энхболд дарга хуучин нийгмийн үеийн суурь төлөвшилтэй хүн. Хувь хүнийхээ хувьд ч ер нь хүн ирээд хоёр гурав цохиод авсны дараа харцаараа чи яагаад байна аа гэж хэлэхээр тийм л зан төрхтэй хүн шүү дээ. Тийм болохоор шууд ордон руу салаавч гаргах нь өөрийнх нь хувьд байж боломгүй юм шиг санагдсан байж магадгүй. Бусдаар тийм гүнзгий агуулга тээгээгүй байх.
-Гэхдээ би бас тэгж бодохгүй байна.
-Тэр бол намын дарга М.Энхболд биш байсан. Одоо бол намын дарга М.Энхболд, намын гишүүн Ч.Ганхуяг нарын харилцаа, хамтын ажиллагаа сайн сайхан яваасай гэж хүсч байна.
-Тийм ээ. Ардын нам өөрөө сөрөг хүчний байр суурин дээр сайн тогтож ажиллаж чадахгүй байна. Нөхцөл байдал хүндэрч аюул заналхийлэлд орчихоод байхад, хийж бүтээсэн зүйлс маань нурж унаж байхад зүгээр хараад соёлтойгоор боловсноор бичиг шидээд, хамт наадаад, баярлаад явах нь бол зохисгүй юм. Ийм үед онцгой арга хэмжээнүүдийг авах ёстой гэж бодож байна. Эдийн засаг руугаа хандсан ажлуудыг. Есдүгээр сард дэлхийн эдийн засгийн форумын салбар хуралдаан энд болсон. Н.Алтанхуяг сайд тэрнээс хойш Японд очлоо. Эдийн засгийг ч тайвшрууллаа. Хөрөнгө оруулагчдыг тайвшрууллаа. Эргүүлж даллаж дуудаж эхэлж байна. Хөрөнгө оруулалтын хуулиа шинэчиллээ. Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хуулийг баталлаа. Гадны хөрөнгө оруулагчид орж ирээд монголд бизнес явуулж болно шүү гэдэг дохиог тод томруунаар өгч эхэлж байна. Одоо нэгдүгээр сард Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Давост очиж Монголын хөгжлийн загварын тухай танилцуулгаа хийнэ. Монгол улс тэнд цуглах 3000 шахуу гадны хамгийн том бизнесийн төлөөлөгчдийн, улс төрийн төлөөлөгчдийн өмнө том мэдэгдэл хийгдэх болов уу гэж бодож байна. Эргээд Монгол даллаж байна.
-Давос бол үнэхээр шал өөр индэр. Энэ жилийнх манай хувьд маш чухал үйл явдал болно.
-Би хувьдаа их баяртай байна. Түрүүн би муу үр дагавруудыг нь хэлсэн. Сайн үр дагаврууд нь шууд гарчих зүйл биш гэдгийг бол ойлгож байна. Гэхдээ бидний хувьд сөрөг хүчин болчихоод шокноосоо гарахгүй жил хагас болчихоод ингээд яваад байх нь буруу. Энэ сонгочихсон байгаа бидний улс төрийн тогтолцоонд чинь баланс байх ёстой. Нэг нь хийдэг, нөгөөх нь шүүмжилдэг, хардаг, хянадаг, эрх барьж байгаа хэд нь эд нар хараад байгаа юм шүү, эд нар шүүмжлэх юм шүү болохгүй шүү гэдэг тийм бас тодорхой хэмжээний болгоомжлолтой ажиллах ёстой. Шийдвэрийг тэгж гаргах ёстой. Бүх юмыг л задгайгаар амныхаа пангаар гэртээ гал тогоондоо сууж байгаа юм шиг болж байна, бүтэж байна, өөрийнхөө хүүхдүүдийг хуурч байгаа юм шиг байдлаар ард түмнээ басамжлаад яваад байгааг зүгээр хараад суугаад байх нь манай намын хувьд буруу юм гэдгийг л хэлмээр байна.
-Таны дотор миний бодож байснаас хатуу том чиг шугам байдаг юм байна. Бас таны дотор олон хүний мэддэггүй гайхалтай сайн аав байдаг. Тантай нэлээн олон жил харилцаж, заримдаа бухимдлаа, уйтгар гунигаа, мөрөөдлөө хуваалцдаг хүний хувьд мэддэг юм л даа. Харин олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр нэг л хөнгөн Ч.Ганхуягийн тухай бичээд байдаг. Энэ нөгөө залуу настай холбоотой байна уу. Өөрөөсөө өөрөөр үнэлэгдэх бол миний хувьд хамгийн тэсэрмээр бухимдлыг төрүүлдэг. Харин та яадаг вэ?
-Би хүнд таалагдах гэж амьдрахгүй л дээ. Миний амьдралын зарчим. Би Хуягаагаараа баймаар байна. Би микрын сахилгагүй, аав ээжийн хайртай хүү. Дүү нарынхаа атаман нь байсан тэр Хуягаагаараа л баймаар байна. Нэг албан тушаал дээр оччихлоо. Нэг амжилтанд хүрчихлээ. Нэг хэдэн цаас хийчихлээ гээд дөмбийгөөд, гэдийгээд, зузаараад хүнд харагдахгүй болоод, өөрийнхөө хаанаас яаж гарч ирсэн билээ, хэн гэдгээ мартах утгагүй. Эцсийн дүндээ хүн бол нэг л амьдарна. А цэг төрлөө. Явсаар байгаад нэг шугамаар явна. Шугамаар явсаар байгаад Б цэг дээр очино.
-Таны Facebook дээрээ бичсэн нэг өгүүлбэрийг иш татаж асуумаар байна л даа. Шатрын ноён ч, хүү ч адил. Эвхэгдээд нэг л хайрцганд ордог шүү дээ гэж. Нэг нөхөр л төрөл арилжтал хувирсан тухай хувийн эмзэглэл байна гэж харсан. Төрөл арилжсан улсууд цөөнгүй байна. Бүр дугарахаа байчихаад байна. Ярвайлдаад л, пацаанууд нь бүр сагаад алга болчихлоо. Партизанууд бүр больницын төвшинд очтол эмгэг нь илэрч байна. Хуучин хэдээс ч зарим нь аймшигтай өөрчлөгдсөн байна. Та баян хүн болохоор тантай тийм хүмүүс тааралддаггүй байж дээ гэж бодож суулаа.
-Баян гэдгийг мөнгөөр хэмжээд байх надад утгагүй санагддаг.
-Эдийн засгийн хүч бол хамгийн том хүч. Мөнгөтэй хүн гөлөгнөдөггүй. Айдаггүй. Энэ үнэнээс бас зугтаад яахав.
-Баян хүн гэдгийг би мөнгөөр хэмжмээргүй байгаа юм. Ер нь тэр их буруу зүг рүү нийгмийг авч яваад байгаа. Мөнгөөр хараад намайг баян гээд байдаг. Би өөрөө дотроо нэг ертөнцтэй, өөрийн гэсэн үзэл бодолтой. Өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй. Өөрийн гэсэн амьдралтай хүн гэдгээр нь хүмүүс бие биенээ хүлээж авдаг болоод зөвхөн өнгө үзэмжээр нь биш, энэ бүхэл бүтэн хүн явж байна. Энэ өөрөө нэр төр. Энэ хүний нэр төрд халдаж болохгүй гэдэг тийм соёлыг тогтоохсон.
-Наадах чинь бол цаасан дээр бичигддэг л хариултууд.
-Тийм байх ёстой. Өнөөдөр бол яахав манай нийгэмд бол би баян хүн. Баян гэдэг нь би хүүхдээрээ баян, би түүхээрээ баян, би өөрийнхөө мөрөөдлөөр баян, өнөөдөр амьдрал надад мууг ч сайныг ч бүгдэнг нь жигдхэн сайхан хуваарилаад өгчихсөн байж байгаа. Миний амьдралд миний том хүүг бол шударга бус хуваарилалтаар тийм төрүүлж өгсөн гэж би үзэхгүй. Бурхнаас, тэнгэрээс тэгж заяагаагүй. Буруутай тогтолцоо, буруутай үйлдэл, хувь хүний алдаанаас болоод тэр хүүхэд өнөөдөр хүртэл шаналаад хэвтэж байна. Гэхдээ Дашка маань өнөөдөр 16 нас хүрчихлээ. Би өнөөдөр хүүгээ нуугаагүй. Би хүүгээ ил гаргаад ирчихсэн. Яагаад вэ гэхээр хүү маань нэгдүгээрт, насанд хүрчихлээ. Энэ улсын бүрэн эрхтэй иргэн нь болчихлоо. Тэр хүү бол үүрэг хүлээх чадвар байхгүй. Яагаад вэ гэхээр хамгийн хүнд ачааг тэр хүүхдийг төрсөн өдөр нь үүрүүлчихсэн энэ улс. Тэгэхлээр энэ хүүхэд эрхээ яаж эдлэх ёстой юм бэ. Иргэний үнэмлэхээ авъя. Дахиад ийм үйлдэл энэ улсад гарч, ийм хувь тавилан хүүхдэд ноогдох ёсгүй юм шүү гэдгийн төлөө Дашка минь тэмцэж байгаа юм. Насаараа нэг өрөөнд тэргэнцэр дээр тархин дотроо цоожлоостой биеэ удирдаж явж чадахгүй байна гэдэг бол аймшиг.
-Өмнөх ярилцлагын үед би таниас асууж байхад тэр эмчийг уучлал ч гуйгаагүй гэж та хэлж байсан. Тантай уулзсанаасаа хойш бодоод л яваад байдаг юм. Даун, аутизм гээд олон аймшигтай өвчнүүд байна. Тэд биш байсан уу. Үнэхээр арга чарга алга уу?
-Биш л дээ. Тархины цус харвалт, бүтэлт явагдсан. Буруу эмчилгээ явсан. Эхлээд төрөхөд буруу тариа хийгээд, болоогүй байхад нь дүлүүлж шахуулж эхэлсэн. 30 минут гацаасан, тэгээд би өөр дээрээ жишихээр нэг л юм ойртоод байгаа юм л даа. Жорлон дээр удаан суучихаад босохоор хөл рүү бяс гээд биржигнэдэг ш дээ. Хүний тархин дээр тийм юм явчихлээр чинь тархи тал нь цус харвалттай үлддэг юм байна. Цэвэр хувь хүний алдаа байсан. Тэр эмч нар бол уучлал гуйх байх байтугай ерөөсөө яаж байна, ийж байна гэж нэг ч удаа яриагүй. Сая бол би нэрийг нь дэлгээд тавьчихсан. Гавъяат эмч Үйлст гуай байсан. Сая бас нэг хүүхдийг тэгсэн байсан. Би эртхэн энэ асуудлаар тодорхой хэмжээнд явдаг байж дээ. Бас энэ алдааг байдаг юм байна шүү гээд эмч нартаа ч гэсэн яамандаа ч гэсэн нэг дохио очих ёстой байж дээ л гэж бодсон. Тэгсэн бол ахиад хүүхэд тийм хувь заяа эдлэхгүй байх байж. Яагаад гэхээр маш олон ээж аавууд энэ асуудал дээр шаналаад гэртээ сууж байдаг юм байна лээ. Энэ асуудлыг нийгмийн анхаарлын төвд авчирч нийгэмд ярьдаг, энэ хүмүүсийг нийгэмшүүлдэг, анзаардаг тоодог, халамжилдаг тэр цагийг ойртуулах ёстой гэж би үздэг.
-Дашка маань одоо ярьж сурч байна уу?
-Байхгүй шүү дээ. Биеэ бүр удирдахгүй. Юу ч байхгүй, нүдээ удирдаж чадахгүй. Тэгсэн ч тархи нь цаанаа байж байгаа.
-Аавыгаа танина биз дээ?
-Танина. Илэрхийлж чадахгүй. Юугаараа ч илэрхийлж чадахгүй. Хооллуулна, арчлуулна. Тэгээд л байж байдаг.
-Та бол мэдээж бүх арга чаргыг л хайсан байх?
-Тархийг нь нэгэнт л солиод тавьж чадахгүйгээс хойш одоо яая гэхэв дээ. Энэ бол миний амьдралын эмгэнэл. Миний өмнөх амьдралыг ухаж гаргаж ирж байгаад энэ хүүгээсээ болоод анхны эхнэрээсээ салсан байдлаар яриад, бичээд байдагт л би эмзэглэдэг. Энэ бол худлаа. Битгий ингээч гэж би гуймаар байна.
-Хүний амьдралыг мэдэхгүй байж л дүгнээд байдаг. Нэг ч удаа уулзаж, мэдрэлцэж, халуун гараа атгалцаагүй байж л хараалаар булаад л. Нэр зүсээ нуучихаад л интернетээр бусдыг “алж” байдаг тэр хүмүүс бол эмгэнэлтэй амьдралтай хүмүүс шүү дээ.
-Тийм. Миний хүүг битгий доромжил, битгий худлаа дүгнэ гэж л хэлмээр байна. Амьдрал эрээнтэй бараантай. Би түрүүн хэлсэн. Би төгс төгөлдөр хүн биш.
-Хүн болгонд л өнгөрсөн байдаг гэдгийг бид мартчихаад байх юм л даа. Хэрэв манай сэтгүүлчид тэгж бичдэг бол та уучлаарай.
-Би гэхдээ шударга байхыг л хичээдэг. Болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлийг болгохын төлөө явж болно. Хэзээ зогсоод за нэг том цэг тавиад ингээд энэ асуудал хаагдлаа гэдэг цэгээ бас тавьж чадна. Тэгэхлээр тэр талаас намайг заавал муу хүн, муу хүн дотроо өөрийнхөө хүүхдээс урваад явчихсан эцэг гэж битгий гүтгээч гэдгийг л гуйж байна.
-Яриа маань явж байгаад таны эмзэг зүйл рүү орчихлоо. Сая намын хурал гэж болоод өнгөрлөө. Бодвол та суусан байх. Бага хурлын бүрэлдэхүүн нэлээн шинэчлэгдсэн байна лээ. Цаашаа унжийгаад явахгүй урам зоригтой нэг цул болоод явах итгэл найдвар байна уу, улам илүү фракцлагдаж тарав уу?
-1000 гаруй хүн тойрч сууж байгаад гурав дөрөв хоног хуралдаад гаргаад ирсэн шийдвэрийг миний хувьд дүгнэх нь ахадсан ажил болох биз. Зүгээр сонголтуудаа бид нар хийсэн. Алдаан дээрээсээ суралцаад ирээдүй рүүгээ илүү өөдрөгөөр, эрчтэйгээр, илүү хүчтэйгээр алхъя гэдэг тийм чин хүсэл зориг харагдаж байх шиг байна. Яг одоо жолоодлогыг гартаа авсан байгаа хүмүүсийн хувьд ямар нөхцөл байдалд яаж гарч ирээд ямар үүрэг хариуцлага нуруун дээрээ үүрч аваад зориг гаргаад гараад ирсэн бэ гэдгээ ойлгоод энэ албан тушаалуудыг авсан байгаа. Энэ нам бол өнөөдөр сөрөг хүчний байр суурин дээрээ гарч ирэх хэрэгтэй. Эрчтэй хүчтэй, ард иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалсан сөрөг хүчний дуу хоолой үгүйлэгдэж байгааг хүн бүр ойлгож байгаа. Үгүйлж байгаа. Сөрөг хүчин бол өмнөх бүх цаг үеэс илүү нягт нямбай ажиллах ёстой.
-Сөрөг хүчин байхын ашиг, хожоо гэж байдаг шүү дээ. Тэрийгээ л гаргаж чадахгүй байна. Гэхдээ тэр нь зөвхөн тэмцэх, нураах, үгүйсгэх, үймүүлэхийн нэр бас биш л дээ.
-Биднийг л муу байсан гэж зөвхөн яриад байгаа боловч манай эрх баригчид маань бол бас томоохон томоохон алдаанууд гаргаад байгаа учраас бараг сөрөг хүчингүйгээр олон түмэн өөрсдөө дүгнээд байна. Дүнгээ тавиулаад байна. Мэдээжийн хэрэг сонгууль болтол хоёр гаруйхан жил байна. Юм бол ингээд л нэгээр дуусдаггүй. Эргэлттэй байдаг. Боломжууд гарч ирэх байх. Бид нар нэг алдаа хийчихсэн юм шиг байгаа юм. Нийтээрээ, ганц нэг нам ч биш, ганц нэг хүмүүс ч биш. Нийтээрээ. Бид нар их сайхан зорилго гаргаж ирж тавьчихаад, 1991 онд тэрийгээ тунхаглачихаад Ардчилсан нийгмийг сонгосон. Олон намтай тогтолцоог сонгосон. Зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон. Тэгэхдээ тэрнийхээ мөн чанарыг бүрэн дүүрэн төгс утгаар нь ойлгож ухамсарлаж нөгөө талдаа ард нийтдээ, хүндээ сэтгэл рүү, зүрх рүү нь оруулах талыг нь тэр чинь яаж ажиллах механизм байдаг юм бэ гэдгийг ойлгуулах тал дээр буруу явчихаж. Өнөөдөр намайг нэг бухимдуулаад байгаа нэг зүйл бол баян гээд түрүүн ярилаа шүү дээ. Жишээ нь баян хүн л бол муу, луйварчин хүн, авилгачин хүн гээд яриад байдаг болчихож. Баян хоосоны зааг нэмэгдээд байна гээд л. Нөгөө талаас болохоороо ядуурлаас хүмүүсээ гаргая гээд байдаг. Одоо бүгдээрээ энэ сөрөг юмнуудаас салъя. Сөрөг яриануудаасаа эхлээд салъя. Ядуурлаас гарна гэж биш, баяжина гэж яръя. Иргэдээ баяжуулна гэж ярья. Ядуурлаас гаргана гэдэг чинь баяжуулна гэсэн үг биз дээ. Баян болно гэсэн үг биз дээ. Тэгвэл энийг нь сонгож яръя.
-Арай тэмүүлэлтэй, эрч хүчтэй үгийг нь сонгоё гэж үү?
-Тэгэж ярих хэрэгтэй. Нэг зүйлийг бид нар ойлгох хэрэгтэй. Америкт очоод баян хүн гэхээр олны бахархлыг аваад тэр хүнийгээ шагшран магтаад урам өгөөд энэ хүн бол баян хүн. Энэ хүн бол амжилттай хүн гэж ярьдаг. Өнөөдөр амжилтыг шийтгэхээ болъё. Англиар Success гэж ярьдаг. Тэрийг бол биширдэг байхгүй юу. Тэрийг нийгэмдээ үнэт зүйл болгож гаргаж ирье. Хүн амжилттай байхын төлөө төрдөг, хүн амжилттай байхын төлөө амьдардаг, боловсордог. Өөрийгөө хөгжүүлж байгаад хөрөнгө оруулалт хийж байгаад, уйгагүй хөдөлмөрлөж байгаад амжилтанд хүрдэг. Амжилтыг дагаад үнэ, мөнгө нь орж ирдэг. Үнэ мөнгө орж ирэхлээр айдаг нуудаг биш гаргаж ирдэг, бахархдаг тэрнийг нь үнэлж чаддаг тийм нийгэм болох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бид нар зах зээлийн эдийн засаг, бизнесийн эдийн засаг гэчихээд нөгөө нэг ганц хоёр амжилттай яваа хүмүүсээ нийгмийн хог шаар болгоод зүхээд байхаар чинь бидний хүүхдүүд яаж харах вэ. Энэ оюутнууд чинь уншаад миний салаавчнаас хавьгүй долоон дор суртлаар угаагдаж байгаа байхгүй юу. Энэ муу олигархи, энэ муу луйварчин авилгачин энэ ингээд идчихлээ. Энэ лиценз худалдаад авчихлаа. Эцсийн дүндээ хүн өөрийн хүч хөдөлмөрөө гаргаж байгаад худалдаж авч байгаад, мөнгөө банкнаас зээлж авч байгаад, эрсдэл хийж байгаад биднээс өмнө нь хөдөлчихсөн бол түүнд атаархах биш илүү дэмжих хэрэгтэй. Олон мянган хүнийг ажлын байрыг бий болгож байна. Нөгөө яриад байдаг багш, эмч нарын чинь цалинг энэ баялаг бүтээгчид чинь бий болгож байгаа. Тэгэхлээр энийг бид туушдаа намын бодлогод ч оруулах ёстой, төрийн бодлогод ч оруулах ёстой. Ярихдаа ч бид нар жаахан хэм хэмжээтэй ярих хэрэгтэй байна гэдгийг улс төрчиддөө ч гэсэн уриалж байна. Бидний энэ ярианаас болж би л сайхан ядуу хүн, би сайхан өмчгүй хүн тийм учраас би шударга хүн гэдэг тэрэнгээрээ бахархдаг эх орончид дэндүү ихэсч байна. Тийм байх ёсгүй. Биеэ засна, гэрээ засна, төрөө засна. Тэр өвөг дээдсийнхээ сургаалийг дагаад явах ёстой. Тэр анх хувьсгал хийгээд явж байсан анхдагчдын нэг “Баяжигтун” гэж уриа гаргаад явж байсан нь санаандгүй зүйл биш гэдгийг би гэхэд дөнгөж саяхан л ойлгосон шүү дээ. Аливаа үзэл чинь уриа лозонгоор явж байж хүний сэтгэлд хоногшиж үлдэж энэ нийгэмд чинь шинэ үнэт зүйл бий болох юм байна. Энэ үнэт зүйл дээрээ бид нар нэг дүгнэлт үнэлэлт хийж гаргаж ирж байгаад энэ цаг үетэйгээ нэг хэмнэлээр алхуулахгүй бол үнэт зүйл нь социализмаараа өөр юман дээр тулгуурлаад яваад байдаг, тогтолцоо нь өөр болчихсон үед ийм гажуудал үүсээд байна шүү дээ. Би хувьдаа энийг аваачаад шууд 2012 оны сонгуулийн дүнтэй уячихмаар байгаа юм. Тэгэхээр хүн дээрээ анхааръя. Мэдээжийн хэрэг аваад үлдэх ёстой соёлын өв уламжлалаа, биднийг Монголчууд гэж харагдуулах зүйлсээ бид авч үлдэх ёстой. Нүүдэлчин соёл иргэншлээс юм үлдэх ёстой. Гэхдээ нөгөө талдаа бид нар энэ дэлхий нийтийн нийгэмлэгийн нэг хариуцлагатай гишүүн нь. Цаг үетэйгээ нийцэж алхах ёстой. Өнөөдөр бид нар хотын хүмүүс, хотын үнэт зүйлсийг, хотын соёлыг бид нар ярьдаг хийдэг тэрнээсээ ичдэггүй, нуудаггүй байх ёстой. Өчигдөр твиттерээр гудамжинд нэг хүн бие засаад бөгсөө арчиж байгааг нь харуулсан байна лээ л дээ. Энхтайвны өргөн чөлөөн дээр. Ийм байдалтайгаа бид нар ажиллах хэрэгтэй. Арга хэмжээнүүд авах хэрэгтэй. Бидний утааны асуудал, түгжрэлийн асуудал, бухимдлын асуудал, гараад байгаа гэмт хэргийн асуудал, зурагтаар яригдаад байгаа сенсацийн асуудал бол цэвэр бидний дотоод сэтгэл, оюуны үр дагавар. Тэгэхээр бид нар утаатай тэмцэх биш, өөрчлөлтийг яг хүнээс нь. Хүн бүр яг өөрөөсөө өөрчлөлтийг хийж эхлээд илүү уужим, илүү сайхан, нэг сайхан гүнзгий амьсгаа авч байгаад, нэг сайхан уужим байдлаар байдалдаа дүгнэлт хийгээд явъя. Уурлалаа гээд, хүнийг хараалаа гээд бидний халаасанд мөнгө орж ирээд, ходоодонд хоол ороод ирэхгүй. Нэгэнт тийм юм чинь цөмөөрөө энэ амьдралаа сайхан байлгахын тулд бие биендээ урам хайрлаад инээмсэглээд явж байхад сэтгэл сайхан, дотор нээлттэй явбал хүний ажил амьдрал нь ч гэсэн бүтээд явдаг гэдгийг манай шүтээд байдаг шашин маань хүртэл зааж өгөөд байдаг шүү дээ. Тэгэхлээр халаасан дахь мөнгөний хэмжээ бага байгаа бол өөрчлөлтийг хүсч байгаа бол дотроосоо эхлэ. Сэтгэхгүйгээсээ эхэл. Өөрийнхөө доторх сэтгэлээсээ эхэл гэдгийг л би бараг лам шиг номлоод байдаг болчихсон. Өнөөдөр бид нар ямар ч байсан өлсгөлөнд нэрвэгдсэнгүй. Тэгсэн атлаа ядуурал гэж ярих дуртай. Өөрсдийгөө хэтэрхий их доош нь хийх дуртай. Бид бол баян улс. Бид бүгдээрээ баян улс. Ийм сайхан уудам нутаг байна, ийм сайхан түүх байна. Ийм сайхан эрх чөлөө байна. Ийм сайхан сонголтууд байна. Хаана ч очоод бид хүүхдээ сургуульд сургачихаж болж байна. Өнөөдөр Энэтхэг рүү нэг очиж үзсэн хүн Хятадын нэг мужид очиж үзсэн хүн, Мяньмар гэдэг улсад очиж үзсэн хүн ядуурал гэдгийг жинхэнэ харж байгаа байх. Филиппинд өнөөдөр усанд автаад 10 мянган хүн нэг өдрийн дотор алга болчихож. Хэдэн зуун мянгаараа идэх юм байтугай уух ус нь олдохгүй. Бидэнд тийм амьдралыг дээрээс заяагаагүй. Бид нар тодорхой хэмжээнд байгаа юмандаа өнөөдөр болоод байна, бүтээд байна гээд эерэг талаас нь юмыг хараад явбал амьдрал бүтээд байна. Энэ дээр надад ямар нэгэн шашин шүтлэг, урсгалын юм байхгүй. Амьдралаас сурч ухаарснаа л хуваалцаж байна. Дээр нь бид бие биенийгээ уучилдаг байх хэрэгтэй. Уучлал гуйж чаддаг байх хэрэгтэй. Энэ бол том соёл.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд бас яг өнөөдрийн нөхцөл байдалд асуухгүй өнгөрч боломгүй нэг асуултыг тавъя гэж бодож байна. Хувь заяа таны өмнө бас нэг сонин хаалга санал болгож магадгүй юм шиг байна. Шууд хэлэхэд АН-ын нөлөө бүхий лидер тантай сонгуулиар өрсөлдөж ялалт байгуулж парламентад орж ирсэн Ренчиннямын Амаржаргал Их хурлын гишүүнээсээ татгалзах хүсэлтээ гаргачихлаа. Одоо нөхөн сонгууль болоход өрсөлдөх хамгийн магадлалтай хүн бол та харагдаж байна. Энэ асуулт магадгүй эрт байж магадгүй. Гэхдээ энэ асуултыг тавихгүй байж бас чадахгүй нь ээ?
-Би өчигдөр өөрийнхөө твиттерээр зарим хүмүүсийг сонирхоод асуухад нь хариулсан. Одоо бол зөвхөн Р. Амаржаргал гишүүний л асуудал яригдаж байна. Тэр хүн өргөдлөө өгсөн. Р.Амаржаргал ахад би гүн хүндэтгэлтэйгээр ханддаг. Энэ хүнээс сураад авах юмсан гэж боддог хүмүүсийн нэг. Зарчмынхаа дагуу үйлдэл хийсэн гэж бодож байна. Өнөөдрийн засагт үнэлэлтээ өгчихлөө гэж харж байгаа. Хуулийн дагуу процесс явна. Улсын их хурал шийдвэрээ гаргана. Тэгж байж Сонгуулийн Ерөнхий хороо шийдвэрээ гаргана. Нам шийдвэрээ гаргана. Тэгж байж би ам нээх нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Нэг зүйлийг нэмээд хэлье. Өнөөдөр бидний дунд яригдахгүй орхигдоод байгаа нэг зүйл байгаа. Бид нар өөрсдөө Монгол улсын дүр төрхийн гадагшаа харагдах байдлаа зөв тодорхойлж чадахгүй байна. Бид нар монголчууд, хөх толботой монголчууд, Чингисээрээ омогшоод л ингээд яваад байгаа. Энэ сэдэв рүү бүгдээрээ нэг харцгаая. Тэр цаг нь болчихоод байна.
-Монгол улс нүүр төрхнийхөө мake up-аа зөв хийж чадахгүй байна гэж олон залуучууд ярьдаг юм аа. Иймэрхүү сэдвүүдийг төрийн төвшинд хийх институци алга байна шүү дээ.
-Яахав брэнд гаргах тухай олон жил яриад л байна. Монгол юу вэ, бусад улсад юу гэж харагдаасай гэж хүсдэг вэ. Монгол гэхээр ямар дүр зураг гарах ёстой вэ. Чиний хувьд маш олон хүмүүстэй уулздаг шүү дээ.
-Нэг нийтлэл бичээд л ойлгуулчихдаг зүйл биш. Маш хэцүү сэдэв байхгүй юу. Нийгэмд аливаа зүйлийн үрийг суулгах маш хэцүү. Тэгдэг дуу хоолой болтлоо маш удна. Бараг ихэнхи нь бололцоогүй. Та нар үзэл суртлын тал дээр хүндрэлтэй тулгарахаараа сэтгүүл зүй рүү орох юм. Бусад үед бүх болж бүтэхгүйгээ чихдэг.
-Миний хувьд аягүй ойлгомжтой болчихсон. Сонгуулийн дараах саяны нэг жил ар ажлаа амжуулангаа өнгөрч болсон үйл явдлуудыг эргэцүүлэх боломж гарлаа. Бид нар уул уурхайн Евро азийн хамгийн хүчирхэг улс. Энийгээ цөмөөрөө нээлттэйгээр хүлээн зөвшөөрөхгүй бол болохгүй биз дээ. “Эрдэнэт” бид нарыг 20 жил хямралын үед, шилжилтийн үед аваад гараад ирсэн. Зөвхөн “Эрдэнэт”. Хүн болгон Уул уурхайгаар яриад бухимдаад байдаг. Одоо бид ямар төвшинд хүрэв. Өөрсдийнхөө бололцоог мэдрэх хэрэгтэй байна шүү дээ.
-“Оюу толгой” дээр гэхэд л зургаан жил хэрэлдэж байж хөдөлгөсөн. Зургаан жил гэдэг бол нэг хүний амьдралаар авч үзвэл том хугацаа биз дээ. Одоо ч эргэж хэрэлдсээр л байгаа. Улстөрчид нь ашиглаж сонгуульд ордог жишиг хүртэл тогтчихлоо шүү дээ.
-Одоо нэг талдаа цөмөөрөө гаръя л даа. Нэг талдаа гарахын тулд бид нар бодит байдлыг л хүлээн зөвшөөрье. Уул уурхайгүйгээр бидний ирээдүй байхгүй. Хомсдлын нийгэм байна. Ядуусын нийгэм байна.
-Дэлхийтэй тоглох гэж байгаа юм чинь бүгдээрээ нийлээд нэг талд гаръя. Энэ бол эдүгээн уриа. Гэвч хэн хийх вэ. Ойлгуулах, суулгах ажлыг хэн хийх юм.
-Нэг талд гаръя аа. Цөмөөрөө уул уурхайн гүрэн гэдгээ зөвшөөрье. Уул уурхай гэхээр л хүмүүс ихэнхдээ хар бараан талаас нь хардаг. Бор эдийн засаг энэ тэр гээд л бид нар чинь өөрсдийгөө гутаахдаа сайн хүмүүс юм байна . Бор эдийн засаг энэ тэр гэж томъёолол гаргаж ирээд л. Браун Экономик гээд. Үгүй ээ юу гэсэн үг вэ. Бид нарыг тэжээсэн “Эрдэнэт” рүүгээ нулимаад л. Өнөөдөр бид нарыг авч яваад хүн болгоноо шахам буруу, зөрүү рультэй машинтай болгочихсон,гар утастай болгочихсон үйлдвэр шүү. Энэ байгаа юмыг чинь өөр хэн бүтээсэн юм. “Эрдэнэт” бүтээсэн. Нүүрс бүтээж байна. Оюу толгой бүтээнэ. Яагаад бодит байдал руу бид нар эгц нүд рүү харж чаддаггүй юм. Бодит байдал бол тийм. Бид нар ганц ширхэг хонь экспортолж чадахгүй. Ер нь бол манай нэг сумыг аваад явах хэмжээний хонины мах экспортолж чадахгүй. Хонины нэхий экспортолж чадахгүй.
-Хүний хамгийн том айдас бодит байдалтай гар барих шүү дээ.
-Тэгэхээр үүн дээр манай сэтгүүлчид ч гэсэн сайн ажиллах ёстой. Би өөрөө сэтгүүлч биш. Одоо бүр телевизийн нэвтрүүлэг хөтөлж байна, өөрөө зочноор оролцож байна. Нэг л зүйл хэлж байна. Цөмөөрөө баян болцгооё гэж. Цөмөөрөө нэг талдаа гаръя гэж.
-Ярилцлагаа бүх утга зүй дээр хамгийн гоё ойлголт байдаг “хаалга” гэдэг зүйлээр дуусгая гэж бодож байна. Олон жилийн өмнө улс төрийн нэг том зүтгэлтэн надад хэлж байсан юм. Хувь заяа хүний өмнө тэр бүр хоёр гурван удаа хаалга нээж өгдөггүй юм шүү гэж. Улс төрийн үүсч байгаа нөхцөл байдал дээр одоо таны өмнө энгийн ч байж болох, эсвэл бүр огт өөрөөр байж болох тэр хаалга нээгдвэл та явж орох уу?
-Би одоо үгүй ч гэж хэлмээргүй байна, за тэгнэ ээ ч гэж хэлмээргүй байна.
-Гэхдээ хаалга гэдэг гоё ойлголт гэдэгтэй бол санал нэгдэнэ биз дээ?
-Ер нь бол би хаалгаар дандаа ороод л явчихдаг. Алдахаас айдаггүй.
-Баярлалаа. Танд сайн сайхныг хүсье.
Бид ийнхүү хөөрөлдлөө. Түүний цахим хуудсандаа өөрөө орчуулж тавьсан Эрнэст Хэнлигийн “Ялагдашгүй” хэмээх шүлгийг уншаад яагаад ч юм тэр өөрөө зохиовол ийм л үгсийг бичих байх. Тэрний л дотроос ийм тэсрэлт, ийм гашуун, ийм зориг төгөлдөр үгс гарна даа гэж бодогдсон. Гэхдээ тэр өөрийнхөө яруу найрагчийг “олж” авчээ. Та сонирхох уу...
Намайг бүрхсэн шөнө дундаас,
Дэлхийг нөмөрсөн гяндангийн харанхуйд,
Бурхдад юу ч бай талархана би
Ялагдашгүй сүнсийг минь хайрласанд.
Гай тохиолын хэрцгий гарт
Чангаар орилж, дальдичсангүй би.
Үйлийн тохирооны хүчин дор
Толгой минь цустай ч цэх хэвээр.
Цухал нулимстай ертөнцийн үзүүрт
Харанхуй мөхлийн аймшиг хүлээнэ.
Гагцхүү, харгис балмад он жилүүд
Намайг айлгаж, буулгахгүй ээ.
Завшааны үүд нарийн байсан ч,
Эрлэгийн зарлиг хатуу боловч,
Би бол хувь заяаныхаа эзэн
Сүлд сүнснийхээ ахмад нь мөн.
Энэ залуу 1991 оноос Монголын хөрөнгийн биржээс ажлын гараагаа эхэлсэн юм. Хоёр жилийн дараа буюу 1993 онд Унгарын Эдийн засаг, төрийн захиргааны их сургуульд суралцахаар Будапештыг зорьсон. 1997 онд сургуулиа дүүргэж эх орондоо ирээд Монгол Банкинд ажиллаж эхлэсэн. Дараа нь тэрбээр Монголын анхны банк бус санхүүгийн байгууллагыг байгуулсан юм. Байгуулсан зүйлээрээ овоглогдох хувь тавилан тэр бүр хүн болгонд заяадаггүй. Харин одоо түүнийг бид “Хас”-ын Ганхуяг л гэж дууддаг болжээ. Үргэлж дүрэлзэж явдаг тэрбээр шинэ үеийн сэхээтэн залуусын нэгэн тод дүр төрх. Үүнтэй маргах аргагүй нь бас үнэн билээ. Ингээд бидний яриаг таалан соёрхоно уу.
-Цаг хугацаа харавсан сум шиг өнгөрөх юм. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө өөрийг тань иргэдийн хуралд нэр дэвшиж байх үед бид анхны ярилцлагаа хийж байлаа. Тэр үед би ямар ч намгүй, хийж бүтээхийн хүсэл эрмэлзэл дүүрэн, бизнесийн талбарт өндөр амжилт олчихсон залуу сэхээтэнтэй уулзаж байсан. Өнөөдөр бол миний өмнө МАН-ын зүтгэлтэн, залуу лидерүүдийн нэг сууж байна. Улс төр лүү орсон шийдвэртээ хааяа ч гэсэн харамсах сэтгэл төрөх юм уу. “Новш”-ын улс төрд хэрэггүй хөл тавьлаа даа гэсэн. Өөрийн тань хувьд донсолгоонтой, басхүү нэлээд хурдан хэмнэлтэй он жилүүд өнгөрөх шиг. -Бидний анх уулзсан тэр өдөр нь ч аягүй бол өнөөдөр таарч байж магадгүй. 2008 оны орон нутгийн сонгуулийн өмнө таны ярилцлагад орж байсан. Яг таван жилийн өмнө юм байна. Миний хувьд улс төрд орсондоо эргээд нэг их айхтар харамсаад, тэр шийдвэртээ эргэлзэж тээнэгэлзээд байдаггүй.
- Нэг ч удаа тийм бодол төрж байгаагүй юу?
- Байгаагүй.
- Бие даагаад иргэдийн хуралд нэр дэвшиж байх тэр үедээ та нийгмийн дунд маш өндөр рейтингтэй залуу байсан. Ер нь бизнесийн салбарт ажиллаж байх үеийн таны амжилт онолжсон, гялалзсан, цэвэр, бас шинэ байсан л даа. Улс төрд орж ирээд харин сайн муугаар нэлээн “нүдүүлсэн”. Бараг саараар илүү “балбуулсан” болов уу. Залуу хүний хийсэн бүхий л алхмыг дуран илүү тод татаж хараад байдаг. Ялангуяа манайх шиг уламжлалт ёс суртахууны суурьтай оронд бол “Энэ яасан хөдөлгөөнтэй залуу вэ” гэх ч юм уу, жаахан сөргөөр харчих гээд байдаг. Харин одоо энэ хэцүү үеээ туулчихаад зогсож байна уу гэж харж байна.
-Мэдээжийн хэрэг бизнест байхад бол би ёстой хэвлэл мэдээллээр ч тэр олон нийтийн дунд ч тэр өөрийн чинь хэлдгээр муу хэлүүлж үзээгүй л дээ. Тэгж явж байгаад улс төрд орох эхний алхмаа хийхээс эхлээд л хувийн амьдралтай ч холбоотой, миний зан араншинтай ч холбоотой олон талын мэдээллүүдийг хэвлэл мэдээллээр гаргаж тавьж, намайг буруу зөрүүгээр бичих, ярих, түгээх явдал гараад эхлэсэн. Энэ бүхэн нь улс төрд орсон хүнийг дагаж л явдаг тавилан юм шиг байгаа юм. Энэ үүднээсээ жам ёсоороо л явсан байх л даа. Мэдээж хэрэг өөгүй хүн гэж байхгүй. Өө, алдаа, зөрчил, дутагдал бол хүн болгонд л байдаг.
- Энэ бүхэн чинь залуу насны л нөгөө тал шүү дээ, уг нь .
-Тийм л дээ. Харин намайг мэддэг байсан хүмүүст нөгөө талаас нь таних боломж гарч ирсэн байх. Зөвхөн нэг талаас хардаг байсан хүмүүст өөр талаас нь харж таних бололцоог олгосон юм болов уу гэж би хардаг. Би өөрийгөө энэ улсын иргэн болж төрсөнд баярлаж явдаг. Энэ улсын иргэн болсон нь миний хувьд их хувь тавилан. Монгол улсын хүү болон төрсөндөө бахархаж явдаг. Надад өөрийгөө яг зөв үнэлж хөрсөн дээр буух боломж бас олдсон. Нөгөө нэг тэнгэрт хийсээд байсан хүн чинь бууж ирээд өөрөө өөрийгөө толинд харна биз дээ. Хүмүүс намайг яаж харж байна вэ гэдгийг бодож тунгаах ийм сайхан бололцоо гарч ирсэн. Өмнө нь бодож тунгаах тийм бололцоо гардаггүй байсан. Тийм болохоор өөрийнхөө дотоод ертөнцийг илүү гүнзгий ухаж, мөн чанараа таних бололцоог гаргаснаас гадна хүмүүстэй харьцаж байгаа харилцаа,найз нөхөдтэйгөө, намын нөхдүүдтэйгээ, өрсөлдөгчидтэйгөө, бизнесийн түншүүдтэйгээ, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчидтайгаа харилцах харилцаагаа ахин шинээр нээх, тэр хүмүүстэй харьцаж байсан харилцаа маань юун дээр тогтож байсан юм бэ гэдгийг олж харах тийм боломжийг надад бас олгож өгсөн. Тэгэхээр амьдрал надад илүү том боломжийг нээж өгсөн байгаа биз. Намайг илүү хурцалж өгсөн ч байх.
-Өөрийгөө олсон эсэх тухай яриа их явдаг юм. Уран зохиолд , урлагт, бас хувь хүн дээр. Би жишээ нь өөрийгөө олох гэдэг энэ үгэнд тийм ч их таатай ханддаггүй. Гэхдээ энэ удаад хэрэглэчихье. Та бол өөрийгөө олчихсон, бэлэн бүтээгдэхүүн болчихсон байсан хүн шүү дээ. Тэгэхээр улс төрд орж ирсэн тань цэцэрлэгт орсон төдий зүйл байсан юм уу. Өөрийгөө таньж мэдэх гээд л хэдэн жил яваад байсан нөхөр болж таарах нь ээ дээ?
-Би түрүүн хэллээ шүү дээ. “Хас” гэдэг банкийг хамт олныхоо хамт зүтгэж байгаад байгуулаад босгоод ирсэн. “Тэнгэр” санхүүгийн нэгдэл гэдэг байгууллагыг босгоод ирсэн. Гаргаад ирсэн. Хамтын зүтгэл л дээ. Гэхдээ би манлайлж явсан. Энэ нэрнүүдийг нь хүртэл өөрөө өгч байлаа. “Хөгжлийн алтан сан” гэж байж байгаад “Хас” болж байсан. Анхны банк бус санхүүгийн байгууллага байсан. Өнөөдөр системдээ хамгийн том банкнуудын нэг болж чадлаа. Даатгал, орон сууцны зээл, электрон банк гээд олон төслүүдийг амжилттай хийсэн. Бизнесийг ил тод хэрхэн яаж явуулах вэ гэдэг талаас их зүйлийг хийж тодорхой манлайллыг үзүүлж чадсан. Үүнийхээ хүчээр амжилтад хүрээд, тэрнийг нь бизнесийн салбарынхан үнэлээд, хүлээн зөвшөөрөөд явсан. Би энэ үед өөрөө нэг үүлэн дээр л, “Тэнгэр” компани гэдгээрээ ёжлоод хэлвэл тэнгэрийн л нэг тийм амьтан болчихсон байсан л даа. Хүн өөрийгөө үнэн дүгнэдэг, үнэн олж хардаг байх ёстой.
-Бизнесийн салбарт тэр дээр явж байсан нэр хүндээ улс төрд унагаж орж ирж ирсэн. Өөрийн хийж байгаа эрсдэл юм даа.
-Тийм. Унагаж ирсэн. Хүн бол өөрөө ялалтаас юм сурахдаа тун бага зүйлийг мэдэрч ойлгодог юм шиг байгаа юм. Өөрийн маань мэдэж хийсэн тэр уналт бол надад бүр миний хэлж байгаа үг хүн дээр очоод зөвхөн миний бодож байгаа байдлаар тусдаггүй юм байна гэдгийг хүртэл ойлгох тэр боломжийг олгосон. Жижиг гэлтгүй олон боломж олгосон. Зөвхөн банк зээл, хүү, санхүү, хөрөнгө оруулалт, бизнес гээд яриад явж байсан хүн очоод нийгмийн асуудлууд руу ороод ирэхээр энэ улс орны нийгэм, хүний хөгжлийн асуудал боловсролтой холбоотой байна уу, соёлтой ч холбоотой байна уу хамаагүйгээр оролцохгүй асуудал байхгүй болж ирдэг. Энэ утгаараа их зүйлийг ойлгуулсан. Чи цэцэрлэгт орсон юм уу, сургуульд орсон юм уу гэж та асууж байна. Хүн бол зарим нэг мэргэн хүмүүсийн хэлсэн үгнээс иш татаад хэлвэл ер нь сурсаар байгаад л дуусдаг тийм амьтан юм байна. Тэгэхээр суралцах бол өдөр тутам хийгддэг ажил. Хүн өөрөө хөгжөөд, өөрөө суралцаад л явах ёстой. Тэрнээсээ айх ерөөсөө ёсгүй. Бүх юмыг мэддэг, төгс төгөлдөр, гэгээрсэн дүр эсгээд хүнээс юм авахаа больсон, хүний үгийг сонсохоо больсон, шүүмжлэлийг хүлээж авах бүрэн чадваргүй болчихсон хүмүүстэй би зөндөө тааралдлаа.
-Та харин шүүмжлэлд их тэсвэрлэдэг шүү. Энэ бол магтаал. Хүлээж аваараасай гэж хүсч байна.
-Баярлалаа. Өөр дээрээ ирсэн болгоныг сөргөөр тусгаад, хэрүүл болгоод, сөргөлдөөд, бүх шүүмжлэл дээр хариу өгөөд байх нь буруу юм болов уу. Би анхнаасаа л ийм зарчим барьж ирсэн.
- Хоёулаа нэг бодит хөрсний тухай яръя. Бид яг бодит хөрсөө мэдэхгүйгээр л нэг нэгийгээ саваагаар ороолгоод байх дуртай. Жишээ нь, улс төрийн манай байгаа зах зээл бол нэг үгээр нийгэмд танигдчихсан, төрийн төсөв рүү гараа шургуулаад байхгүйгээр биеэ болон гэрээ төвхнүүлчихсэн тийм “бэлэн бүтээгдэхүүн”-үүдийг намдаа авах гэж өрсөлддөг. Энэ бол улс төрийн бодит амьдралд байдаг зүйл. Ч. Ганхуяг гэдэг “бэлэн бүтээгдэхүүн” өөрөө МАН-ыг сонгосон. Маш богино хугацаанд дэд сайд болсон. За, нэг нөхөр кранаар явчихлаа. Лифтэнд суугаад талийчихлаа гэсэн том шүүмжлэлийг араасаа дагуулсан. Тэр кран миний тухайн үед харж байснаар С.Баяр гэдэг кран байсан болов уу. Энэ тухай таны цээжинд явдаг бодлыг сонирхмоор байна. Яагаад ингэж асууж байна гэхээр асуудлын нөгөө талд ч дандаа тайлбар, бодол, үзэл санаа байдаг. Хүмүүс таны амьдралын зам болгоныг хялбархан байсан. Бүгдийг нь товчилчихсон гээд хараад байх бас харамсалтай шүү дээ.
-2008 онд тантай хийж байсан ярилцлагынхаа үеэр би яг хэлж байсан. Намайг юу түлхээд байна вэ, ийшээ орохыг. Болж бүтэхгүй юм зөндөө байгаад байдаг. Миний амьдрал болоод байдаг. Миний хүүхдүүд болоод байдаг. Гэтэл нийгэм маань болохгүй байдаг. Би энэ улсын иргэн болж төрсөн хүний хувьд зөвхөн авдаг, зөвхөн өөрийгөө бөөцийлдөг хүн баймааргүй байдаг. Эргээд өвөг дээдэстээ, ахмадууддаа, энэ улсыг бидэнд өвлүүлж өгсөн хүмүүсийн өмнө үүрэх хариуцлага гэж бидэнд байхгүй гэж үү. Надад өөр дээрээ авах үүрэг ноогдоогүй гэж үү. Миний үүрэг зөвхөн өөртөө, өөрийнхөө эргэн тойрон төдийд хязгаарлагдах ёстой гэж үү. Энэ бодлууд надад орж ирдэг байсан. Зөвхөн надад ч биш бусад залууст ч орж ирдэг байх. Өөрийн хүчээ энэ нийгэмдээ, энэ улсдаа, ирээдүй хойчдоо, өшөө төрөөгүй байгаа дараагийн үеийн монголчуудынхаа амьдрах тэр нийгмийн төлөө зориулъя л даа. Миний шийдвэрийн суурь ердөө л энэ байсан. Надад тэр айхтар 07-р сарын 01-ний үйл явдал асар их цочроо өгсөн. Орж цэгцлэлцэхгүй бол болохгүй юм байна. Энэ улс төр чинь буруу явчихбал бид үйлээ үзэж байгуулсан бүх юмаа эргээд баллах тийм нөхцөл байдал үүсэх юм байна гэдгийг ойлгосон. Өөрийнхөө хариуцлагыг би иргэнийхээ хувьд тэгж л ойлгосон. Энэ банк бол зарчмаараа цаашаа явна. Болчихлоо. Одоо би би буцаагаад хамт олондоо итгэл өгөх цаг нь болчихлоо. Сэтгэл зүйн хувьд би бүх талаар ингэж бэлэн болсон байсан. Ингээд намайг дэмждэг, намайг мэддэг ах нар маань, хамтран зүтгэгчид маань за, Хуягаа одоо тийшээ явна аа гэсэн. Би тэр дуудлагыг эргэлзэлгүйгээр хүлээж авсан. Банкинд байхдаа ч, бизнес хийж байхдаа ч эх орны дуудлага гэж юу байдаг юм бэ гэдгийг би боддог байсан. Бусад залуучууд ч өөрсдөөсөө асуудаг байх. Тийм дуудлага гарч ирэхэд хариу өгөх, хариу үйлдэл хийхэд бэлэн байх ёстой гэж би өөртөө зарчим болгож, шаардлага тавьж явж ирсэн. Банкинд байхдаа эх орныхоо төлөө яваагүй гэж би хэлэхгүй. Өнөөдөр “Хас” гэдэг банк улс орны амьдралд ямар үүрэг гүйцэтгэх ёстой вэ. Хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа иргэддээ яаж хүрэх ёстой вэ. Бизнес хийх гээд зээл нь олдохгүй байгаа хүмүүст яаж туслах ёстой вэ гэдэг талаас нь бүх бололцоог тэлэх гэж ажиллаж ирсэн. Татвараа яаж төлөх ёстой юм, гадны хөрөнгө оруулалтыг яаж оруулж ирж, үр ашиг гаргаад яаж буцаж өгөх ёстой вэ гэдэг тэр зарчмаа барьж ирсэн. Гэтэл дараагийн шатанд би зөвхөн нэг бизнес, нэг салбар, зөвхөн нэг хамт олон гэхээсээ илүүтэй энэ улс орны хэмжээнд гарч ажилламаар байна. Би өгч чадах юм байна. Надад бусдад байхгүй чадвар байгаа гэдэг итгэл дээр тулгуурлаж энэ шийдвэрийг гаргасан. Ардын намын сонголтын хувьд миний хувьд ойлгомжтой сонголт.
-Ардын нам болоогүй байсан л даа.
-Монгол Ардын Хувьсгалт Нам гээд Социнтерны гишүүн ганц нам байсан. Нийгмийн баялагийн дахин хуваарилалтыг хийх, нийгмийн халамжийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх бодлого явуулдаг. Хүрч чадахгүй байгаа боломжийн амьдралыг нь бий болгож өгөөгүй байгаа цагт хүмүүст энэ баялагийг тэгш хүргэх, дахин хуваарилалтыг хийх тэр бодлогыг барьдаг нам надад бол илүү ойрхон. “Хас” банкаар намайг дүгнэдэг бол тэндээс л миний сонголт харагдана. Яагаад ийм хөшүүн, хуучинсаг нам сонгочихов оо гэж намайг хүмүүс шүүмжилж л байсан. Хуучин коммунистууд шүү дээ гээд л. Гэхдээ өнөөдөр бол коммунист, коммунист бишдээ асуудал биш шүү гэдгийг надад итгэдэггүй байсан хүмүүс ч гэсэн харж байгаа байх. Энэ бол ардчилсан улс. Ардчилсан улсад сонголт байх ёстой, илүү эдийн засгийг чөлөөтэйгээр өөрөөр нь явуулна гэсэн нэг үзэл байж байхад нөгөө талд нь арай илүү дүрмийг нь тогтоож өгдөг, татварыг арай илүү боломжит нөхцөлд хүрсэн хүмүүсээс нь аваад арай бага хийгээд байгаа, хийж чадахгүй байгаа эмзэг хэсэгтээ өгдөг тэр тогтолцоог өөрийнхөө намын гол бодлого болгоод явдаг хоёр нам энэ улсыг үндсэндээ засаглаад явж байна. Би бол төрийн зохистой оролцоо гэдэгт итгэдэг. Шударга хуваарилалт байх ёстой гэдэгт итгэдэг. Зүгээр яагаад хүмүүс миний үгийг өнөөдөр илүү хүлээж авах болов оо гэж бодож байгаа бол өнөөдөр байгаа засаг маань үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээд, оролцох оролцохгүй байгууллагуудыг татаж оролцуулаад, хуулиа мушгиж гуйвуулж байгаад үнийг тогтоодог, торгодог, хаадаг, хураадаг, хоргоодог ийм байдал руу оруулж байна. Өнөөдөр зүгээр үйлдлээр нь дүгнээд үзвэл аль нь илүү захиргаадалтын хуучны аргаар үзээд байна, аль нь илүү чөлөөтэй зах зээлийн зарчмаар эдийн засгаа аваад явах гээд байна, хэн нь илүү тууштай байна гэдгийг харин ч харуулж чадаж байгаа болов уу .
-Практик дээр улс төрийн нам сонгож байгаа залуучууд хоёр гурван янз байгаа юмаа. Яг ултай философи дагасан сонголттой залуучууд цөөхөн л таардаг. Ихэнх нь карьер зурсан төсөлтэй л орж ирж байгаа. Улс төрийг түргэн шат ахих бололцоо, гарч ирэх бололцоо гэж хардаг. Энэ утгаараа бол Ардчилсан нам дотор залуу хүн орж ирээд тонгочоод, байр сууриа эзлэх боломж их хомс. Эднийх чинь өөрсдийгөө залуу гэж хэлүүлсээр байгаад тэрэндээ итгэчихсэн лидерүүдтэй нам шүү дээ. Доторх үеүүдийн сэлбэлт энэ тэр гэж бараг явагддаггүй. Энэ мэтээс нь залуучууд залхаад л МАН руу ханддаг юм болов уу гэж зарим талаас хардаг юм. Гэхдээ таны сонголтыг тэгж хямдруулж байгаа юм биш шүү. Иймэрхүү бодлын үзүүр ч гэсэн байсан уу л гэж асуух гээд байгаа юм.
-Би түрүүн бараг хариулчихсан. Надад бол өөр сонголт ерөөсөө байгаагүй. Нөгөө талаасаа Ардын нам тодорхой тодорхой асуудал дээр их шүүмжлүүлдэг шүү дээ. Олонхийн бодлогоо дагана гэдэг нэрээр үзэл бодлоо тулгах арга газар авсан л гэнэ. За, тэгээд энэ хотын асуудлыг ярьдаг, авилгын асуудлыг ярьдаг. Энэ намтай л холбож ярьдаг. Сонгуулийн санал хураалтын дүнг өөрчилчихлөө гэдэг таамгаар тэр 2008 оны зуны үйл явдлууд жишээ нь өрнөсөн шүү дээ. Гэхдээ...
-Гэхдээ биш ээ. Авилгын тухайд бол том голомт мөн шүү дээ.
-Ороод өөрчлөх юмтай, мөлжүүр ихтэй, ажиллагаа ихтэй. Энэ намыг өөрчлөхгүйгээр улс орон цаашдаа явахгүй гэдэг итгэл үнэмшилдээ хөтлөгдөөд орсон гэдэг талаас нь харж тайлбарлаж болно. Би ч тэгж бодсон. Юмыг гаднаас нь талбай дээр жагсаад өлсгөлөн зарлаад, трактордаад, муугаар хэлбэл салаавч өгөөд өөрчлөгдөхгүй гэдгийг л ойлгосон. Дотор нь орж байж энэ өвчилчихсөн байгаа бие дотор эхлээд антибиотик нь болж, болохгүй байгаа өвчилчихсөн эд эсийг шахаж гаргаж байгаад дараа нь өөрөө тэр антибиотик нь болж байгаад, дараа нь тэр вакцин нь болоод энэ намаар дамжуулаад энэ нийгмийг эрүүлжүүлэх үйл явцад хувь нэмрээ оруулж болно шүү дээ.
-Маш гоё хариулт байна.
-Ийм ойлголттойгоор орсон гэдгээ л ойлгуулах гэж энэ жишээг авлаа.
-Нөгөө краны тухай яагаад та тойроод байна вэ?
-Хүмүүс крандчихлаа, лифтэнд суучихлаа, цахилгаан шатаар явчихлаа л гэсэн.
-Дэд сайд гэдэг чинь маш том албан тушаал биз дээ?
-Тэгж харсан, ярьсан. Намайг энэ албан тушаалд яригдаж эхлэхээс өмнө. Энэ Сү. Батболд крандчихлаа гэж. Тэгээд энэ асуултанд түрүүн би шууд бусаар хариулчихсан болов уу л гэж бодож байна. Би бол өөрийгөө өгөхөд бэлэн болчихсон, тэрнийгээ баталчихсан, харуулчихсан хүн ирсэн.
-Улс төрийн нийтлэлчийн хувьд надад бол гайхалт байгаагүй. Миний энэ асуултууд гайхалт нь одоо хүртэл үргэлжилж байгаа хүмүүсийн өмнөөс асууж байгаа асуулт юм.
-Би ойлгож байна.
-Тэгэхээр би хариултыг авчихлаа гэж ойлголоо. Нөгөө талаас та одоогийн явуулж байгаа эдийн засгийн бодлого дээр нэлээн бухимдалтай байгаа. Эдийн засагт болж байгаа савлагаа, давалгаанд та хамгийн мэдрэг ханддаг. Бас байр сууриа солилцож явдгийн хувьд анзаардаг юм. Гэхдээ нөгөө краны засгийн үед та бас зарим нэг юмнуудыг хийж болохоор л байсан шүү дээ.
-Байсан. Зарим зүйлээ хийсэн, шууд хэлчихье. Бодож орсон. Орохдоо бодож, хэлж орсон зүйлээ хийсэн. Дутуу дулимаг үлдээсэн, хийгээгүй, хийх бололцоо гараагүй зүйл зөндөө байгаа. Стандарт бус гэгддэг өмнөх засгийн газрын гол ололт бол бид том төслөө хөдөлгөсөн. Олон жил дуншсан төслийг гацаанаас гаргаж эхлүүлсэн.
-Ер нь бол зургаан жил хэрүүл хийсэн төсөл л дөө.
-Тийм. Тэр хэрүүлийг эцэс болгож, галт тэргээ хөдөлгөж чадсан нь энэ хамтарсан засгийн хамгийн гол гавъяа нь. “Оюу Толгой”-н гэрээг хөдөлгөж, энэ их бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж, дэлхийд Монгол гэдэг нэрийг хүлээн зөвшөөрүүлж, гадны бизнесүүд, хөрөнгө оруулагчид энд очиж бизнес хийж болох юм байна. Энэ улсад итгэл найдвар тавьж болох юм байна. Хамтын нийгэмлэгийн ижил тэгш гишүүн юм байна гэж хүлээн зөвшөөрүүлсэн нь юутай ч зүйрлэшгүй амжилт. Орж ирсэн гадны хөрөнгө оруулалт, хөдөлсөн том төсөл монголчуудын сүүлийн 40 жилд эхлүүлж байгаагүй том бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж хийсэн тэр амжилтыг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй байх.
-Улс төрийн бодлогын үнэлгээ бол хамгийн эрсдэлтэй үнэлгээ байдаг л даа. Нэг нь гарч ирээд л дэвсэлж болдог. Юу ч биш болгож болдог.
-2008 онд хямарсан шүү дээ, дэлхий. 2009 онд монголд тэр нь мэдрэгдсэн. Хоёр банк татан буугдсан. Бид нар төсвийн тодотголоо хийж байгаад, олон улсын валютын сангаас Stand by credit гэдэг тэр зээлийг нь авч байгаад эдийн засгаа тогтоогоод дараа он нь нэмэх, хасах үзүүлэлттэй гарсан эдийн засгийг 2010 ондоо 11 хувийн өсөлттэй, 2011 онд 17 хувийн өсөлттэй гаргасан. Тэр мөнгө орж ирж бид нар цалин хөлсөө нэмэх боломж гарч ирсэн. Нөгөө яриад байдаг тэтгэврээ нэмэх боломж гарч ирсэн. Гол нь 2012 онд дүнгээ тавиулахдаа ер нь олон улсын практикт ховор л дүн тавиулсан. Эдийн засаг 17 хувь өсөөд, цалин хөлсөө хоёр сонгуулийн хооронд гурван удаа, гурав дахин нэмчихсэн Засгийн газар унасан. Унагах нөхцөл байдал бол олон байсан л даа. Нэг хүн авилгын хэргээр баригдаад явсан. Тэрний өмнө нам нь хоёр хуваагдсан. Доторх лидерүүдийн зөрчил ил гарч ирсэн. Нөгөө талаас ч бас ухаалаг тоглолтуудыг хийсэн. Улаанбаатар хотод хэвлэл мэдээллээр дамжуулж явуулсан системтэй PR-ийн үр дүнд нам сонгуульд унасан. Шууд ялагдсан гэж хэлэхэд бас хэцүү шүү. Өнөөдөр 26 суудал байж байгаа. Ардчилсан намыг шууд ялчихсан гэхэд хэцүү. 33 суудалтай байж байгаа. Өвөрхангайг оруулаад шүү дээ. Ардын намын нэрээр гарч ирээд намын харъяаллаа солиод явсан хүмүүсийг бас оруулаад ийм дүн гарч ирж байгаа бол ялалт гэж нэрлээд байх хэцүү. Тэгэхээр 2012 онд бид нар муу дүн тавиулсан гэж би шууд хэлж чадахгүй.
-Тийм ч биз, үгүй ч биз.
-Эхлүүлсэн ажлууд бол байна. Өнөөдөр харамсалтай нь би нэг зүйлийг санаж байгаа дээрээ хэлэхгүй бол болохгүй нь. Улс төрд дөрвөн жилийн циклээр сонгуультай тулдаг хүмүүс дөрвөн жилийнхээ дотор үр дүн гардаг төслүүдийг барьж авдаг, хийдэг. Өмнөх засгийн хувьд улс орны ирээдүй 30, 50, 100 жилийн цаадахыг харж, ирээдүйг харж эхлүүлсэн томоохон төслүүд бол байгаа. Мэдээж хэрэг яг өдөр тутмын, яг маргаашийн хэрэгцээг хангах, ард иргэдийн хэрэгцээг хангах ажлууд ч хийгдсэн. Кембриджийн стандартыг нэвтрүүлэх ажил байна. Монгол улсыг ирээдүйд хүчирхэг, чадалтай, хамтын нийгэмлэгийн бүрэн эрхт манлайлагч гишүүн байх үндэс суурийг нь хүнээ боловсруулж байж тавина. Монголын иргэн, монгол хүн дэлхийн иргэн байх тэр бололцоог бүрэлдүүлэх зорилготой эхлүүлсэн тэр хөтөлбөр өнөөдөр хэрэгжээд л явж байна. Хөрөнгийн бирж гээд цааш нь олон амжилтуудыг ярьж болно.
-Гэхдээ өнөөдөр бүгд тэглэгдчихсэн байгаа. Тэр гайхалтай эдийн засгийн өсөлтийг чинь тэглэчихсэн.
-Н.Алтанхуяг сайд очоод Салхитын цахилгаан станцын туузыг хайчилснаар эсвэл энэ хотын дундуурх хөдөлгөөнийг шийдэж өгсөн япончуудын барьсан гүүрний нээлтийг хийснээр ард түмэн дүнгээ тавиад байна гэдэг нь миний түрүүчийн хэлэх гээд байгаа санаа. Бид нар сонгуулийг харж ажиллаагүй. Сонгогдохын тулд ажиллаагүй. Бид нар улс орныхоо хэтийн ирээдүйг харж том том төслийн үрийг тарьж ажилласан. Өнөөдөр энэ Улаанбаатар хотод хийгдэж байгаа замын төслүүд, энэ урдуур явж байгаа Богд уулын хойгуур явж байгаа замын ажлыг эхлүүлээд мөнгийг нь шийдээд Хөгжлийн банкинд нь мөнгийг нь хийж өгчихөөд ганц төгрөгийг нь заралгүйгээр өгсөн. Өнөөдөр харлуулах талаас нь маш олон юм ярьж болно оо. Миний хувьд халтар хултар улс төр хийж байгаа болгоныг нь ярих сонин биш байна.
-Миний ярилцлагын сүүлийн зочид голдуу танай намынхан байлаа. Учир нь хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлын төвд танай намын их хурал орж ирсэн. Урих шаардлагатай зочид маань үүнээс үүдэж танай намыхан байж таарлаа л даа. Бүгдээс нь ажиглаж байхад нэг л өнгөтэй шүүмжлэлүүд гарч ирээд байх юм. Хайр дурлалаас шархдаад үлдчихсэн хохирогч маягийн гомдол. Хэвлэл мэдээллийн эргүүлгийг ашиглаж тархи угаах чадвар танайд ч гэсэн байсан шүү дээ. Тийм биз дээ?
-Гэхдээ бид нар, бид нар гэж яриад яахав. Миний хувьд зорилгодоо хүрэхийн тулд ямар ч арга хэрэгслийг хэрэглэж болно гэдэг байдлаар асуудалд хандмааргүй байгаа юм л даа. Энэ дээр эргээд би нэг удаагийн сонгуулийн амжилтын тухай яриагүй. Нэг удаагийн сонгуулиар дүн тавиулах тухай яриагүй. Өнөөдөр алсын хараатай монгол улсын сайн сайхны төлөө явах тийм чин эрмэлзэлтэй хүмүүс улс төрд нь орж ирээд зориг гаргаад хувийн золиосоо хийгээд, босгочихсон байгаа хайран нэр хүндээ, босгочихсон байгаа хувийн бизнес мөнгө хөрөнгөө хайрлалгүй үүний төлөө зүтгэх ёстой л гэж боддог. Сонгуулиар бол нэг дүн тавиулна. Хамгийн том дүгнэлт нь хүний амьдралын эцэст тэр хүн зөв явж уу, буруу явж уу, харамсахаар явж уу, харамсахааргүй явж уу гэдэг дүгнэлтийг хүн өөрөө эхлээд тавина. Дараа нь ойр дотных нь хүмүүс, нийгэм нь тавьж өгөх ёстой. Тэр дүгнэлтэн дээрээ би очоод алдчихмааргүй байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр өөрийнхөө зарчмаас ухарч нэг ялалтын төлөө тархи угаах байдлаар улс төр хийснээр ард түмнээ басамжилж тархийг нь угаана гэдэг бол сайхан зүйл биш гэдэгт би итгэлтэй байгаа. Хийх ёстой ажлаа зарчмынх нь дагуу хийгээд явааа, тийм шулуун шударга байдлаар ажиллаж чадаж байгаа улстөрчдийг үнэлдэг, хардаг, гаргаж ирдэг тэр цаг бол удахгүй ирнэ. Түрүүний ярьдаг сошиал медиа руу өнөөдөр ороод харвал бидний ажлын үр дүнг 100 хувь тэглэчихсэн гэж би бас бодохгүй байна. Хүмүүс санаж байна, ярьж байна. Өнөөдөр шударга өрсөлдөөнийг зохицуулдаг газрын нэг дарга залуу гарч ирээд л дэлгүүрт бараа зарж байгаа, насаараа хөдөлмөрлөсөн хүмүүсийг олон зуун саяар очоод торгочихож байна. Тэгэхлээр хэн нь илүү хуучин нийгмийн аргаар үзэх гээд байна. Хэн нь илүү шинэлэг байдлаар үзээд байсан байна гэдгийг хүмүүс харж мэдэрч л байна шүү дээ.
- “Миний дэлгүүр”-ийг 450 сая төгрөгөөр торгосон тухай ярьж байна уу?
-“Миний дэлгүүр”, “Номин”, дээрээс нь манай нефть инпортлогчид байж байна. Том том жишээнүүд байна шүү дээ. Цаагуураа нугалаа завхрал доогуур төвшинд ч маш ихээр явагдаж байна. Энэ нь хүмүүс дээр буугаад нийгмийн бухимдал асар их тэлж байна.
-Сервис дагасан бизнест үнэхээр иргэдийг бухимдуулж байгаа том бухимдал байдаг шүү дээ. Ядахдаа ёс зүйг нь засах гэж байгаа байлгүй дээ. Их дэлгүүр гэсэн том малгай тавьчихаад хэрэглэгчээ үргэлж гомдоогоод гаргадаг. Хүнд үйлчилж чаддаггүй. Авсан барааг нь уутанд нь хийгээд өгч чаддаггүй. Мөнгөөрөө худалдаад авчихсан байхад гарахад нь дохио нь дуугараад үйлчлүүлэгчээ эвгүй байдалд оруулдаг. Эргээд уучлал гуйж чаддаггүй. Ийм л үйлчилгээгээр ашиг олж байгаа шүү дээ.
-Гэхдээ энийг засаг зохицуулах ёстой юм уу. Өрсөлдөөн өөрөө зохицуулах ёстой юм уу. Энэ чинь бид нарын зарчмаа тогтоод сонгочихсон нийгэм шүү дээ.
-Тийм. Гэхдээ манайхан жаахан чангахан цохиулж байж хөдөлдөг гэмтэй.
-Өнөөдөр 23 жилийн өмнө хийсэн сонголтоо үгүйсгэх гээд ч байгаа юм шиг үйл ажиллагаанууд яваад байна шүү дээ. Өнөөдөр төрөөс зохицуулахыг л хүсээд байдаг. Энэ дээр нугалаа гарч ирнэ. Миний түрүүчийн хэлээд байгаа залуу бол нугалаа гаргаж байгаа хүн. Нугалаа гаргахдаа өнөөдөр их дэлгүүрт заавал очих албагүй ш дээ. Бид нарын сонгочихсон нийгмийн чинь нэг гоё нь тэр байхгүй юу. Сонголт өөрөө бүх иргэдийн өмнө байдаг нь.
-Савалгаанд нь жаахан үйлчилгээ сайжраасай л гэж харж байна.
-Социализмын үед дэлгүүрт очиж талх авахдаа худалдагч эгч нарт яаж загнуулж байсан, яаж кассанд очерлож байгаад, даруулж байгаад дундуур нь гишгүүлэн байж байж талх, сүүгээ аваад явж байсныг санаж байна. Өрсөлдөөн байхгүй бол тийм л байдалд хүрнэ. Тэрнийг нэг сайхан санаатай төрийн зүтгэлтэн гарч ирээд урдуур нь далдганаж гүйж очоод зохицуулдаг зүйл биш гэдгийг дэлхийн түүх харуулчихсан. Энийг бол хэрэглэгч өөрөө тодорхойлно. Таалагдахгүй бол битгий оч, тэр их дэлгүүрт. Цөмөөрөө болъё л доо, би та нарт уриалчихъя. Үйлчилгээ нь таалагдахгүй, барааг чинь баглаж өгөхгүй байгаа бол та битгий оч. Миний дэлгүүр лүү оччих, Скай руу оччих. Сонголт зөндөө байна шүү дээ. О.Магнай гэдэг хүний лантуугаар шийдвэрлэх гээд байж болохгүй. Сайн санаа өвөртөлсөн дүртэй, эх орон гэж цээжээ дэлдсэн хүмүүс чинь дандаа гай чирдэг нөхдүүд гээд нэг хүн хэлсэн байдаг л юм.
-Том утгаараа төр хувийн хэвшил рүү хутгалдаж байгаад бид бүгд дургүй байна. Би өнөөдөр танд эдийн засагт минь юу болоод байна вэ гэдэг асуултыг тавих гэж ирсэн. Ямар дохио дуугараад байна вэ. Хөрөнгө оруулалтын орчинд үнэхээр үймрээн үүссэн. Тэрийгээ засах гээд урд хойд хөршүүд рүүгээ гүйгээд л, бүтэлтэй бүтэлгүй нэр зүүгээд л байх шиг байна. Мөнгөний эрэлд яваад л байна. Бонд босгож ирээд л . “Чингис” бондыг хийлээ. Одоо дахиад л “Самурай” бонд гэж яригдаж байна. Бонд гэдэг маань бас тэнгэрээс унагаж байгаа шар тос биш ээ. Эргээд л бид хамтаараа төлөх, энэ насандаа эс чадвал үр хүүхэд маань төлөх ийм л өр. Засаг барьж байгаа нөхдүүд нь эдийн засаг яагаа ч үгүй, эд нар зүгээр худлаа атаархаад юмаа. Ерөөсөө яагаа ч үгүй гэх юм. Хөгжлийн яамны сайд нь ч хэлэх юм. Бүх юм л сайхан байна гэх юм. Эдийн засагч хүний хувьд энэ тухай та нэг нухацтайхан хариулт өгөхгүй юу?
-Энэ бүх болоод байгаа үйл явдал дээр иргэнийхээ хувьд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн илэрхийллийг бол харсан байх. Тэрнээс илүүгээр эрх баригчдын ажил үйлдэлд нь дүгнэлт тавьж чадахгүй.
-Одоо нэмж хэлээд байх шаардлагагүй гэсэн үг үү?
-Тийм. Өмнөх засагт ажиллаж байхдаа хийж чадаагүй, итгүүлж чадаагүй нэг ажил яах аргагүй манай улсын үндэсний эдийн засгийн болон нийгмийн эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо. Бүх юм ямагт өөдөө яваад байдаггүй. Сайнд найдаад саард бэлэн байх ёстой байдаг. Эдийн засагч нар бол тийм л хүмүүс. Эрсдлийн удирдлага байх ёстой. Нүүрсний үнэ дандаа тийм байна. Хятадууд дандаа бид нараас нүүрс аваад байна гээд зэсийн, алтны үнэнд найдлага тавиад байж болохгүй. Эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гэж их ярьдаг байсан. Хийсэн үйлдэл бол байхгүй. Бодлого бол тэрэн дээр тогтвортой явж чадаагүй. Бодлого үгүй байсан гэж хэлж болно. Эрсдлийн удирдлагын хувьд. Өнөөдөр бидний гадагш гаргаж байгаа экспортын барааны үнэ өндөр байгаа үед бид төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль өмнөх засгийн үед батлуулаад тэндээ нэг заалт оруулж өгсөн. Баялагийн сан байгуулах, төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн дагуу тогтворжилтын санг байгуулж ажилласан. Тэрэндээ мөнгөө хурааж чадаагүй. Илүү орлого орж ирээд байгаа юман дээр бид нар мөнгөө хангалттай хурааж чадаагүй, амжаагүй. Нөгөө талаас 2008 оны сонгуулийн үр дүнд үүссэн байсан амлалтыг биелүүлэх талаас хоёр нам хоорондоо уралдаад амлалтандаа хүрэхийн төлөө явсан. Эргээд энэ бол сонгогчдоо басамжилсны үр дүн. Мөнгийг нь өгчихвөл бид нар сонгогдчихно. Тийм нэг сохор итгэл үнэмшил дээр тулгуурлаад явчихсан. Хүмүүс бол амьдралынхаа чанарт өөрчлөлт гаргахыг хүсч байсан.
-Таны, та бүхний тэмцлийг харсан. Надад бол таалагдсан. Ардчилсан нийгэмд хүмүүс эсэргүүцлээ янз бүрээр л илэрхийлдэг шүү дээ. Харин ч содон байсан. Нийгмийн хэв журам зөрчсөнгүй. Зам хааж, үймээн самуун дэгдээсэнгүй. Тэгсэн атлаа хоржоонтой эсэргүүцэл байсан. Б.Болдсайхан эмчийг таньж байна. Нөгөө хоёр нь жиргээчид үү. Энийг яаж бодож олсон юм бэ?
-Би бодож олоогүй ш дээ. Би өөрөө жиргээнд тодорхой хэмжээний цаг зарцуулдаг. Өөрийнхөө үзэл бодлыг заавал Ганчимэгтэй уулзалгүйгээр өдөр тутамд хүмүүстэй хуваалцаад яваад байх нь зөв юм болов уу гэж бодоод тэгээд явдаг. Өнөөдөр доллар 1700 боллоо. 1700 болонгуут нь талбай дээр гарч салаавч үзүүлнэ гээд манай Б.Болдсайхан эмч тоглоод жиргэхээр нь би очоод хатгаад тэгвэл наадах чинь маргааш болно хоёулаа маргааш гаргачихъя гээд л эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Тэгсэн гурван танихгүй хүн нэгдсэн байна лээ. Тэгээд тэр үед нь мэдээжийн хэрэг нээлттэй зарлачихаж байгаа юм чинь сэтгүүлчид давхиж очоод тэгээд л сенсаци дэгдсэн. Энэ бол яахав саваагүй үйлдэл байсан. Би шүүмжилсэн хүмүүсийн бодлыг хүлээж авч байна.
-Юу нь саваагүй байгаа юм бэ?
-Өнөөдөр эргээд л нөгөө би өөртөө яаж харагдах нь чухал биш, эргээд эргэн тойрондоо нийгэмдээ, улсдаа яаж харагдах вэ, нөхдүүддээ яаж харагдах вэ гэдэг дээр дүгнэлтийг хийсэн. Би зөвхөн Ганхуяг биш. Би монгол хүн гэдгээ би бодоогүй. Би нэг намын гишүүн, энэ нам дотроо ойрхон явдаг найз нөхөдтэй, журмын андуудтай гэдгээ бодоогүй.
-Та тэгээд харамсаад байгаа юм уу?
-Харамсаагүй. Шийдэмгий байж үр дагаврыг нь даа. Эргэлзээгээр ямар ч ажил бүтдэггүй гэж би өөртөө хэлдэг. Гэхдээ эргээд нөлөөг нь харвал хүмүүст яаж туссаныг нь харвал би үнэхээр ордныхоо гадаа очиж байгаад, Ерөнхий сайдынхаа цонх руу, Их хурлын даргынхаа цонх руу бүдүүлэг үйлдэл хийсэндээ уучлал гуйж байна.
-Одоо албан ёсоор уучлал гуйж байна уу ?
-Би албан ёсоор уучлал гуйж байна.
-Миний ярилцлагаар дамжуулж уу?
-Дамжуулж.
-Би бол дэмий юм биш үү гэж зөвлөмөөр байна. Ер нь төр засгаа шүүмжилж яагаад болдоггүй юм. Шүүмжлэл, эсэргүүцэлд тогтсон “хэл” гэж байхгүй шүү дээ. Бөмбөр нүдэж, трактор оруулж ирж, плакат барьж, өндөг, лооль чулуудаж, гутлаа шидэж, жагсаал хийж төрөл бүрээр ертөнцийн эсэргүүцэл явагдаж байдаг. Салаавч үзүүлэхэд яадаг юм бэ?
-Уучлал гуйх ёстой гэж бодож байна. Уучлал гуйхад надаас их зүйл гарахгүй. Би бол өөрийнхөө алдаа шүүмжлэлийг хүлээж авч чаддаг хүн. Үүгээр залуус маань тодорхой нөхцөл байдалд үйлдэл хийхдээ бас бодолцож дараа дараагийн алхмуудаа хийж байгаасай гэсэн тийм жишиг, нөгөө талаасаа уучлал гуйхаас битгий айж бай гэдгийг үзүүлж байгаа юм. Миний дотор залуу, цочмог Хуягаа бас байдаг. Тэр Хуягаа гүйж очоод салаавч үзүүлчихсэн. Өөр арга хэлбэрээр үзэл бодлоо илэрхийлэх боломж надад байдаг. Ийм боломж байдаггүй хүмүүс ч байж магадгүй. Мэдээжийн хэрэг зөвтгөөд би яриад байвал яриад байж болно. Эдийн засаг хэцүүдэх нь ээ. Доллар 1500 боллоо. 1550, 1600, 1700 болох нь ээ гээд л байсан. Цочроо авахгүй, дохио болохгүй байсан. Нийгэмд бол Б.Болдсайхан эмч бидний үйлдэл цочроо өгч чадсан. Тодорхой хэмжээнд дохио өгсөн. Хүмүүст юм бодогдуулсан. Сайн талаас нь гэвэл тийм. Нөгөө талаас би бас энэ олон түмэнд ялангуяа залуустаа тодорхой хэмжээнд нөлөөтэй болсон, харж дагадаг олон хүнтэй, бас хариуцлагаа ухамсарласан хүний хувьд салаавч гаргасан тэр үйлдэлдээ уучлал хүсч байна.
-Яриаг тань таслаад нэг зүйлийг асууя. Танай намын дарга болоод удаагүй байгаа М.Энхболдыг дарга болохоос нь өмнө би ярилцлагадаа урьсан. Тэр үеэр түүний хариултууд дотор салаавчны тэмцэлтэй холбоотой хөнгөхөн шүүмжлэл явсан. Гэтэл тэр үг таныг эмзэглүүлсэн юм шиг байна. Миний ярилцлага хүмүүст эвдрэлцүүлэх шалтгийг битгий тарьж байгаасай гэж би хүсдэг. Мэргэжлийн зорилго, хүсэл шуналдаа хөтлөгдөөд асуултуудаа тавиад, хариултуудаа аваад аваад цацаад байх нь нэг хэрэг. Энэ миний ажил болохоор, явдгаараа л бас явах ёстой. Гэхдээ ард нь хүмүүсийг битгий эе эврэлцээсэй гэж боддог. Таны facebook дэх гарсан мэдэгдлүүдийг би сонссон.
-Тэрэн дээр би хөнгөн шүүмжлэл гэж хүлээж аваагүй. М.Энхболд дарга бол энэ төр нийгэмд том ажил үйлс бүтээсэн, өнөөдөр улс орныг манлайлж яваа төрийн зүтгэлтэн хүн. Хөнгөн үг бол хэлэхгүй байх. Цаанаа бодож байснаа л хэлсэн байх. Зөвхөн намайг ч хэлээгүй байх. Ер нь цаашдаа яаж явах ёстой юм, улс төрийн соёл ямар байх ёстой юм. Ямар байдлаар энэ намын гишүүд жагсах ёстой юм. Хэрвээ цэргүүд нь тушаалыг нь биелүүлэх үү, биелүүлэхгүй юу гэдэгтээ эргэлзэж байгаад байлдаанд орвол сайн үр дүн гарахгүй. Би ойлгож байна. Би чинь нэгэн цагт Ардын намын журамт цэрэг гээд зарлачихсан хүн. Гэхдээ түүний ярилцлагыг уншаад тэр хариултад хувь хүнийхээ хувьд би бухимдсан. Тэр бухимдлаа цахим хуудсаараа илэрхийлсэн.
-М.Энхболд дарга хуучин нийгмийн үеийн суурь төлөвшилтэй хүн. Хувь хүнийхээ хувьд ч ер нь хүн ирээд хоёр гурав цохиод авсны дараа харцаараа чи яагаад байна аа гэж хэлэхээр тийм л зан төрхтэй хүн шүү дээ. Тийм болохоор шууд ордон руу салаавч гаргах нь өөрийнх нь хувьд байж боломгүй юм шиг санагдсан байж магадгүй. Бусдаар тийм гүнзгий агуулга тээгээгүй байх.
-Гэхдээ би бас тэгж бодохгүй байна.
-Тэр бол намын дарга М.Энхболд биш байсан. Одоо бол намын дарга М.Энхболд, намын гишүүн Ч.Ганхуяг нарын харилцаа, хамтын ажиллагаа сайн сайхан яваасай гэж хүсч байна.
-Тийм ээ. Ардын нам өөрөө сөрөг хүчний байр суурин дээр сайн тогтож ажиллаж чадахгүй байна. Нөхцөл байдал хүндэрч аюул заналхийлэлд орчихоод байхад, хийж бүтээсэн зүйлс маань нурж унаж байхад зүгээр хараад соёлтойгоор боловсноор бичиг шидээд, хамт наадаад, баярлаад явах нь бол зохисгүй юм. Ийм үед онцгой арга хэмжээнүүдийг авах ёстой гэж бодож байна. Эдийн засаг руугаа хандсан ажлуудыг. Есдүгээр сард дэлхийн эдийн засгийн форумын салбар хуралдаан энд болсон. Н.Алтанхуяг сайд тэрнээс хойш Японд очлоо. Эдийн засгийг ч тайвшрууллаа. Хөрөнгө оруулагчдыг тайвшрууллаа. Эргүүлж даллаж дуудаж эхэлж байна. Хөрөнгө оруулалтын хуулиа шинэчиллээ. Хөрөнгө оруулалтын сангийн тухай хуулийг баталлаа. Гадны хөрөнгө оруулагчид орж ирээд монголд бизнес явуулж болно шүү гэдэг дохиог тод томруунаар өгч эхэлж байна. Одоо нэгдүгээр сард Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Давост очиж Монголын хөгжлийн загварын тухай танилцуулгаа хийнэ. Монгол улс тэнд цуглах 3000 шахуу гадны хамгийн том бизнесийн төлөөлөгчдийн, улс төрийн төлөөлөгчдийн өмнө том мэдэгдэл хийгдэх болов уу гэж бодож байна. Эргээд Монгол даллаж байна.
-Давос бол үнэхээр шал өөр индэр. Энэ жилийнх манай хувьд маш чухал үйл явдал болно.
-Би хувьдаа их баяртай байна. Түрүүн би муу үр дагавруудыг нь хэлсэн. Сайн үр дагаврууд нь шууд гарчих зүйл биш гэдгийг бол ойлгож байна. Гэхдээ бидний хувьд сөрөг хүчин болчихоод шокноосоо гарахгүй жил хагас болчихоод ингээд яваад байх нь буруу. Энэ сонгочихсон байгаа бидний улс төрийн тогтолцоонд чинь баланс байх ёстой. Нэг нь хийдэг, нөгөөх нь шүүмжилдэг, хардаг, хянадаг, эрх барьж байгаа хэд нь эд нар хараад байгаа юм шүү, эд нар шүүмжлэх юм шүү болохгүй шүү гэдэг тийм бас тодорхой хэмжээний болгоомжлолтой ажиллах ёстой. Шийдвэрийг тэгж гаргах ёстой. Бүх юмыг л задгайгаар амныхаа пангаар гэртээ гал тогоондоо сууж байгаа юм шиг болж байна, бүтэж байна, өөрийнхөө хүүхдүүдийг хуурч байгаа юм шиг байдлаар ард түмнээ басамжлаад яваад байгааг зүгээр хараад суугаад байх нь манай намын хувьд буруу юм гэдгийг л хэлмээр байна.
-Таны дотор миний бодож байснаас хатуу том чиг шугам байдаг юм байна. Бас таны дотор олон хүний мэддэггүй гайхалтай сайн аав байдаг. Тантай нэлээн олон жил харилцаж, заримдаа бухимдлаа, уйтгар гунигаа, мөрөөдлөө хуваалцдаг хүний хувьд мэддэг юм л даа. Харин олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр нэг л хөнгөн Ч.Ганхуягийн тухай бичээд байдаг. Энэ нөгөө залуу настай холбоотой байна уу. Өөрөөсөө өөрөөр үнэлэгдэх бол миний хувьд хамгийн тэсэрмээр бухимдлыг төрүүлдэг. Харин та яадаг вэ?
-Би хүнд таалагдах гэж амьдрахгүй л дээ. Миний амьдралын зарчим. Би Хуягаагаараа баймаар байна. Би микрын сахилгагүй, аав ээжийн хайртай хүү. Дүү нарынхаа атаман нь байсан тэр Хуягаагаараа л баймаар байна. Нэг албан тушаал дээр оччихлоо. Нэг амжилтанд хүрчихлээ. Нэг хэдэн цаас хийчихлээ гээд дөмбийгөөд, гэдийгээд, зузаараад хүнд харагдахгүй болоод, өөрийнхөө хаанаас яаж гарч ирсэн билээ, хэн гэдгээ мартах утгагүй. Эцсийн дүндээ хүн бол нэг л амьдарна. А цэг төрлөө. Явсаар байгаад нэг шугамаар явна. Шугамаар явсаар байгаад Б цэг дээр очино.
-Таны Facebook дээрээ бичсэн нэг өгүүлбэрийг иш татаж асуумаар байна л даа. Шатрын ноён ч, хүү ч адил. Эвхэгдээд нэг л хайрцганд ордог шүү дээ гэж. Нэг нөхөр л төрөл арилжтал хувирсан тухай хувийн эмзэглэл байна гэж харсан. Төрөл арилжсан улсууд цөөнгүй байна. Бүр дугарахаа байчихаад байна. Ярвайлдаад л, пацаанууд нь бүр сагаад алга болчихлоо. Партизанууд бүр больницын төвшинд очтол эмгэг нь илэрч байна. Хуучин хэдээс ч зарим нь аймшигтай өөрчлөгдсөн байна. Та баян хүн болохоор тантай тийм хүмүүс тааралддаггүй байж дээ гэж бодож суулаа.
-Баян гэдгийг мөнгөөр хэмжээд байх надад утгагүй санагддаг.
-Эдийн засгийн хүч бол хамгийн том хүч. Мөнгөтэй хүн гөлөгнөдөггүй. Айдаггүй. Энэ үнэнээс бас зугтаад яахав.
-Баян хүн гэдгийг би мөнгөөр хэмжмээргүй байгаа юм. Ер нь тэр их буруу зүг рүү нийгмийг авч яваад байгаа. Мөнгөөр хараад намайг баян гээд байдаг. Би өөрөө дотроо нэг ертөнцтэй, өөрийн гэсэн үзэл бодолтой. Өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй. Өөрийн гэсэн амьдралтай хүн гэдгээр нь хүмүүс бие биенээ хүлээж авдаг болоод зөвхөн өнгө үзэмжээр нь биш, энэ бүхэл бүтэн хүн явж байна. Энэ өөрөө нэр төр. Энэ хүний нэр төрд халдаж болохгүй гэдэг тийм соёлыг тогтоохсон.
-Наадах чинь бол цаасан дээр бичигддэг л хариултууд.
-Тийм байх ёстой. Өнөөдөр бол яахав манай нийгэмд бол би баян хүн. Баян гэдэг нь би хүүхдээрээ баян, би түүхээрээ баян, би өөрийнхөө мөрөөдлөөр баян, өнөөдөр амьдрал надад мууг ч сайныг ч бүгдэнг нь жигдхэн сайхан хуваарилаад өгчихсөн байж байгаа. Миний амьдралд миний том хүүг бол шударга бус хуваарилалтаар тийм төрүүлж өгсөн гэж би үзэхгүй. Бурхнаас, тэнгэрээс тэгж заяагаагүй. Буруутай тогтолцоо, буруутай үйлдэл, хувь хүний алдаанаас болоод тэр хүүхэд өнөөдөр хүртэл шаналаад хэвтэж байна. Гэхдээ Дашка маань өнөөдөр 16 нас хүрчихлээ. Би өнөөдөр хүүгээ нуугаагүй. Би хүүгээ ил гаргаад ирчихсэн. Яагаад вэ гэхээр хүү маань нэгдүгээрт, насанд хүрчихлээ. Энэ улсын бүрэн эрхтэй иргэн нь болчихлоо. Тэр хүү бол үүрэг хүлээх чадвар байхгүй. Яагаад вэ гэхээр хамгийн хүнд ачааг тэр хүүхдийг төрсөн өдөр нь үүрүүлчихсэн энэ улс. Тэгэхлээр энэ хүүхэд эрхээ яаж эдлэх ёстой юм бэ. Иргэний үнэмлэхээ авъя. Дахиад ийм үйлдэл энэ улсад гарч, ийм хувь тавилан хүүхдэд ноогдох ёсгүй юм шүү гэдгийн төлөө Дашка минь тэмцэж байгаа юм. Насаараа нэг өрөөнд тэргэнцэр дээр тархин дотроо цоожлоостой биеэ удирдаж явж чадахгүй байна гэдэг бол аймшиг.
-Өмнөх ярилцлагын үед би таниас асууж байхад тэр эмчийг уучлал ч гуйгаагүй гэж та хэлж байсан. Тантай уулзсанаасаа хойш бодоод л яваад байдаг юм. Даун, аутизм гээд олон аймшигтай өвчнүүд байна. Тэд биш байсан уу. Үнэхээр арга чарга алга уу?
-Биш л дээ. Тархины цус харвалт, бүтэлт явагдсан. Буруу эмчилгээ явсан. Эхлээд төрөхөд буруу тариа хийгээд, болоогүй байхад нь дүлүүлж шахуулж эхэлсэн. 30 минут гацаасан, тэгээд би өөр дээрээ жишихээр нэг л юм ойртоод байгаа юм л даа. Жорлон дээр удаан суучихаад босохоор хөл рүү бяс гээд биржигнэдэг ш дээ. Хүний тархин дээр тийм юм явчихлээр чинь тархи тал нь цус харвалттай үлддэг юм байна. Цэвэр хувь хүний алдаа байсан. Тэр эмч нар бол уучлал гуйх байх байтугай ерөөсөө яаж байна, ийж байна гэж нэг ч удаа яриагүй. Сая бол би нэрийг нь дэлгээд тавьчихсан. Гавъяат эмч Үйлст гуай байсан. Сая бас нэг хүүхдийг тэгсэн байсан. Би эртхэн энэ асуудлаар тодорхой хэмжээнд явдаг байж дээ. Бас энэ алдааг байдаг юм байна шүү гээд эмч нартаа ч гэсэн яамандаа ч гэсэн нэг дохио очих ёстой байж дээ л гэж бодсон. Тэгсэн бол ахиад хүүхэд тийм хувь заяа эдлэхгүй байх байж. Яагаад гэхээр маш олон ээж аавууд энэ асуудал дээр шаналаад гэртээ сууж байдаг юм байна лээ. Энэ асуудлыг нийгмийн анхаарлын төвд авчирч нийгэмд ярьдаг, энэ хүмүүсийг нийгэмшүүлдэг, анзаардаг тоодог, халамжилдаг тэр цагийг ойртуулах ёстой гэж би үздэг.
-Дашка маань одоо ярьж сурч байна уу?
-Байхгүй шүү дээ. Биеэ бүр удирдахгүй. Юу ч байхгүй, нүдээ удирдаж чадахгүй. Тэгсэн ч тархи нь цаанаа байж байгаа.
-Аавыгаа танина биз дээ?
-Танина. Илэрхийлж чадахгүй. Юугаараа ч илэрхийлж чадахгүй. Хооллуулна, арчлуулна. Тэгээд л байж байдаг.
-Та бол мэдээж бүх арга чаргыг л хайсан байх?
-Тархийг нь нэгэнт л солиод тавьж чадахгүйгээс хойш одоо яая гэхэв дээ. Энэ бол миний амьдралын эмгэнэл. Миний өмнөх амьдралыг ухаж гаргаж ирж байгаад энэ хүүгээсээ болоод анхны эхнэрээсээ салсан байдлаар яриад, бичээд байдагт л би эмзэглэдэг. Энэ бол худлаа. Битгий ингээч гэж би гуймаар байна.
-Хүний амьдралыг мэдэхгүй байж л дүгнээд байдаг. Нэг ч удаа уулзаж, мэдрэлцэж, халуун гараа атгалцаагүй байж л хараалаар булаад л. Нэр зүсээ нуучихаад л интернетээр бусдыг “алж” байдаг тэр хүмүүс бол эмгэнэлтэй амьдралтай хүмүүс шүү дээ.
-Тийм. Миний хүүг битгий доромжил, битгий худлаа дүгнэ гэж л хэлмээр байна. Амьдрал эрээнтэй бараантай. Би түрүүн хэлсэн. Би төгс төгөлдөр хүн биш.
-Хүн болгонд л өнгөрсөн байдаг гэдгийг бид мартчихаад байх юм л даа. Хэрэв манай сэтгүүлчид тэгж бичдэг бол та уучлаарай.
-Би гэхдээ шударга байхыг л хичээдэг. Болохгүй бүтэхгүй байгаа зүйлийг болгохын төлөө явж болно. Хэзээ зогсоод за нэг том цэг тавиад ингээд энэ асуудал хаагдлаа гэдэг цэгээ бас тавьж чадна. Тэгэхлээр тэр талаас намайг заавал муу хүн, муу хүн дотроо өөрийнхөө хүүхдээс урваад явчихсан эцэг гэж битгий гүтгээч гэдгийг л гуйж байна.
-Яриа маань явж байгаад таны эмзэг зүйл рүү орчихлоо. Сая намын хурал гэж болоод өнгөрлөө. Бодвол та суусан байх. Бага хурлын бүрэлдэхүүн нэлээн шинэчлэгдсэн байна лээ. Цаашаа унжийгаад явахгүй урам зоригтой нэг цул болоод явах итгэл найдвар байна уу, улам илүү фракцлагдаж тарав уу?
-1000 гаруй хүн тойрч сууж байгаад гурав дөрөв хоног хуралдаад гаргаад ирсэн шийдвэрийг миний хувьд дүгнэх нь ахадсан ажил болох биз. Зүгээр сонголтуудаа бид нар хийсэн. Алдаан дээрээсээ суралцаад ирээдүй рүүгээ илүү өөдрөгөөр, эрчтэйгээр, илүү хүчтэйгээр алхъя гэдэг тийм чин хүсэл зориг харагдаж байх шиг байна. Яг одоо жолоодлогыг гартаа авсан байгаа хүмүүсийн хувьд ямар нөхцөл байдалд яаж гарч ирээд ямар үүрэг хариуцлага нуруун дээрээ үүрч аваад зориг гаргаад гараад ирсэн бэ гэдгээ ойлгоод энэ албан тушаалуудыг авсан байгаа. Энэ нам бол өнөөдөр сөрөг хүчний байр суурин дээрээ гарч ирэх хэрэгтэй. Эрчтэй хүчтэй, ард иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалсан сөрөг хүчний дуу хоолой үгүйлэгдэж байгааг хүн бүр ойлгож байгаа. Үгүйлж байгаа. Сөрөг хүчин бол өмнөх бүх цаг үеэс илүү нягт нямбай ажиллах ёстой.
-Сөрөг хүчин байхын ашиг, хожоо гэж байдаг шүү дээ. Тэрийгээ л гаргаж чадахгүй байна. Гэхдээ тэр нь зөвхөн тэмцэх, нураах, үгүйсгэх, үймүүлэхийн нэр бас биш л дээ.
-Биднийг л муу байсан гэж зөвхөн яриад байгаа боловч манай эрх баригчид маань бол бас томоохон томоохон алдаанууд гаргаад байгаа учраас бараг сөрөг хүчингүйгээр олон түмэн өөрсдөө дүгнээд байна. Дүнгээ тавиулаад байна. Мэдээжийн хэрэг сонгууль болтол хоёр гаруйхан жил байна. Юм бол ингээд л нэгээр дуусдаггүй. Эргэлттэй байдаг. Боломжууд гарч ирэх байх. Бид нар нэг алдаа хийчихсэн юм шиг байгаа юм. Нийтээрээ, ганц нэг нам ч биш, ганц нэг хүмүүс ч биш. Нийтээрээ. Бид нар их сайхан зорилго гаргаж ирж тавьчихаад, 1991 онд тэрийгээ тунхаглачихаад Ардчилсан нийгмийг сонгосон. Олон намтай тогтолцоог сонгосон. Зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон. Тэгэхдээ тэрнийхээ мөн чанарыг бүрэн дүүрэн төгс утгаар нь ойлгож ухамсарлаж нөгөө талдаа ард нийтдээ, хүндээ сэтгэл рүү, зүрх рүү нь оруулах талыг нь тэр чинь яаж ажиллах механизм байдаг юм бэ гэдгийг ойлгуулах тал дээр буруу явчихаж. Өнөөдөр намайг нэг бухимдуулаад байгаа нэг зүйл бол баян гээд түрүүн ярилаа шүү дээ. Жишээ нь баян хүн л бол муу, луйварчин хүн, авилгачин хүн гээд яриад байдаг болчихож. Баян хоосоны зааг нэмэгдээд байна гээд л. Нөгөө талаас болохоороо ядуурлаас хүмүүсээ гаргая гээд байдаг. Одоо бүгдээрээ энэ сөрөг юмнуудаас салъя. Сөрөг яриануудаасаа эхлээд салъя. Ядуурлаас гарна гэж биш, баяжина гэж яръя. Иргэдээ баяжуулна гэж ярья. Ядуурлаас гаргана гэдэг чинь баяжуулна гэсэн үг биз дээ. Баян болно гэсэн үг биз дээ. Тэгвэл энийг нь сонгож яръя.
-Арай тэмүүлэлтэй, эрч хүчтэй үгийг нь сонгоё гэж үү?
-Тэгэж ярих хэрэгтэй. Нэг зүйлийг бид нар ойлгох хэрэгтэй. Америкт очоод баян хүн гэхээр олны бахархлыг аваад тэр хүнийгээ шагшран магтаад урам өгөөд энэ хүн бол баян хүн. Энэ хүн бол амжилттай хүн гэж ярьдаг. Өнөөдөр амжилтыг шийтгэхээ болъё. Англиар Success гэж ярьдаг. Тэрийг бол биширдэг байхгүй юу. Тэрийг нийгэмдээ үнэт зүйл болгож гаргаж ирье. Хүн амжилттай байхын төлөө төрдөг, хүн амжилттай байхын төлөө амьдардаг, боловсордог. Өөрийгөө хөгжүүлж байгаад хөрөнгө оруулалт хийж байгаад, уйгагүй хөдөлмөрлөж байгаад амжилтанд хүрдэг. Амжилтыг дагаад үнэ, мөнгө нь орж ирдэг. Үнэ мөнгө орж ирэхлээр айдаг нуудаг биш гаргаж ирдэг, бахархдаг тэрнийг нь үнэлж чаддаг тийм нийгэм болох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бид нар зах зээлийн эдийн засаг, бизнесийн эдийн засаг гэчихээд нөгөө нэг ганц хоёр амжилттай яваа хүмүүсээ нийгмийн хог шаар болгоод зүхээд байхаар чинь бидний хүүхдүүд яаж харах вэ. Энэ оюутнууд чинь уншаад миний салаавчнаас хавьгүй долоон дор суртлаар угаагдаж байгаа байхгүй юу. Энэ муу олигархи, энэ муу луйварчин авилгачин энэ ингээд идчихлээ. Энэ лиценз худалдаад авчихлаа. Эцсийн дүндээ хүн өөрийн хүч хөдөлмөрөө гаргаж байгаад худалдаж авч байгаад, мөнгөө банкнаас зээлж авч байгаад, эрсдэл хийж байгаад биднээс өмнө нь хөдөлчихсөн бол түүнд атаархах биш илүү дэмжих хэрэгтэй. Олон мянган хүнийг ажлын байрыг бий болгож байна. Нөгөө яриад байдаг багш, эмч нарын чинь цалинг энэ баялаг бүтээгчид чинь бий болгож байгаа. Тэгэхлээр энийг бид туушдаа намын бодлогод ч оруулах ёстой, төрийн бодлогод ч оруулах ёстой. Ярихдаа ч бид нар жаахан хэм хэмжээтэй ярих хэрэгтэй байна гэдгийг улс төрчиддөө ч гэсэн уриалж байна. Бидний энэ ярианаас болж би л сайхан ядуу хүн, би сайхан өмчгүй хүн тийм учраас би шударга хүн гэдэг тэрэнгээрээ бахархдаг эх орончид дэндүү ихэсч байна. Тийм байх ёсгүй. Биеэ засна, гэрээ засна, төрөө засна. Тэр өвөг дээдсийнхээ сургаалийг дагаад явах ёстой. Тэр анх хувьсгал хийгээд явж байсан анхдагчдын нэг “Баяжигтун” гэж уриа гаргаад явж байсан нь санаандгүй зүйл биш гэдгийг би гэхэд дөнгөж саяхан л ойлгосон шүү дээ. Аливаа үзэл чинь уриа лозонгоор явж байж хүний сэтгэлд хоногшиж үлдэж энэ нийгэмд чинь шинэ үнэт зүйл бий болох юм байна. Энэ үнэт зүйл дээрээ бид нар нэг дүгнэлт үнэлэлт хийж гаргаж ирж байгаад энэ цаг үетэйгээ нэг хэмнэлээр алхуулахгүй бол үнэт зүйл нь социализмаараа өөр юман дээр тулгуурлаад яваад байдаг, тогтолцоо нь өөр болчихсон үед ийм гажуудал үүсээд байна шүү дээ. Би хувьдаа энийг аваачаад шууд 2012 оны сонгуулийн дүнтэй уячихмаар байгаа юм. Тэгэхээр хүн дээрээ анхааръя. Мэдээжийн хэрэг аваад үлдэх ёстой соёлын өв уламжлалаа, биднийг Монголчууд гэж харагдуулах зүйлсээ бид авч үлдэх ёстой. Нүүдэлчин соёл иргэншлээс юм үлдэх ёстой. Гэхдээ нөгөө талдаа бид нар энэ дэлхий нийтийн нийгэмлэгийн нэг хариуцлагатай гишүүн нь. Цаг үетэйгээ нийцэж алхах ёстой. Өнөөдөр бид нар хотын хүмүүс, хотын үнэт зүйлсийг, хотын соёлыг бид нар ярьдаг хийдэг тэрнээсээ ичдэггүй, нуудаггүй байх ёстой. Өчигдөр твиттерээр гудамжинд нэг хүн бие засаад бөгсөө арчиж байгааг нь харуулсан байна лээ л дээ. Энхтайвны өргөн чөлөөн дээр. Ийм байдалтайгаа бид нар ажиллах хэрэгтэй. Арга хэмжээнүүд авах хэрэгтэй. Бидний утааны асуудал, түгжрэлийн асуудал, бухимдлын асуудал, гараад байгаа гэмт хэргийн асуудал, зурагтаар яригдаад байгаа сенсацийн асуудал бол цэвэр бидний дотоод сэтгэл, оюуны үр дагавар. Тэгэхээр бид нар утаатай тэмцэх биш, өөрчлөлтийг яг хүнээс нь. Хүн бүр яг өөрөөсөө өөрчлөлтийг хийж эхлээд илүү уужим, илүү сайхан, нэг сайхан гүнзгий амьсгаа авч байгаад, нэг сайхан уужим байдлаар байдалдаа дүгнэлт хийгээд явъя. Уурлалаа гээд, хүнийг хараалаа гээд бидний халаасанд мөнгө орж ирээд, ходоодонд хоол ороод ирэхгүй. Нэгэнт тийм юм чинь цөмөөрөө энэ амьдралаа сайхан байлгахын тулд бие биендээ урам хайрлаад инээмсэглээд явж байхад сэтгэл сайхан, дотор нээлттэй явбал хүний ажил амьдрал нь ч гэсэн бүтээд явдаг гэдгийг манай шүтээд байдаг шашин маань хүртэл зааж өгөөд байдаг шүү дээ. Тэгэхлээр халаасан дахь мөнгөний хэмжээ бага байгаа бол өөрчлөлтийг хүсч байгаа бол дотроосоо эхлэ. Сэтгэхгүйгээсээ эхэл. Өөрийнхөө доторх сэтгэлээсээ эхэл гэдгийг л би бараг лам шиг номлоод байдаг болчихсон. Өнөөдөр бид нар ямар ч байсан өлсгөлөнд нэрвэгдсэнгүй. Тэгсэн атлаа ядуурал гэж ярих дуртай. Өөрсдийгөө хэтэрхий их доош нь хийх дуртай. Бид бол баян улс. Бид бүгдээрээ баян улс. Ийм сайхан уудам нутаг байна, ийм сайхан түүх байна. Ийм сайхан эрх чөлөө байна. Ийм сайхан сонголтууд байна. Хаана ч очоод бид хүүхдээ сургуульд сургачихаж болж байна. Өнөөдөр Энэтхэг рүү нэг очиж үзсэн хүн Хятадын нэг мужид очиж үзсэн хүн, Мяньмар гэдэг улсад очиж үзсэн хүн ядуурал гэдгийг жинхэнэ харж байгаа байх. Филиппинд өнөөдөр усанд автаад 10 мянган хүн нэг өдрийн дотор алга болчихож. Хэдэн зуун мянгаараа идэх юм байтугай уух ус нь олдохгүй. Бидэнд тийм амьдралыг дээрээс заяагаагүй. Бид нар тодорхой хэмжээнд байгаа юмандаа өнөөдөр болоод байна, бүтээд байна гээд эерэг талаас нь юмыг хараад явбал амьдрал бүтээд байна. Энэ дээр надад ямар нэгэн шашин шүтлэг, урсгалын юм байхгүй. Амьдралаас сурч ухаарснаа л хуваалцаж байна. Дээр нь бид бие биенийгээ уучилдаг байх хэрэгтэй. Уучлал гуйж чаддаг байх хэрэгтэй. Энэ бол том соёл.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд бас яг өнөөдрийн нөхцөл байдалд асуухгүй өнгөрч боломгүй нэг асуултыг тавъя гэж бодож байна. Хувь заяа таны өмнө бас нэг сонин хаалга санал болгож магадгүй юм шиг байна. Шууд хэлэхэд АН-ын нөлөө бүхий лидер тантай сонгуулиар өрсөлдөж ялалт байгуулж парламентад орж ирсэн Ренчиннямын Амаржаргал Их хурлын гишүүнээсээ татгалзах хүсэлтээ гаргачихлаа. Одоо нөхөн сонгууль болоход өрсөлдөх хамгийн магадлалтай хүн бол та харагдаж байна. Энэ асуулт магадгүй эрт байж магадгүй. Гэхдээ энэ асуултыг тавихгүй байж бас чадахгүй нь ээ?
-Би өчигдөр өөрийнхөө твиттерээр зарим хүмүүсийг сонирхоод асуухад нь хариулсан. Одоо бол зөвхөн Р. Амаржаргал гишүүний л асуудал яригдаж байна. Тэр хүн өргөдлөө өгсөн. Р.Амаржаргал ахад би гүн хүндэтгэлтэйгээр ханддаг. Энэ хүнээс сураад авах юмсан гэж боддог хүмүүсийн нэг. Зарчмынхаа дагуу үйлдэл хийсэн гэж бодож байна. Өнөөдрийн засагт үнэлэлтээ өгчихлөө гэж харж байгаа. Хуулийн дагуу процесс явна. Улсын их хурал шийдвэрээ гаргана. Тэгж байж Сонгуулийн Ерөнхий хороо шийдвэрээ гаргана. Нам шийдвэрээ гаргана. Тэгж байж би ам нээх нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Нэг зүйлийг нэмээд хэлье. Өнөөдөр бидний дунд яригдахгүй орхигдоод байгаа нэг зүйл байгаа. Бид нар өөрсдөө Монгол улсын дүр төрхийн гадагшаа харагдах байдлаа зөв тодорхойлж чадахгүй байна. Бид нар монголчууд, хөх толботой монголчууд, Чингисээрээ омогшоод л ингээд яваад байгаа. Энэ сэдэв рүү бүгдээрээ нэг харцгаая. Тэр цаг нь болчихоод байна.
-Монгол улс нүүр төрхнийхөө мake up-аа зөв хийж чадахгүй байна гэж олон залуучууд ярьдаг юм аа. Иймэрхүү сэдвүүдийг төрийн төвшинд хийх институци алга байна шүү дээ.
-Яахав брэнд гаргах тухай олон жил яриад л байна. Монгол юу вэ, бусад улсад юу гэж харагдаасай гэж хүсдэг вэ. Монгол гэхээр ямар дүр зураг гарах ёстой вэ. Чиний хувьд маш олон хүмүүстэй уулздаг шүү дээ.
-Нэг нийтлэл бичээд л ойлгуулчихдаг зүйл биш. Маш хэцүү сэдэв байхгүй юу. Нийгэмд аливаа зүйлийн үрийг суулгах маш хэцүү. Тэгдэг дуу хоолой болтлоо маш удна. Бараг ихэнхи нь бололцоогүй. Та нар үзэл суртлын тал дээр хүндрэлтэй тулгарахаараа сэтгүүл зүй рүү орох юм. Бусад үед бүх болж бүтэхгүйгээ чихдэг.
-Миний хувьд аягүй ойлгомжтой болчихсон. Сонгуулийн дараах саяны нэг жил ар ажлаа амжуулангаа өнгөрч болсон үйл явдлуудыг эргэцүүлэх боломж гарлаа. Бид нар уул уурхайн Евро азийн хамгийн хүчирхэг улс. Энийгээ цөмөөрөө нээлттэйгээр хүлээн зөвшөөрөхгүй бол болохгүй биз дээ. “Эрдэнэт” бид нарыг 20 жил хямралын үед, шилжилтийн үед аваад гараад ирсэн. Зөвхөн “Эрдэнэт”. Хүн болгон Уул уурхайгаар яриад бухимдаад байдаг. Одоо бид ямар төвшинд хүрэв. Өөрсдийнхөө бололцоог мэдрэх хэрэгтэй байна шүү дээ.
-“Оюу толгой” дээр гэхэд л зургаан жил хэрэлдэж байж хөдөлгөсөн. Зургаан жил гэдэг бол нэг хүний амьдралаар авч үзвэл том хугацаа биз дээ. Одоо ч эргэж хэрэлдсээр л байгаа. Улстөрчид нь ашиглаж сонгуульд ордог жишиг хүртэл тогтчихлоо шүү дээ.
-Одоо нэг талдаа цөмөөрөө гаръя л даа. Нэг талдаа гарахын тулд бид нар бодит байдлыг л хүлээн зөвшөөрье. Уул уурхайгүйгээр бидний ирээдүй байхгүй. Хомсдлын нийгэм байна. Ядуусын нийгэм байна.
-Дэлхийтэй тоглох гэж байгаа юм чинь бүгдээрээ нийлээд нэг талд гаръя. Энэ бол эдүгээн уриа. Гэвч хэн хийх вэ. Ойлгуулах, суулгах ажлыг хэн хийх юм.
-Нэг талд гаръя аа. Цөмөөрөө уул уурхайн гүрэн гэдгээ зөвшөөрье. Уул уурхай гэхээр л хүмүүс ихэнхдээ хар бараан талаас нь хардаг. Бор эдийн засаг энэ тэр гээд л бид нар чинь өөрсдийгөө гутаахдаа сайн хүмүүс юм байна . Бор эдийн засаг энэ тэр гэж томъёолол гаргаж ирээд л. Браун Экономик гээд. Үгүй ээ юу гэсэн үг вэ. Бид нарыг тэжээсэн “Эрдэнэт” рүүгээ нулимаад л. Өнөөдөр бид нарыг авч яваад хүн болгоноо шахам буруу, зөрүү рультэй машинтай болгочихсон,гар утастай болгочихсон үйлдвэр шүү. Энэ байгаа юмыг чинь өөр хэн бүтээсэн юм. “Эрдэнэт” бүтээсэн. Нүүрс бүтээж байна. Оюу толгой бүтээнэ. Яагаад бодит байдал руу бид нар эгц нүд рүү харж чаддаггүй юм. Бодит байдал бол тийм. Бид нар ганц ширхэг хонь экспортолж чадахгүй. Ер нь бол манай нэг сумыг аваад явах хэмжээний хонины мах экспортолж чадахгүй. Хонины нэхий экспортолж чадахгүй.
-Хүний хамгийн том айдас бодит байдалтай гар барих шүү дээ.
-Тэгэхээр үүн дээр манай сэтгүүлчид ч гэсэн сайн ажиллах ёстой. Би өөрөө сэтгүүлч биш. Одоо бүр телевизийн нэвтрүүлэг хөтөлж байна, өөрөө зочноор оролцож байна. Нэг л зүйл хэлж байна. Цөмөөрөө баян болцгооё гэж. Цөмөөрөө нэг талдаа гаръя гэж.
-Ярилцлагаа бүх утга зүй дээр хамгийн гоё ойлголт байдаг “хаалга” гэдэг зүйлээр дуусгая гэж бодож байна. Олон жилийн өмнө улс төрийн нэг том зүтгэлтэн надад хэлж байсан юм. Хувь заяа хүний өмнө тэр бүр хоёр гурван удаа хаалга нээж өгдөггүй юм шүү гэж. Улс төрийн үүсч байгаа нөхцөл байдал дээр одоо таны өмнө энгийн ч байж болох, эсвэл бүр огт өөрөөр байж болох тэр хаалга нээгдвэл та явж орох уу?
-Би одоо үгүй ч гэж хэлмээргүй байна, за тэгнэ ээ ч гэж хэлмээргүй байна.
-Гэхдээ хаалга гэдэг гоё ойлголт гэдэгтэй бол санал нэгдэнэ биз дээ?
-Ер нь бол би хаалгаар дандаа ороод л явчихдаг. Алдахаас айдаггүй.
-Баярлалаа. Танд сайн сайхныг хүсье.
Бид ийнхүү хөөрөлдлөө. Түүний цахим хуудсандаа өөрөө орчуулж тавьсан Эрнэст Хэнлигийн “Ялагдашгүй” хэмээх шүлгийг уншаад яагаад ч юм тэр өөрөө зохиовол ийм л үгсийг бичих байх. Тэрний л дотроос ийм тэсрэлт, ийм гашуун, ийм зориг төгөлдөр үгс гарна даа гэж бодогдсон. Гэхдээ тэр өөрийнхөө яруу найрагчийг “олж” авчээ. Та сонирхох уу...
Намайг бүрхсэн шөнө дундаас,
Дэлхийг нөмөрсөн гяндангийн харанхуйд,
Бурхдад юу ч бай талархана би
Ялагдашгүй сүнсийг минь хайрласанд.
Гай тохиолын хэрцгий гарт
Чангаар орилж, дальдичсангүй би.
Үйлийн тохирооны хүчин дор
Толгой минь цустай ч цэх хэвээр.
Цухал нулимстай ертөнцийн үзүүрт
Харанхуй мөхлийн аймшиг хүлээнэ.
Гагцхүү, харгис балмад он жилүүд
Намайг айлгаж, буулгахгүй ээ.
Завшааны үүд нарийн байсан ч,
Эрлэгийн зарлиг хатуу боловч,
Би бол хувь заяаныхаа эзэн
Сүлд сүнснийхээ ахмад нь мөн.
